الماتىدا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويىن قورىتىندىلاعان «اباي – مەنىڭ ومىرلىك تاقىرىبىم بولدى…» اتتى جىلجىمالى كورمە ءوتتى. اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رۋحاني ءارى شىعارماشىلىق ساباقتاستىعىنا ارنالعان بۇل ەكسپوزيتسياعا 130-دان استام بىرەگەي جادىگەر قويىلعان.
كورمەنىڭ يدەيالىق ءمانى، عىلىمي قۇندىلىعى جانە بۇگىنگى ابايتانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەر جونىندە “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ «اۋەزوۆ ءۇيى» عىلىمي-مادەني ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءارى كورمەنى ۇيىمداستىرۋشى سالتانات مۇقاتاەۆامەن سۇحباتتاستى.
– سالتانات حانىم، كورمەگە ۇسىنىلعان 130-دان استام جادىگەردىڭ ىشىندە عىلىمي تۇرعىدان ەڭ قۇندى، بىرەگەي دۇنيەلەر قايسى جانە ولاردىڭ اباي ءۇشىن ماڭىزى نەدە؟
– كورمەگە ارنايى 130-دان استام جادىگەرلەر قويىلىپ، كورەرمەندەر نازارىنا ۇسىنىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قۇندى، بىرەگەي جادىگەرلەر: ب.مۇرسەيىتۇلىنىڭ 1907 جىلعى اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلىنىڭ «قازاقتىڭ ءمىنازلارى» قولجازبا كوشىرمەسى، م.اۋەزوۆتىڭ ۇلى اقىن ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى «اباي رومانى قالاي جازىلدى»، «ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي سويلەگەن ءسوزىنىڭ» قولجازبا كوشىرمەلەرى، تۇپنۇسقاداداعى 1942 جىلعى «اباي» رومانى، 1945 جىلعى «اباي»، 1948, 1949 جىلعى «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى باسىلىمى، شەت تىلدەرىندەگى اۋدارمالارى، 1949 جىلى «اباي» رومانىنا بەرىلگەن ءبىرىنشى دارەجەلى مەملەكەتتىك سىيلىق كۋالىگى مەن توسبەلگىسى، 1959 جىلى ءبىرىنشى دارەجەلى لەنيندىك سىيلىقتىڭ كۋالىگى مەن توسبەلگىسى قويىلدى.
سونداي-اق، كورمەگە قويىلعان جادىگەرلەردىڭ اراسىندا 1957 جىلى ۇلى جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 60 جىلدىق مەرەيتويىنا سىيعا كەلگەن شاپاندارى، كيىمدەرى، تۇتىنعان زاتتارى دا بار.
سونىمەن قاتار، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باسپا ونىمدەرى: م.و.اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ تولىق 50 تومدىق جيناعى، ابايدىڭ 180 جىلدىعىنا وراي جارىق كورگەن «اباي» شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق 3 تومدىعى جانە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنا ارنايى سالىنعان گرافيك-سۋرەتشى ەۆگەني سيدوركيننىڭ 30-عا جۋىق اۆتوليتوگرافياسى مەن لينوگراۆيۋرا تۋىندىلارى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى.
– «اباي – مەنىڭ ومىرلىك تاقىرىبىم بولدى…» كورمەسىنىڭ نەگىزگى يدەيالىق كونتسەپتسياسى قانداي جانە ول بۇگىنگى كورەرمەنگە نەنى ۇعىندىرۋدى كوزدەيدى؟
– كورمەنىڭ نەگىزگى يدەيالىق كونتسەپتسياسى – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، حاكىم اباي قۇنانبايۇلى مەن زاڭعار جازۋشى، دراماتۋرگ مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، دارىپتەۋ. "اباي جولى"' ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، اسىل مۇرانى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ. كورمە كورەرمەندەرىمىزگە تاريحىمىز بەن ادەبيەتىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن سىر شەرتىپ، باعا جەتپەس مۇرانى ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەندىگىن كوزدەيدى.
– بۇل كورمە ارقىلى اباي قۇنانبايۇلى مەن مۇحتار اۋەزوۆ اراسىنداعى رۋحاني ءارى شىعارماشىلىق ساباقتاستىق قالاي اشىپ كورسەتىلدى؟
– اباي قۇنانبايۇلى مەن مۇحتار اۋەزوۆ – ەكى بولەك ءداۋىردىڭ تۇلعالارى بولعانىمەن، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن تاريحي-مادەني كەڭىستىگى ءبىر-بىرىنەن الشاق ەمەس. ۋاقىت سيپاتى مەن قوعامدىق مازمۇنى وزگەشە بولعانىمەن، بۇل ەكى كەزەڭ ءبىر-بىرىمەن تابيعي تۇردە ساباقتاسىپ، وزەكتەسىپ جاتىر. ۇلى تۇلعالار اراسىنداعى رۋحاني جانە شىعارماشىلىق بايلانىس تەرەڭ ۇندەستىكتە توعىسادى.
