تاياۋدا موڭعوليادا شىڭعىس حاننىڭ تۋعان كۇنى – ۇلتتىق ماقتانىش كۇنى اتاپ وتىلگەن ەدى. سوعان وراي وسى ەلدەگى شىڭعىس حان ۇلتتىق مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، اكادەميك جانە تاريحشى سامپيلدوندوۆىن چۋلۋن موڭعوليانىڭ رەسمي مونتسامە اقپارات اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا وسى مۋزەي تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
– دۇنيە جۇزىندە ۇلى يمپەراتورلار مەن بيلەۋشىلەرگە ارنالعان كوپتەگەن تانىمال مۋزەيلەر بار. شىڭعىس حان ۇلتتىق مۇراجايىن وسى مۋزەيلەردەن ەرەكشەلىگى نەدە؟ ۇلى ءامىرشىنىڭ تاريحي ىقپالىن باسقا يمپەريالىق كوشباسشىلاردىڭ ىقپالىمەن سالىستىرا وتىرىپ، قانداي قىزىقتى قورىتىندىلار جاساۋعا بولادى؟
– شىڭعىس حان ۇلتتىق مۇراجايىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمدى التى جىل بۇرىن سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر بولعان، قازىرگى پرەزيدەنت ۋحنااگين حۋرەلسۋح قابىلداعان ەدى. بۇل تاريحي شەشىم بولدى. وسى ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ داڭقتى مۇراسىن بۇكىل الەمدە ناسيحاتتاۋ جانە تانىمال ەتۋ، سونداي-اق موڭعول تاريحى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ جانە اعارتۋ ورتالىعىن قۇرۋدى باستى ماقسات ەتتىك.
ادامزات تاريحىندا نەبىر اتاققا كەنەلگەن، تاريحتا وشپەستەي ءىز قالدىرعان كوپتەگەن يمپەراتورلار مەن اقسۇيەكتەردى بىلەمىز. دەگەنمەن، ادامزاتقا شىڭعىس حان سياقتى تەرەڭ اسەر ەتكەندەر وتە از. شىڭعىس حان شىنىمەن دە سوڭعى مىڭجىلدىقتىڭ تۇلعاسى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەڭ بەلسەندى كەزەڭىنەن بەرى ەكى مىڭ جىل ءوتتى، جانە وسى كەزەڭنىڭ شامامەن جارتىسىندا، سوڭعى مىڭ جىلدا، ۇلى شىڭعىس حاننىڭ داڭقى مەن مۇراسى بۇكىل الەمگە جاڭعىرىپ، جالپىعا ورتاق قۇرمەتكە يە بولدى.
مۋزەي جاعىنان الساق، ۇلى يمپەراتورلار مەن بيلەۋشىلەرگە ارنالعان ەكى ءتۇرلى مۇراجاي بار. ءبىرى – ولاردىڭ سارايلارى نەمەسە رەزيدەنتسياسى. ەكىنشىسى – بيلەۋشىنىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان، ونىڭ جادىگەرلەرىن، تاريحي جانە مادەني ارتەفاكتىلەرىن جانە بيلەۋشى پايدالانعان زاتتاردى كورسەتەتىن مۇراجاي. ال شىڭعىس حان ۇلتتىق مۇراجايى – موڭعول مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا ارنالعان مۋزەي. سوندىقتان مۇراجاي ءۇش نەگىزگى كەزەڭدى قامتيدى: ءبىرىنشىسى، شىڭعىس حان مەن ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە عۇنداردىڭ تاريحى; ەكىنشىسى، ۇلى حاننىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى بىرىكتىرىپ، باسقارعان ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحى; ءۇشىنشى كەزەڭ – 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلى حان اۋلەتىنىڭ تاريحى.
بىزگە 70 جىل بويى شىڭعىس حاننىڭ تاريحى تۋرالى ايتۋعا، تالقىلاۋعا تىيىم سالىندى، شەكتەۋ قويىلدى. 1962 جىلى شىڭعىس حاننىڭ 800 جىلدىعى اتالىپ وتكەن سوڭ كوپتەگەن ادامدار ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى. سودان بەرى شىڭعىس حان تۋرالى ايتۋ تابۋعا اينالدى. ال موڭعولدارعا ۇلى بيلەۋشىسىن قۇرمەتتەپ، اسپەتتەۋگە تىيىم سالىندى. ءسويتىپ جۇرگەندە 1996 جىلى Washington Post گازەتى شىڭعىس حاندى «مىڭجىلدىقتىڭ ادامى» دەپ اتادى.
