قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ ايلىق جالاقىسىنا قاراعاندا بەرەشەك قارىزى كوپ، نەسيەسى جوق ادام كەمدە كەم. كولىك، تۇرمىستىق تەحنيكا، ۇيالى تەلەفون، تاماقتىڭ ءوزىن نەسيەگە الۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. ءتىپتى تويدىڭ ءوزىن نەسيە الىپ جاسايتىندار بار. بۇل ءۇردىس جاقسى ەمەس. ادامداردىڭ اي سايىن الاتىن جالاقىسى قاجەتتىلىگىن جاپپايدى، سول سەبەپتى ادامدار اي سايىنعى ءومىر ءسۇرۋ ستاندارتىن قاجەتتى دەڭگەيدە ساقتاۋ ءۇشىن نەسيەگە جۇگىنەدى. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا ايلىعى 100 مىڭ تەڭگە بولىپ، بىراق 500 مىڭ تەڭگەنىڭ ايفونىن ۇستاۋ سانگە اينالعان. ۇستاۋعا بولمايدى دەمەيمىن، بولادى تەك سمارتفون قانداي دا ءبىر تابىس اكەلسە عانا، بىراق ەشقانداي دا تابىس اكەلمەيتىن بولسا نەسيەگە الۋدىڭ قاجەتى جوق. سمارفونداردىڭ جىل سايىن جاڭا نۇسقاسى شىعىپ وتىرادى. ترەندكە ىلەسۋ مۇمكىن ەمەس. ودان دا قارجىنى ساۋاتتى جۇمساپ، ماقساتتى تۇردە جيناعان ابزال. ال ول ءۇشىن قارجىلىق ساۋاتتىلىق كەرەك.
قارجىلىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز – قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا قارجىلىق ءتارتىپ، ياعني ءوز بيۋدجەتىڭدى باسقارا ءبىلۋ. قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ باستاۋى ءوز-وزىڭە ەسەپ بەرۋ. اقشانى بارىنشا ۇنەمدەپ، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ. سەبەبى بۇل - زامان تالابى. ءبىز كوپ جاعدايدا باسقا ادامنىڭ اقشاسىن ساناپ كەتىپ جاتامىز. ال، باستى نازار اۋدارۋىمىز كەرەك ءجايت، بىرەۋدىڭ اقشاسى ەمەس، ءوز كاپيتالىمىز. ەڭ الدىمەن قارىزدارىمىز بولسا سولاردان ارىلىپ، ودان سوڭ ونى قالاي ارتتىرۋدىڭ جولدارىن ويلاۋىمىز كەرەك، ال ونىڭ ستراتەگيالارى بار.
قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ستراتەگيالارىنا كەلەتىن بولساق،ەڭ الدىمەن كىرىس پەن شىعىستى ساناپ ءوز-وزىڭە ەسەپ بەرۋ. ەكىنشى ستراتەگياسى ءبىر دۇكەندەگى باعانى، باسقا دۇكەنمەن سالىستىرىپ قاراۋ، قاي جەردە ارزان، قاي جەردە قىمبات دەگەن سەكىلدى، ادام قانشا جەردەن باي بولسا دا، باعانى باعامداپ ەسەپتەگەن دۇرىس. بىردەن ءبىر جەردەن، ءبىر زاتتى الا سالماعان ءجون. ءۇشىنشى كەزەكتە قارجىلىق قور – ادام تاپقان تابىسىنىڭ جوق دەگەندە 10% جيناپ وتىرۋ كەرەك. سوندا عانا قارىزعا باتپاي، قارجىسىن ارتتىراتىن بولادى. وسى تۇستا ويىما ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ايگىلى نەمىس جازۋشىسى بەرتولد اۆەرباحتىڭ: «كوپ اقشا تابۋ – باتىلدىق، ونى ساقتاپ قالۋ – دانالىق، ال ساۋاتتى جۇمساۋ - ونەر» دەگەن ءسوزى ءتۇسىپ تۇر. زەر سالىپ ويلانساق، تەرەڭ ماعىنالى سوزدەر.
قازىر كوپ ادامدار اقشانىڭ قايدا كەتىپ قالعانىن بىلمەي جاتادى، ونىڭ بارلىعى وسى قارجىلىق ساۋاتتىلىققا كەلىپ تىرەلەدى. مۇنىڭ مىسالى، ەلىمىزدە تۇتىنۋشىلىق نەسيە الۋ رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتكەندىگى. وڭدى-سولدى نەسيە الىپ، ونى تولەي الماي جۇرگەندەر قانشاما. جالپى ستاتيستيكاعا سايكەس كوپ قازاقستاندىق وتباسىلار كىرىس پەن شىعىسىن مۇقيات ەسەپتەپ، جۇيەلى جۇرگىزبەيدى. ازاماتتارىمىز قارجىلىق جاعىنان كەلگەندە ساۋاتسىز. قارجىلىق ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارى قانداي ناتيەجەلەرگە اكەلەتىنى بەلگىلى. ءبىرى ەسەپسىز نەسيە مەن ميكرو قارىزدار الىپ، تولەي الماي قالىپ جاتسا، ەندى ءبىرى جيعان-تەرگەنىن پيراميداعا سالىپ الدانىپ قالىپ وتىر. قارجىلىق ساۋاتسىزدىق وتباسىنداعى كيكىلجىڭدەرگە، ءتىپتى وتباسىلاردىڭ قۇلاۋىنا دا سەبەپ بولىپ وتىر.
