جۇمىس كۇشىن ىنتالاندىرۋ – بۇل ادامدى بەلسەندى بولۋعا جانە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا يتەرمەلەيتىن ءتاسىلدىڭ ءبىرى. قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا تەگىن قايتا دايارلاۋ – ەگەر ادام قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن جۇمىسقا ورنالاسا الماسا نەمەسە قولدانىستاعى ماماندىقتىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەسە، ونى قايتا دايارلاۋ قاجەت. ويتكەنى ادام وزىمشىلدىكتى ەش قيىندىقسىز جەڭە ءبىلۋى كەرەك.
كاسىپكەرلىككە كومەكتەسۋ، ىسكەر ادامداردى ىنتالاندىرۋ – باستاما مەن كاسىپكەرلىك قابىلەتتەردى قولداۋ جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ پايدا بولۋىنا، قوعامداعى الەۋمەتتىك ماسىلدىقتىڭ پايىزى سوعۇرلىم تومەن بولۋىنا اكەلەدى.
قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭ كوپ جانە الەۋمەتتىك ماڭىزدى بولىگى – جاستار. جاستاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا كومەك كورسەتۋ باعدارلاماسى نارىقتا سۇرانىسقا يە ەمەس. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءوزى جۇمىس ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە، ناشارلاۋىنا جانە تاۋەلدىلىككە اكەلىپ سوقتىرادى.
ەگدە جاستاعى ادامداردى جۇمىسپەن قامتۋ باعدارلاماسى – زەينەت جاسىنا جەتكەن جانە دەنساۋلىعىنا ەلەۋلى قارسى كورسەتىلىمدەرى جوق ادامداردىڭ تولىققاندى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل دا الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ جانە ەڭبەك كادرلارىن تارتۋ. قايتا دايارلاۋعا كومەكتەسۋ – ءار ءتۇرلى سالالارداعى جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋى جۇمىسسىزداردىڭ قولايلى جۇمىس ىزدەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىنا اكەلەدى.
الەۋمەتتىك سۋبسيديالاردى نەگىزسىز قىسقارتۋ تاۋەلدىلىكتى شەشۋدىڭ نەگىزگى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ال الەۋمەتتىك ساياسات تاۋەلدىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى دەپ ايتۋ قيسىنسىز. ويتكەنى ول حالىقتىڭ وسال توپتارىنا كومەك پەن قولداۋ بىلدىرۋگە باعىتتالعان. ال تاۋەلدىلىك – قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك ساياسات بارىسىندا الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردان باسقا ەشتەڭە ەمەس.
ءوزىڭىزدى اسىراۋ جانە باسقالاردىڭ ەسەبىنەن ءومىر ءسۇرۋ. ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەكىنشى نۇسقانى تاڭدايدى. بۇل الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتەن تۋىنداعان پروبلەمالارعا اكەلەتىن تاڭداۋ جاساۋ مۇمكىندىگى.
باتىس ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى بويىنشا، حالىققا كومەك كورسەتۋ ارقاشان پايدا اكەلە بەرمەيدى. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى جۇمىسسىزدارعا ون جىل بويى كومەك كورسەتۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى، ويتكەنى بۇل قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ جانە ادامنىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى. بۇل مەملەكەتتەن بەلگىلى ءبىر تولەمدەر الاتىن جانە جۇمىس ىزدەۋ قاجەت دەپ سانامايتىن ميگرانت بوسقىندارعا قاتىستى.
سوندىقتان تاۋەلدىلىكتى قالىپتى الەۋمەتتىك قۇبىلىس دەپ ساناۋعا بولمايدى. ەگەر مەملەكەتتىڭ اسىراۋىنداعى ادامدار جۇمىس ىستەي الماسا، كومەككە مۇقتاج ادامدار كوپ بولسا، وندا ول الەۋمەتتىك مەكەمەلەرگە تەك جويقىن زيان تيگىزەدى.
«تاۋەلدىلىك» تەرمينى ادەتتە «جۇمىس ىستەي المايتىن ادامعا ونىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى قۇرالداردى بەرۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار قاراپايىم سويلەۋدە بۇل تەرمين «بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن ءومىر ءسۇرۋ، بىرەۋگە تاۋەلدى بولۋ» ماعىناسىندا قولدانىلادى، ياعني ادام مۇنداي جاعدايدا، ونىڭ ىشىندە وبەكتيۆتى، الەۋمەتتىك ماڭىزدى سەبەپتەرگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
كوپ جاعدايدا «تاۋەلدى» تەرمينى تەرىس سيپاتتاعى كەز-كەلگەن ادامدى كىنالاۋ ءۇشىن قولدانىلادى جانە «ادامنىڭ بارىنە باسقالارعا سەنگىسى كەلەدى، ءوزى ءۇشىن تولىق جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەندى بىلدىرەدى.
قازىرگى قوعامدا تاۋەلدىلىكتى نورما دەپ ساناۋعا بولمايدى. ياعني الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتى اۋىتقۋ دەپ ساناۋعا بولادى.
الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا وڭ اسەر ەتەتىن جاعدايلار:
• جەكە زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن باعالاۋ مۇمكىن ەمەستىگى;
• باسقالارمەن سالىستىرعاندا ماڭىزدى ەمەس مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ;
• ەڭبەك ۇجىمىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋى;
• بەيتانىس ادامدارمەن جۇمىس;
سونىمەن قاتار الەۋمەتتانۋشىلار جۇمىسشىلار توبىنىڭ بىرلىگى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، وندا الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتىڭ كورىنىسى سوعۇرلىم از بولاتىندىعىن دالەلدەدى.
جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارىنە سۇيەنە وتىرىپ، قاراستىرىلىپ وتىرعان قۇبىلىسپەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ دۇرىس ءادىسى ونىڭ كورىنىسى ءۇشىن قولايسىز جاعدايلاردى جاساۋعا جانە دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىڭ ويلاستىرىلعان الەۋمەتتىك ساياساتى بولىپ تابىلادى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
مۇنداي ساياسات تاۋەلدى مىنەز-قۇلىقتى ايىپتاۋدى، بەلگىلى ءبىر ماتەريالدىق جازالاردى، ازاماتتى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى جانە ت.ب. قامتيدى. مۇنىڭ ءبارى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋگە كومەكتەسەدى.
الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىكتىڭ زياندىلىعىن ءتۇسىنۋ، جولىن كەسۋ – ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايداعى ارەكەتىن اجىراتاتىن كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ەگەر تاۋەلدىلىك الەۋمەتتىك قاۋىپتى قۇبىلىس بولسا، ول ءالى دە اۋىتقۋلاردىڭ باسقا تۇرلەرىنە اكەلۋى ىقتيمال. تاۋەلدى ادام كوبىنەسە ءوزىنىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ساقتاۋ ءۇشىن زاڭسىز ارەكەتتەرگە جۇگىنەدى.
مەملەكەت الەۋمەتتىك تاۋەلدىلىك سياقتى پروبلەمالارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن «ءوز قاتەلىكتەرىمەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك».
