Almatyda Abai Qūnanbaiūlynyŋ 180 jyldyq mereitoiyn qorytyndylaǧan «Abai – menıŋ ömırlık taqyrybym boldy…» atty jyljymaly körme öttı. Abai men Mūhtar Äuezovtıŋ ruhani ärı şyǧarmaşylyq sabaqtastyǧyna arnalǧan būl ekspozisiiaǧa 130-dan astam bıregei jädıger qoiylǧan.
Körmenıŋ ideialyq mänı, ǧylymi qūndylyǧy jäne bügıngı abaitanudaǧy özektı mäseleler jönınde “Adyrna” ūlttyq portaly M. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ «Äuezov üiı» ǧylymi-mädeni ortalyǧy direktorynyŋ orynbasary ärı körmenı ūiymdastyruşy Saltanat Mūqataevamen sūhbattasty.
– Saltanat hanym, körmege ūsynylǧan 130-dan astam jädıgerdıŋ ışınde ǧylymi tūrǧydan eŋ qūndy, bıregei dünieler qaisy jäne olardyŋ Abai üşın maŋyzy nede?
– Körmege arnaiy 130-dan astam jädıgerler qoiylyp, körermender nazaryna ūsynyldy. Olardyŋ arasynda qūndy, bıregei jädıgerler: B.Mürseiıtūlynyŋ 1907 jylǧy Abai (İbrahim) Qūnanbaiūlynyŋ «Qazaqtyŋ mınazlary» qoljazba köşırmesı, M.Äuezovtıŋ ūly aqyn Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty «Abai romany qalai jazyldy», «Abaidyŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna orai söilegen sözınıŋ» qoljazba köşırmelerı, tüpnūsqadadaǧy 1942 jylǧy «Abai» romany, 1945 jylǧy «Abai», 1948, 1949 jylǧy «Abai» romanynyŋ ekınşı basylymy, şet tılderındegı audarmalary, 1949 jyly «Abai» romanyna berılgen bırınşı därejelı Memlekettık syilyq kuälıgı men tösbelgısı, 1959 jyly bırınşı därejelı Lenindık syilyqtyŋ kuälıgı men tösbelgısı qoiyldy.
Sondai-aq, körmege qoiylǧan jädıgerlerdıŋ arasynda 1957 jyly ūly jazuşynyŋ tuǧanyna 60 jyldyq mereitoiyna syiǧa kelgen şapandary, kiımderı, tūtynǧan zattary da bar.
Sonymen qatar, M. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ baspa önımderı: M.O.Äuezov şyǧarmalarynyŋ tolyq 50 tomdyq jinaǧy, Abaidyŋ 180 jyldyǧyna orai jaryq körgen «Abai» şyǧarmalarynyŋ akademiialyq 3 tomdyǧy jäne «Abai joly» roman-epopeiasyna arnaiy salynǧan grafik-suretşı Evgenii Sidorkinnıŋ 30-ǧa juyq avtolitografiiasy men linograviura tuyndylary köpşılık nazaryna ūsynyldy.
– «Abai – menıŋ ömırlık taqyrybym boldy…» körmesınıŋ negızgı ideialyq konsepsiiasy qandai jäne ol bügıngı körermenge nenı ūǧyndyrudy közdeidı?
– Körmenıŋ negızgı ideialyq konsepsiiasy – qazaqtyŋ ūly aqyny, häkım Abai Qūnanbaiūly men zaŋǧar jazuşy, dramaturg Mūhtar Omarhanūly Äuezovtıŋ ädebi mūrasyn keŋınen nasihattau, därıpteu. "Abai joly"' arqyly ūlttyq qūndylyqtardy, asyl mūrany jas ūrpaqtyŋ boiyna sıŋıru. Körme körermenderımızge tarihymyz ben ädebietımızden, mädenietımızden syr şertıp, baǧa jetpes mūrany ūmytpau kerek ekendıgın közdeidı.
– Būl körme arqyly Abai Qūnanbaiūly men Mūhtar Äuezov arasyndaǧy ruhani ärı şyǧarmaşylyq sabaqtastyq qalai aşyp körsetıldı?