ارينە، موڭعوليا جەرىنە كەلگەن كەز-كەلگەن ادام ول تۋرالى كوبىرەك بىلگىسى كەلەدى. ويتكەنى بۇل – ونىڭ تۋعان جەرى. تۋعان جەرى بولعان سوڭ، ارتىنا قالدىرعان مۇراسى تۋرالى دا ايتپاۋعا بولمايدى.
ال مۇراجايدى موڭعوليا ۇكىمەتى ءوز قاراجاتىنا سالعان ەدى. مۇراجاي موڭعول عالىمدارىنىڭ، مۇسىنشىلەرىنىڭ، ساۋلەتشىلەرىنىڭ جانە قۇرىلىسشىلارىنىڭ ءبىلىمى مەن دانالىعىن، يدەيالارىن، داعدىلارىن جانە تالانتتارىن، سونداي-اق الەمنىڭ كوپتەگەن موڭعولتانۋشى عالىمدارىنىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ جانە قايىرىمدى جانداردىڭ قولداۋىن ايشىقتايدى. پاندەميانىڭ ەڭ قيىن كەزەڭىندە سالىنعان ءبىزدىڭ مۇراجايىمىز سوڭعى 30 جىلداعى ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى مادەني وقيعا بولىپ وتىر.
– سول كەزدە الەم حالقىنىڭ قانداي بولىگى موڭعول يمپەرياسىنىڭ قول استىندا بولدى جانە بۇل الەم تاريحىندا قانشالىقتى ەرەكشە؟
– موڭعولدار تاريحىنا، سونىڭ ىشىندە شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى ادامداردىڭ كوزقاراستارى ءارتۇرلى. كەيبىرەۋلەر شىڭعىسحان جاۋلاپ العان حالىقتار تۋرالى ايتادى. كەيبىرەۋلەر شىڭعىس حاننان ءوز ءامىرشىسىن كورەدى. البەتتە، مۇنىڭ ءبارى موڭعول تۇرعىسىنان مۇلدەم باسقاشا قاراستىرىلادى. ۋاقىت وتە كەلە، اسىرەسە جەتەكشى الەمدىك عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ادامداردىڭ شىڭعىس حان تۋرالى تۇسىنىكتەرى وزگەردى.
شىڭعىس حان جاي عانا جاۋلاپ الۋشى ەمەس ەدى; ول ەۋرازيادا ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان ادام بولدى. سول كەزدەگى ەۋرازيا دەگەن بۇكىل الەمدى بىلدىرەتىن. ويتكەنى امەريكا مەن اۆستراليا ءالى اشىلماعان ەدى، ال افريكادا ءىرى يمپەريالار بولعان جوق. موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى ەۋروپا مەن ازيا اراسىندا، اسىرەسە ەكونوميكالىق، ساۋدا جانە ينفراقۇرىلىمدىق بايلانىستاردا بۇرىن-سوڭدى بولماعان الماسۋلارعا اكەلدى. ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – ءوز زامانىنىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا جولى بولعان جىبەك جولىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى.
ادامزات عاسىرلار بويى ءدىني قاقتىعىستارمەن كۇرەسىپ كەلدى. بىراق موڭعول يمپەرياسى سالتانات قۇرعان داۋىردە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلدى. موڭعول يمپەرياسى پايدا بولعانعا دەيىن ەۋروپا مەن ازيا بولەك جانە قول جەتپەيتىن بولەك الەم سياقتى ەدى. ال موڭعول بيلىگى وركەنيەتتەر اراسىنداعى بايلانىستاردى، مادەني الماسۋدى جانە ءوزارا ءتيىمدى ءوزارا ارەكەتتەسۋدى دامىتتى. شىڭعىس حان وسى جاعىنان ادامزات تاريحىنا تەرەڭ اسەر ەتتى.
ادامزات بۇگىندە شەشە الماي كەلە جاتقان، ارمان بولعان كوپتەگەن ماسەلەلەر XIII عاسىردا موڭعول يمپەرياسى كەزىندە رەتتەلىپ قويىلعان ەدى.
مىنە، سوندىقتان دجەك ۋەزەرفورد ءوزىنىڭ كىتابىن «شىڭعىس حان: قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى» دەپ اتادى. ادامزات ءالى كۇنگە دەيىن سوعىستاردى شەشۋ، ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ جانە ءدىني بوستاندىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە. بۇل ماسەلەلەردى XIII عاسىردا ۇلى موڭعول حانى شەشتى، سوندىقتان شىڭعىس حان مەن موڭعول تاريحىنىڭ جاھاندىق كوزقاراسى وزگەرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ مۇراجايىمىزدىڭ دا ماقساتى وسى – شىڭعىس حان مەن موڭعول تاريحىنا قاتىستى جاھاندىق كوزقاراستىڭ وزگەرۋىنە ۇلەس قوسۋ.