مۇحتار اۋەزوۆ بار سانالى عۇمىرىن ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تانۋعا، زەردەلەۋگە ارنادى. ونىڭ ابايتانۋ عىلىمىنا قوسقان ۇلەسىن ەكى ءىرى باعىتتا قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – ابايدىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، جۇيەلەگەن ەڭبەكتەرى، ماقالالارى مەن زەرتتەۋلەرى. بۇل ەڭبەكتەر اباي تۇلعاسىن تەرەڭ تانۋعا نەگىز قالادى.
1918 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە «اباي» جۋرنالىن شىعارىپ، ونىڭ 12 سانىن جارىققا شىعاردى. اتالعان جۋرنالدىڭ بارلىق سانى بۇگىندە «اۋەزوۆ ءۇيى» عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ عىلىمي قورىندا ساقتاۋلى. كورمەدە وسى جۋرنالداردىڭ كوشىرمەلەرى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.
سونىمەن قاتار، مۇحتار اۋەزوۆ اباي شىعارمالارىنا تەكستولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ، ۇلى اقىننىڭ تولىق جيناعىن 1933 جىلى دايىنداپ، باسپاعا ۇسىندى. ول ابايدىڭ ءومىربايانىن ءتورت رەت جازىپ، ءار نۇسقاسىندا اقىن تۇلعاسىن جاڭا قىرىنان تەرەڭدەتە ءتۇستى. العاشقى ءومىربايان نۇسقاسى دا 1933 جىلعى جيناققا ەنگەن.
ەكىنشى ءىرى باعىت – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوركەم شىعارمالارىنداعى اباي بەينەسى. جازۋشى ابايدىڭ زامانى مەن تاعدىرىن، اقىندىق، اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتىن پەسالارىندا، وپەرالىق ليبرەتتوسىندا، كينوستسەناريلەرىندە كەڭىنەن سۋرەتتەدى. بۇل قاتاردا، ارينە، ءتورت تومدىق «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى ەرەكشە ورىن الادى. جازۋشىنىڭ ەڭ ءىرى شىعارماشىلىق جەتىستىگى سانالاتىن بۇل تۋىندىنى كورمەدە قويىلعان «اباي رومانى قالاي جازىلدى» اتتى قولجازباسى ارقىلى تەرەڭىرەك تانۋعا بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ءۇشىن ارنايى «ابايتانۋ» باعدارلاماسىن ازىرلەپ، وسى باعىتتا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدى. اكادەميك قانىش ساتباەۆ «اباي» رومانىنا جوعارى باعا بەرىپ، ونى «XIX عاسىرداعى قازاق ءومىرىنىڭ شىنايى بەينەسىن تانىتاتىن ەنتسيكلوپەديا» دەپ اتاعانى دا تەگىن ەمەس.
جازۋشىنىڭ «اباي – مەنىڭ ومىرلىك تاقىرىبىم بولدى…» دەگەن ءسوزى – جاي عانا ايتىلعان پىكىر ەمەس. بۇل ءسوزدىڭ ارتىندا ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان عىلىمي ىزدەنىس، تەرەڭ زەرتتەۋ مەن ولشەۋسىز ەڭبەك جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق رۋحانياتىنا باعا جەتپەس مۇرا قالدىرىلدى. ءدال وسى سەبەپتەن دە كورمە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى ءبىر تاعىلىمدى سوزىمەن اتالدى.
– بۇگىنگى تاڭدا ابايتانۋ عىلىمىندا شەشىمىن تولىق تاپپاعان قانداي وزەكتى ماسەلەلەر بار؟
– ابايتانۋ عىلىمى – قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەلى ءارى وزەكتى سالالارىنىڭ ءبىرى. بۇل باعىتتا شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر از ەمەس. قۋانتاتىنى – بۇگىندە ەلىمىزدە ابايتانۋ ورتالىقتارى، ارنايى بولىمدەر مەن وسى سالادا جۇيەلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ابايتانۋشى عالىمدار جەتكىلىكتى. الايدا وسى الەۋەتتى تولىق پايدالانۋ ءۇشىن ءوزارا بىرلەسە، ۇيلەسىمدى تۇردە جۇمىس ىستەۋ اسا ماڭىزدى. ابايتانۋعا بىزگە ەڭ الدىمەن عىلىمي بىرىزدىلىك پەن ورتاق مەتودولوگيالىق باعىت قاجەت.