– Abai Qūnanbaiūly men Mūhtar Äuezov – ekı bölek däuırdıŋ tūlǧalary bolǧanymen, olardyŋ ömır sürgen tarihi-mädeni keŋıstıgı bır-bırınen alşaq emes. Uaqyt sipaty men qoǧamdyq mazmūny özgeşe bolǧanymen, būl ekı kezeŋ bır-bırımen tabiǧi türde sabaqtasyp, özektesıp jatyr. Ūly tūlǧalar arasyndaǧy ruhani jäne şyǧarmaşylyq bailanys tereŋ ündestıkte toǧysady.
Mūhtar Äuezov bar sanaly ǧūmyryn Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn tanuǧa, zerdeleuge arnady. Onyŋ abaitanu ǧylymyna qosqan ülesın ekı ırı baǧytta qarastyruǧa bolady. Bırınşısı – Abaidyŋ ömırı men mūrasyn ǧylymi tūrǧydan zerttep, jüielegen eŋbekterı, maqalalary men zertteulerı. Būl eŋbekter Abai tūlǧasyn tereŋ tanuǧa negız qalady.
1918 jyly Mūhtar Äuezov Jüsıpbek Aimauytovpen bırge «Abai» jurnalyn şyǧaryp, onyŋ 12 sanyn jaryqqa şyǧardy. Atalǧan jurnaldyŋ barlyq sany bügınde «Äuezov üiı» ǧylymi-mädeni ortalyǧynyŋ ǧylymi qorynda saqtauly. Körmede osy jurnaldardyŋ köşırmelerı köpşılık nazaryna ūsynylyp otyr.
Sonymen qatar, Mūhtar Äuezov Abai şyǧarmalaryna tekstologiialyq jūmystar jürgızıp, ūly aqynnyŋ tolyq jinaǧyn 1933 jyly daiyndap, baspaǧa ūsyndy. Ol Abaidyŋ ömırbaianyn tört ret jazyp, är nūsqasynda aqyn tūlǧasyn jaŋa qyrynan tereŋdete tüstı. Alǧaşqy ömırbaian nūsqasy da 1933 jylǧy jinaqqa engen.
Ekınşı ırı baǧyt – Mūhtar Äuezovtıŋ körkem şyǧarmalaryndaǧy Abai beinesı. Jazuşy Abaidyŋ zamany men taǧdyryn, aqyndyq, aǧartuşylyq jäne qoǧamdyq qyzmetın pesalarynda, operalyq librettosynda, kinossenariilerınde keŋınen surettedı. Būl qatarda, ärine, tört tomdyq «Abai joly» roman-epopeiasy erekşe oryn alady. Jazuşynyŋ eŋ ırı şyǧarmaşylyq jetıstıgı sanalatyn būl tuyndyny körmede qoiylǧan «Abai romany qalai jazyldy» atty qoljazbasy arqyly tereŋırek tanuǧa bolady.
Mūhtar Äuezov Qazaq memlekettık universitetı üşın arnaiy «Abaitanu» baǧdarlamasyn äzırlep, osy baǧytta studentterge därıs oqydy. Akademik Qanyş Sätbaev «Abai» romanyna joǧary baǧa berıp, ony «XIX ǧasyrdaǧy qazaq ömırınıŋ şynaiy beinesın tanytatyn ensiklopediia» dep ataǧany da tegın emes.
Jazuşynyŋ «Abai – menıŋ ömırlık taqyrybym boldy…» degen sözı – jai ǧana aitylǧan pıkır emes. Būl sözdıŋ artynda ūzaq jyldarǧa sozylǧan ǧylymi ızdenıs, tereŋ zertteu men ölşeusız eŋbek jatyr. Sonyŋ nätijesınde qazaq ruhaniiatyna baǧa jetpes mūra qaldyryldy. Däl osy sebepten de körme Mūhtar Äuezovtıŋ osy bır taǧylymdy sözımen ataldy.
– Bügıngı taŋda abaitanu ǧylymynda şeşımın tolyq tappaǧan qandai özektı mäseleler bar?
– Abaitanu ǧylymy – qazaq ädebietınıŋ ırgelı ärı özektı salalarynyŋ bırı. Būl baǧytta şeşımın kütken mäseleler az emes. Quantatyny – bügınde elımızde abaitanu ortalyqtary, arnaiy bölımder men osy salada jüielı eŋbek etıp jürgen abaitanuşy ǧalymdar jetkılıktı. Alaida osy äleuettı tolyq paidalanu üşın özara bırlese, üilesımdı türde jūmys ısteu asa maŋyzdy. Abaitanuǧa bızge eŋ aldymen ǧylymi bırızdılık pen ortaq metodologiialyq baǧyt qajet.