– شىڭعىس حان مۇراجايى اشىلعان كەزدە وندا 12 مىڭنان استام جادىگەر بولعان ەكەن. ولاردىڭ قايسىسىنىڭ سىرى جۇمباق نەمەسە ەرەكشە دەپ ايتار ەدىڭىز؟
– بۇگىنگى تاڭدا بىزدە ارقايسىسى وزىنشە ەرەكشە، شامامەن 13 400 جادىگەر بار. ءاربىر تۋىندىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. باسقاشا ايتقاندا، ءتىپتى جەبەنىڭ ۇشىنداعى بولماشى تات تا تاريحتى باياندايدى. ءبىزدىڭ مۇراجاي جادىگەرلەرىنىڭ باسقا مۇراجايلارمەن سالىستىرعانداعى ەڭ تاڭعالارلىعى – ولاردىڭ 93 پايىزى تۇپنۇسقا. بۇل سونىمەن قاتار قازىرگى الەمدەگى كوشپەلى وركەنيەتكە ارنالعان ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ جان-جاقتى مۇراجاي. الەمدەگى باسقا ەشبىر مۇراجاي كوشپەلىلەر تاريحىن مۇنداي اۋقىمدا جانە وسىنشا ماڭىز بەرىپ كورسەتپەيدى.
مىسالى، 2 مىڭ جىلدىق تاريحقا يە عۇن يمپەرياسىنا قاتىستى جادىگەرلەر كوشپەندىلەردىڭ تالعامپاز ويلاۋ قابىلەتىنەن، فيلوسوفياسىنان، يدەالدارى جانە ونەرىنەن سىر شەرتەدى. عۇن اقسۇيەكتەرىنىڭ گول-مود جەرلەۋ كەشەنىنەن تابىلعان ايتۋلى جادىگەرلەردى دە وسى مۇراجايدان كورۋگە بولادى.
ەكىنشىدەن، موڭعوليادا تابىلعان ەجەلگى ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر قىتاي مەن ورتالىق ازيانىڭ وتىرىقشى وركەنيەتتەرىندە تابىلعان جادىگەرلەردەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. سونىمەن قاتار، ولار مادەنيەتتەر اراسىنداعى تاڭعاجايىپ بايلانىستاردى دا كۋالاندىرادى. مىسالى، عۇن اقسۇيەكتەرىنىڭ قابىرلەرىنەن ريم، گرەك جانە ءۇندى ارتەفاكتىلەرى، سونداي-اق قىتاي حان اۋلەتىنىڭ جادىگەرلەرى تابىلدى. بۇل مادەني الماسۋدىڭ كەڭ جەلىسىنىڭ ەجەلگى داۋىردە دە بولعانىن كورسەتەدى. موڭعولداردا «ساۆ ن بي بولۋحوور ساال ن بي بولادى» (ىدىس بار جەردە ءسۇت بولادى) دەگەن ماقال بار. مۇراجاي اشىلعالى ءبىز دە سونىڭ مىسالىن كورىپ وتىرمىز. تاڭعاجايىپ جادىگەرلەر تابىلا بەرەتىنى انىق. وقىرمانمەن قىزىقتى نارسەمەن ءبولىسۋ ءۇشىن مەن سىزگە قوس بىردەي ەرەكشە ولجا تۋرالى ايتا كەتەيىن. موڭعول اقسۇيەكتەر مادەنيەتىنىڭ كلاسسيكالىق جادىگەرى رەتىندە بىزدە تەك جىلقى تىستەرىنەن جاسالعان، ەرەكشە جادىگەر بار. بۇل ەر-توقىم بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە كورمەگە قويىلماعان.
ءسۇحبااتار ايماعى، ونگون سۇمىنىنىڭ تاۆان تولگوي ايماعىنداعى پاتشايىم قابىرىنەن ميفتىك فەنيكس بەينەلەنگەن ەكىنشى كۇمىس ەر-توقىم تابىلدى. ونى موڭعوليا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگى تس.تۇربات باستاعان توپ اشتى.
سونىمەن قاتار، التاي تاۋلارىنىڭ شىعىسىنان العاش رەت كۇمىستەن جاسالعان جانە التىن جالاتىلعان گەرەگە (موڭعول شەنەۋنىكتەرى مەن ەلشىلەرى بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتار مەن وكىلەتتىكتەردى بەلگىلەۋ ءۇشىن الىپ جۇرەتىن تاقتا) تابىلدى. يۋان اۋلەتىنىڭ مەملەكەتتىك جازۋى بولىپ تابىلاتىن شارشى جازۋمەن جازىلعان بۇل ارتەفاكت ەرەكشە تاريحي جانە عىلىمي قۇندىلىققا يە.