قارجىلىق ساۋاتسىز قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى، قارجىلىق پيراميدالار. بۇل وڭاي جولمەن اقشا تاپقىسى كەلەتىن ادامداردىڭ ايلاسى، كاسىبى. پيراميدا ەكەنىن باسىندا اڭعارۋ وتە قيىن. سەبەبى الاياقتار ينۆەستيتسيالىق پيراميدانى ۋاقىتقا قاراي يكەمدەپ، زاڭعا قاراي تۇرلەندىرىپ وتىرادى. بىراق ماقسات بىرەۋ – كوپتى ءوزىنىڭ قۇرعاق ۋادەسىنە سەندىرىپ، تازعا وتىرعىزىپ كەتۋ. پيراميدالىق ۇيىمدى انىقتاۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى، وندا شاقىرۋشىلاردىڭ ايتاتىن سوزدەرىنە كوڭىل ءبولۋ. ادەتتە پيراميداعا شاقىرۋشىلار تەگىن ساياحاتتار مەن وڭاي اقشانى ۇسىنادى. قاتارعا قوسىلعان ءار ادامعا اۋقىمدى جوبالار جايلى بايانداپ، ۇشى-قيىرى جوق سىيلىقتار بولاتىنىنا سەندىرەدى.
سونىمەن قاتار، بەلگىلى ءبىر مولشەردە جارنا سالۋدى، كومپانياعا ادام تارتۋدى سۇرايدى. سالعان قارجى كوپ ۇزاماي بىرنەشە ەسەلەپ قايتاتىنىن ۋادە ەتەدى. كەيىنەن باسقا ادامداردى سەندىرۋ ءۇشىن، الدىڭعى تىركەلگەن ادامدارعا بەلگىلى ءبىر پايىز بەرەدى. وسىلايشا قولىنا ەڭبەكسىز قارجى تيگەن ادام، اينالاسىنداعى دوس-جاران، اعايىن تۋىسقا بۇل كومپانيانى جارنامالاپ، ارتىنان قوسىلۋعا شاقىرا باستايدى. كوزبەن كورگەنىنە سەندىرىپ، ولارعا دا وسىلاي جەڭىل قارجى تابۋعا بولاتىنىن، تەك ارتىنان ادام تىركەسە جەتكىلىكتى ەكەنىن باياندايدى. ءبىرى ءۇي الامىن، ەندى ءبىرى كولىك الامىن دەپ وتىرعان قارجىسىن ايلاكەرلەردىڭ قورىنا سالادى. ال ەندى ءبىرى نەسيە الىپ بەرەدى. وڭاي اقشاعا كەنەلەمىن دەپ جۇرگەندە الاياققا الدانىپ، اعايىن اراسىنا جىك تۇسەدى.
قازىرگى تاڭدا كەڭىنەن تارالعان تاعى ءبىر ماسەلە ول- ادامداردىڭ جوعارى ۇستەمەگە قاراماستان، تەگىن ۇلەستىرىپ جاتقانداي نەسيەگە ءۇيىر بولۋى. دامىعان ەلدەر تاجىربيەسىنە قارايتىن بولساق، نەسيەگە جۇمسالاتىن قاراجاتتىڭ كولەمى 20 پايىزدان اسپايدى ەكەن. بىزدە وسىعان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بانككە بارىپ، نەسيە راسىمدەپ جاتقاندا ايلىق تابىسقا وتىرىك سومانى كورسەتۋدى دوعارۋ قاجەت. قارىزدى الۋ بار، ونى ەرتەڭ قايتارۋ بار. اقشانى اقىلمەن جۇمساۋدى ۇيرەنىپ، قۇندىلىعىمىزعا اينالدىرۋىمىز كەرەك. دۇكەنگە بارماس بۇرىن، الاتىن زاتتاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، كەتەتىن شىعىنداردى ەسەپتەپ شىعۋ كەرەك. كەتكەن شىعىنداردى ەسەپتەپ نەمەسە ارنايى كىتپاشا ارناپ جازىپ وتىرعان دۇرىس. سول كەزدە قارجىڭىزدىڭ قايدا كەتكەنىن باقىلاۋ وڭاي بولادى. اي سوڭىندا جازعان كىتاپشاعا نازار سالىپ، ارتىق شىعىنداردى كورىپ، اقشا ۇستاۋداعى ءوز كەمشىلىكتى بايقاۋعا بولادى. دۇكەننەن قالعان تيىنداردى كەز-كەلگەن جەرگە قالدىرا بەرمەڭىز، تيىننان دا اقشا قۇرالادى. ۇساق تيىنداردى جيناۋدى ادەتكە اينالدىرۋ كەرەك. كۇندەردىڭ كۇنىندە اقشانىزدىڭ قالاي كوبەيگەنىن وزىڭىزدە بايقاماي قالاسىز.
ماقالامدى ايگىلى امەريكاندىق بيزنەسمەن روبەرت كيوساكيدىڭ مىناداي سوزىمەن اياقتاعىم كەلىپ وتىر: «باي بولعىڭ كەلسە، قارجىلىق ساۋاتتى بول!»
قۇرالاي ءىزباساروۆا