Osy tūrǧyda M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda jūmys ısteitın «Abaitanu» ortalyǧynyŋ atqaryp otyrǧan qyzmetı airyqşa. Mūnda bılıktı, täjıribelı abaitanuşylar eŋbek etedı. Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 180 jyl toluyna orai institut ǧalymdarynyŋ ūzaq jyldyq ǧylymi ızdenısterınıŋ nätijesınde aqyn şyǧarmalarynyŋ akademiialyq üş tomdyǧy jaryq kördı. Būl basylymda Abaidyŋ qoljazbalary men būrynǧy jariialanymdaryna negızdelgen tereŋ tekstologiialyq zertteuler jürgızılıp, mätın mazmūndyq, qūrylymdyq tūrǧydan qaita qaralyp, ǧylymi talaptarǧa sai tolyqtyrylyp, punktuasiiasy jaŋaşa jüielengen.
Sonymen qatar instituttyŋ «Altyn qor» elektrondyq kıtaphanasy tūraqty türde jūmys ısteidı. Onda Abaiǧa qatysty barlyq basylymdarmen qatar olardyŋ faksimile nūsqalaryn da köruge mümkındık bar. Būl – qazırgı abaitanu ǧylymyndaǧy ülken jetıstık ärı tyŋ mümkındık. Sondyqtan aldaǧy uaqytta Abai mūrasyn zertteude osy ǧylymi eŋbekter men derekközderdı negızgı baǧdar retınde basşylyqqa alu qajet dep esepteimız.
– Abai mūrasyn jas ūrpaqqa zamanaui, tüsınıktı formatta jetkızu üşın qandai jaŋa täsılder qajet dep sanaisyz?
– Qazır jastar zamanaui, közı aşyq, kökıregı oiau, innovasiialyq kezeŋge sai. Sol sebeptı jastarǧa ūly aqynnyŋ mūrasyn jaŋa formatta oqytuǧa bolady. Qazır ūly aqynnyŋ mūrasy, qara sözderı, än-küi mūrasy elektrondyq nūsqada bar. Sondai-aq, aqparat qūraldary, türlı jelıler arqyly ūly aqyn şyǧarmaşylyǧyn nasihattauǧa bolady. Odan bölek, elımızde ūly tūlǧalardyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan zamanaui muzeiler, körme ekspozisiialar da bar. Muzeiler zaman talabyna sai QR kod, tach-ekrandar, audio qūrylǧylarmen qamtamasyz etılgen. Türlı ıs-şaralar ūiymdastyryluda. Sonyŋ bır dälelı – bügıngı jyljymaly körmemız.
Bız jastarǧa osy qūndy mädeni mūrany zerdeleude dūrys baǧyt-baǧdar beruımız kerek dep oilaimyn.
– Abaidyŋ 180 jyldyq mereitoiy aiasynda ötkızılgen ıs-şaralar qazaq ruhaniiatyna qandai naqty nätije berdı?
– «Ötkenge taǧzym – bolaşaqqa baǧdar» qaǧidasyn basşylyqqa ala otyryp, balalardyŋ tarih pen ūlttyq qūndylyqtarǧa degen qyzyǧuşylyǧyn arttyru maqsatynda muzei eksponattary jaŋartylyp, aqparat jetkızudıŋ zamanaui tehnologiialary engızılude, sondai-aq ziialy qauym ökılderıne arnalǧan mädeni-tanymdyq ıs-şaralar ūiymdastyryluda. Būl bastamalar tek jastardyŋ ǧana emes, sonymen qatar şeteldık qonaqtardyŋ da elımızge degen qyzyǧuşylyǧyn oiatuǧa baǧyttalǧan.
Osy tūrǧyda Abai Qūnanbaiūlynyŋ 180 jyldyǧyn atap ötu – asa maŋyzdy. Abai – qazaq halqynyŋ ruhani temırqazyǧy. Ūly aqyn şyǧarmalary adamgerşılık, bılımge ūmtylu, eŋbek pen ädılet sekıldı qūndylyqtardy därıpteidı. Mereitoi aiasynda ötkızıletın ıs-şaralar jas ūrpaqtyŋ Abai mūrasyn tereŋ tanyp-bıluıne, ūlttyq sana men ruhani jaŋǧyrudyŋ nyǧaiuyna yqpal etedı.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
