Таяуда Моңғолияда Шыңғыс ханның туған күні – Ұлттық мақтаныш күні атап өтілген еді. Соған орай осы елдегі Шыңғыс хан ұлттық мұражайы директорының сұхбатын назарларыңызға ұсынамыз.
Еңбек сіңірген ғылым қайраткері, академик және тарихшы Сампилдондовын Чулуун Моңғолияның ресми Монтсаме ақпарат агенттігіне берген сұхбатында осы музей туралы сұрақтарға жауап береді.
– Дүние жүзінде ұлы императорлар мен билеушілерге арналған көптеген танымал музейлер бар. Шыңғыс хан ұлттық мұражайын осы музейлерден ерекшелігі неде? Ұлы әміршінің тарихи ықпалын басқа империялық көшбасшылардың ықпалымен салыстыра отырып, қандай қызықты қорытындылар жасауға болады?
– Шыңғыс хан ұлттық мұражайын құру туралы шешімді алты жыл бұрын сол кездегі премьер-министр болған, қазіргі президент Ухнаагийн Хурелсух қабылдаған еді. Бұл тарихи шешім болды. Осы арқылы Шыңғыс ханның даңқты мұрасын бүкіл әлемде насихаттау және танымал ету, сондай-ақ моңғол тарихы бойынша білім беру және ағарту орталығын құруды басты мақсат еттік.
Адамзат тарихында небір атаққа кенелген, тарихта өшпестей із қалдырған көптеген императорлар мен ақсүйектерді білеміз. Дегенмен, адамзатқа Шыңғыс хан сияқты терең әсер еткендер өте аз. Шыңғыс хан шынымен де соңғы мыңжылдықтың тұлғасы ретінде ерекшеленеді.
Адамзат өркениетінің ең белсенді кезеңінен бері екі мың жыл өтті, және осы кезеңнің шамамен жартысында, соңғы мың жылда, Ұлы Шыңғыс ханның даңқы мен мұрасы бүкіл әлемге жаңғырып, жалпыға ортақ құрметке ие болды.
Музей жағынан алсақ, ұлы императорлар мен билеушілерге арналған екі түрлі мұражай бар. Бірі – олардың сарайлары немесе резиденциясы. Екіншісі – билеушінің құрметіне салынған, оның жәдігерлерін, тарихи және мәдени артефактілерін және билеуші пайдаланған заттарды көрсететін мұражай. Ал Шыңғыс хан ұлттық мұражайы – моңғол мемлекеттілігінің тарихына арналған музей. Сондықтан мұражай үш негізгі кезеңді қамтиды: біріншісі, Шыңғыс хан мен оның ата-бабаларының, соның ішінде ғұндардың тарихы; екіншісі, Ұлы ханның ұлдары мен немерелері біріктіріп, басқарған Ұлы Моңғол империясының тарихы; үшінші кезең – 20 ғасырдың басындағы Ұлы хан әулетінің тарихы.
Бізге 70 жыл бойы Шыңғыс ханның тарихы туралы айтуға, талқылауға тыйым салынды, шектеу қойылды. 1962 жылы Шыңғыс ханның 800 жылдығы аталып өткен соң көптеген адамдар саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болды. Содан бері Шыңғыс хан туралы айту табуға айналды. Ал моңғолдарға ұлы билеушісін құрметтеп, әспеттеуге тыйым салынды. Сөйтіп жүргенде 1996 жылы Washington Post газеті Шыңғыс ханды «Мыңжылдықтың адамы» деп атады.
Әрине, Моңғолия жеріне келген кез-келген адам ол туралы көбірек білгісі келеді. Өйткені бұл – оның туған жері. Туған жері болған соң, артына қалдырған мұрасы туралы да айтпауға болмайды.
Ал мұражайды Моңғолия үкіметі өз қаражатына салған еді. Мұражай моңғол ғалымдарының, мүсіншілерінің, сәулетшілерінің және құрылысшыларының білімі мен даналығын, идеяларын, дағдыларын және таланттарын, сондай-ақ әлемнің көптеген моңғолтанушы ғалымдарының, зерттеушілердің және қайырымды жандардың қолдауын айшықтайды. Пандемияның ең қиын кезеңінде салынған біздің мұражайымыз соңғы 30 жылдағы еліміздегі ең ірі мәдени оқиға болып отыр.
– Сол кезде әлем халқының қандай бөлігі Моңғол империясының қол астында болды және бұл әлем тарихында қаншалықты ерекше?
– Моңғолдар тарихына, соның ішінде Шыңғыс хан тарихына қатысты адамдардың көзқарастары әртүрлі. Кейбіреулер Шыңғысхан жаулап алған халықтар туралы айтады. Кейбіреулер Шыңғыс ханнан өз әміршісін көреді. Әлбетте, мұның бәрі моңғол тұрғысынан мүлдем басқаша қарастырылады. Уақыт өте келе, әсіресе жетекші әлемдік ғалымдардың зерттеулерінің арқасында адамдардың Шыңғыс хан туралы түсініктері өзгерді.