وسى تۇرعىدا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەيتىن «ابايتانۋ» ورتالىعىنىڭ اتقارىپ وتىرعان قىزمەتى ايرىقشا. مۇندا بىلىكتى، تاجىريبەلى ابايتانۋشىلار ەڭبەك ەتەدى. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولۋىنا وراي ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ ۇزاق جىلدىق عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە اقىن شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق ءۇش تومدىعى جارىق كوردى. بۇل باسىلىمدا ابايدىڭ قولجازبالارى مەن بۇرىنعى جاريالانىمدارىنا نەگىزدەلگەن تەرەڭ تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ءماتىن مازمۇندىق، قۇرىلىمدىق تۇرعىدان قايتا قارالىپ، عىلىمي تالاپتارعا ساي تولىقتىرىلىپ، پۋنكتۋاتسياسى جاڭاشا جۇيەلەنگەن.
سونىمەن قاتار ينستيتۋتتىڭ «التىن قور» ەلەكتروندىق كىتاپحاناسى تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەيدى. وندا ابايعا قاتىستى بارلىق باسىلىمدارمەن قاتار ولاردىڭ فاكسيميلە نۇسقالارىن دا كورۋگە مۇمكىندىك بار. بۇل – قازىرگى ابايتانۋ عىلىمىنداعى ۇلكەن جەتىستىك ءارى تىڭ مۇمكىندىك. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا اباي مۇراسىن زەرتتەۋدە وسى عىلىمي ەڭبەكتەر مەن دەرەككوزدەردى نەگىزگى باعدار رەتىندە باسشىلىققا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.
– اباي مۇراسىن جاس ۇرپاققا زاماناۋي، تۇسىنىكتى فورماتتا جەتكىزۋ ءۇشىن قانداي جاڭا تاسىلدەر قاجەت دەپ سانايسىز؟
– قازىر جاستار زاماناۋي، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، يننوۆاتسيالىق كەزەڭگە ساي. سول سەبەپتى جاستارعا ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن جاڭا فورماتتا وقىتۋعا بولادى. قازىر ۇلى اقىننىڭ مۇراسى، قارا سوزدەرى، ءان-كۇي مۇراسى ەلەكتروندىق نۇسقادا بار. سونداي-اق، اقپارات قۇرالدارى، ءتۇرلى جەلىلەر ارقىلى ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا بولادى. ودان بولەك، ەلىمىزدە ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان زاماناۋي مۋزەيلەر، كورمە ەكسپوزيتسيالار دا بار. مۋزەيلەر زامان تالابىنا ساي QR كود، تاچ-ەكراندار، اۋديو قۇرىلعىلارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ءتۇرلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. سونىڭ ءبىر دالەلى – بۇگىنگى جىلجىمالى كورمەمىز.
ءبىز جاستارعا وسى قۇندى مادەني مۇرانى زەردەلەۋدە دۇرىس باعىت-باعدار بەرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
– ابايدىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا وتكىزىلگەن ءىس-شارالار قازاق رۋحانياتىنا قانداي ناقتى ناتيجە بەردى؟
– «وتكەنگە تاعزىم – بولاشاققا باعدار» قاعيداسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، بالالاردىڭ تاريح پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا مۋزەي ەكسپوناتتارى جاڭارتىلىپ، اقپارات جەتكىزۋدىڭ زاماناۋي تەحنولوگيالارى ەنگىزىلۋدە، سونداي-اق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە ارنالعان مادەني-تانىمدىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. بۇل باستامالار تەك جاستاردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شەتەلدىك قوناقتاردىڭ دا ەلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا باعىتتالعان.
وسى تۇرعىدا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ – اسا ماڭىزدى. اباي – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تەمىرقازىعى. ۇلى اقىن شىعارمالارى ادامگەرشىلىك، بىلىمگە ۇمتىلۋ، ەڭبەك پەن ادىلەت سەكىلدى قۇندىلىقتاردى دارىپتەيدى. مەرەيتوي اياسىندا وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار جاس ۇرپاقتىڭ اباي مۇراسىن تەرەڭ تانىپ-بىلۋىنە، ۇلتتىق سانا مەن رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتەدى.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