Шыңғыс хан жай ғана жаулап алушы емес еді; ол Еуразияда үлкен төңкеріс жасаған адам болды. Сол кездегі Еуразия деген бүкіл әлемді білдіретін. Өйткені Америка мен Австралия әлі ашылмаған еді, ал Африкада ірі империялар болған жоқ. Моңғол империясының құрылуы Еуропа мен Азия арасында, әсіресе экономикалық, сауда және инфрақұрылымдық байланыстарда бұрын-соңды болмаған алмасуларға әкелді. Ұлы Моңғол империясының ең үлкен жетістіктерінің бірі – өз заманының ең ірі сауда жолы болған Жібек жолының қауіпсіздігін қамтамасыз ету еді.
Адамзат ғасырлар бойы діни қақтығыстармен күресіп келді. Бірақ Моңғол империясы салтанат құрған дәуірде діни сенім бостандығына кепілдік берілді. Моңғол империясы пайда болғанға дейін Еуропа мен Азия бөлек және қол жетпейтін бөлек әлем сияқты еді. Ал Моңғол билігі өркениеттер арасындағы байланыстарды, мәдени алмасуды және өзара тиімді өзара әрекеттесуді дамытты. Шыңғыс хан осы жағынан адамзат тарихына терең әсер етті.
Адамзат бүгінде шеше алмай келе жатқан, арман болған көптеген мәселелер XIII ғасырда Моңғол империясы кезінде реттеліп қойылған еді.
Міне, сондықтан Джек Уэзерфорд өзінің кітабын «Шыңғыс хан: Қазіргі әлемнің негізін қалаушы» деп атады. Адамзат әлі күнге дейін соғыстарды шешу, экономиканы ырықтандыру және діни бостандықты қамтамасыз ету үшін күресуде. Бұл мәселелерді XIII ғасырда Ұлы Моңғол ханы шешті, сондықтан Шыңғыс хан мен моңғол тарихының жаһандық көзқарасы өзгеріп жатыр. Біздің мұражайымыздың да мақсаты осы – Шыңғыс хан мен моңғол тарихына қатысты жаһандық көзқарастың өзгеруіне үлес қосу.
– Шыңғыс хан мұражайы ашылған кезде онда 12 мыңнан астам жәдігер болған екен. Олардың қайсысының сыры жұмбақ немесе ерекше деп айтар едіңіз?
– Бүгінгі таңда бізде әрқайсысы өзінше ерекше, шамамен 13 400 жәдігер бар. Әрбір туындының өзіндік тарихы бар. Басқаша айтқанда, тіпті жебенің ұшындағы болмашы тат та тарихты баяндайды. Біздің мұражай жәдігерлерінің басқа мұражайлармен салыстырғандағы ең таңғаларлығы – олардың 93 пайызы түпнұсқа. Бұл сонымен қатар қазіргі әлемдегі көшпелі өркениетке арналған ең үлкен және ең жан-жақты мұражай. Әлемдегі басқа ешбір мұражай көшпелілер тарихын мұндай ауқымда және осынша маңыз беріп көрсетпейді.
Мысалы, 2 мың жылдық тарихқа ие ғұн империясына қатысты жәдігерлер көшпенділердің талғампаз ойлау қабілетінен, философиясынан, идеалдары және өнерінен сыр шертеді. Ғұн ақсүйектерінің Гол-мод жерлеу кешенінен табылған айтулы жәдігерлерді де осы мұражайдан көруге болады.
Екіншіден, Моңғолияда табылған ежелгі археологиялық жәдігерлер Қытай мен Орталық Азияның отырықшы өркениеттерінде табылған жәдігерлерден ерекшеленіп тұрады. Сонымен қатар, олар мәдениеттер арасындағы таңғажайып байланыстарды да куәландырады. Мысалы, ғұн ақсүйектерінің қабірлерінен рим, грек және үнді артефактілері, сондай-ақ Қытай Хань әулетінің жәдігерлері табылды. Бұл мәдени алмасудың кең желісінің ежелгі дәуірде де болғанын көрсетеді. Моңғолдарда «Сав н бий болухоор саал н бий болады» (Ыдыс бар жерде сүт болады) деген мақал бар. Мұражай ашылғалы біз де соның мысалын көріп отырмыз. Таңғажайып жәдігерлер табыла беретіні анық. Оқырманмен қызықты нәрсемен бөлісу үшін мен сізге қос бірдей ерекше олжа туралы айта кетейін. Моңғол ақсүйектер мәдениетінің классикалық жәдігері ретінде бізде тек жылқы тістерінен жасалған, ерекше жәдігер бар. Бұл ер-тоқым бұрын-соңды еш жерде көрмеге қойылмаған.
Сүхбаатар аймағы, Онгон сұмынының Таван Толгой аймағындағы патшайым қабірінен мифтік феникс бейнеленген екінші күміс ер-тоқым табылды. Оны Моңғолия Ұлттық университетінің археологы Ц.Тұрбат бастаған топ ашты.
Сонымен қатар, Алтай тауларының шығысынан алғаш рет күмістен жасалған және алтын жалатылған гереге (моңғол шенеуніктері мен елшілері белгілі бір артықшылықтар мен өкілеттіктерді белгілеу үшін алып жүретін тақта) табылды. Юань әулетінің мемлекеттік жазуы болып табылатын шаршы жазумен жазылған бұл артефакт ерекше тарихи және ғылыми құндылыққа ие.
