كۇن سايىن ارايلاپ اتقان اق تاڭمەن تالاسا تاراتىلاتىن «شالقار»، «توي دۋمان» راديوسى بەرىلىمدەرىندەگى قازاعىمدى رۋحاني جاقتان سۋسىنداتىپ، جۇرەك قىلىن تەربەتەتىن اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيلەرىنە ءتانتىمىز. شىركىن، وسىنىڭ ىشىندە ماقپال ءجۇنىسوۆا سياقتى بۇلبۇل كومەيلەردىڭ ءانىن تىڭداعاندا، ۇيقىڭ سەرگىپ، ۋايىمىڭ سەيىلىپ، رۋحىڭ سەرپىلىپ كەتەدى-عوي! سوندىقتاندا، ۇلكەندى سىيلاپ كىشىنى ايالاۋ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق اتا ءداستۇرىمىز بولسا، ءانشى، كۇيشى، اقىن، ءبيشى قاتارلى ونەرپازداردى قۇرمەتتەۋ رۋحاني ءداستۇرىمىز بولىپ قالىپتاسقان. اتاپ ايتقاندا، ءان دەگەن، قايسى ۇلتتىڭ بولسا دا، قايعى-مۇڭىن ۇمىتتىرىپ، جابىرقاعان كوڭىلىن جادىراتاتىن رۋحاني ءدارى دەۋگە بولادى. الايدا، ايتىلاتىن ءان قاي تۇردەگى ليريكا بولسا دا، قاي قايسىسى دا بەلگىلى تاقىرىپتى كوتەرگەن، نىسىنانى، ماقساتتى كوزدەگەن، وتاندى، ۇلتتى، حالىقتى، نەمەسە ماحابباتتى جىرلاۋدى ارقاۋ ەتكەن، تاربيەلىك ماعىناسى بار، كوركەمدىگى كورنەكتى، كوزعاراسى ايقىن، قۋاتتاماسى اشىق بولۋعا ءتيىس.
قىسقارتىپ ايتقاندا، جازىلعان ءان ءسوزىنىڭ ماعىناسىندا نە ساياسىي استار، نە ليريكالىق كوڭىل-كۇي ايقىن بەينەلەنۋ كەرەك. ءماتىن مەن اۋەننىڭ بىرلەسۋىنەن ءان تۋىندايدى. ەكەۋى ورگانيكالى قابىسۋى كەرەك. اۋەن تاماشا بوللعان جاعدايدا، ءماتىننىڭ كەي جەتەرسىزدىگىن بۇركەپ تە كەتە الادى. ايتار بولساق، اقىيىق اقىن مۇقاعاليدىڭ قايسى ولەڭىن وقىساق تا، مازمۇنى تاقىرىبىنا ساي، ادەبيلىگى جوعارى، ماقساتى ايقىن، كوركەمدىگى كورنەكتى، ۇيقاسى جاتتىق، ءتىلى وتكىر، تاربيەلىك قۋاتى كۇشتى. اراسىنان تىرناقتاي ءمىن تابا المايسىز.
مىسالعا ونىڭ «تاۋدا ءوستىم» دەگەن مىنا ءبىر ولەڭىن الايىق:
تايسالماي باسىپ تاستارىن،
القىنباي استىم اسقارىن.
قۇزىنا شىعىپ قومدانىپ،
ىلدىيىن تومەن تاستادىم.
توسىنە شىعىپ كوپ قۇزدىڭ،
توبەمدى كوككە جەتكىزدىم.
قورقىتىپ بۋرا بۇلتتارىن،
قوينىما ءاتىر سەپكىزدىم.
تالايدا تالاي شىڭدى استىم،
تاستاعى گۇلمەن مۇڭداستىم.
قاراعايىمەن قۇرداستىم،
قايىڭدارىمەن سىرلاستىم.
بۇل ولەڭدى وقىپ، نەمەسە وسى ءاندى تىڭداعان ادام، اسقار شىڭداعى تاۋ-تاس، ورمان-توعاي، گۇل-شوپتەردى ارالاپ، جاڭبىرىنان راحاتتانىپ جۇرگەندەي سەزىنەسىز. ارتىق ءسوز، ارتىق بۋىن جوق. توعىز اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى قورتىندىلانعان. ەگەر اللا تاعالا ونسەگىز مىڭ عالامدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزاتىنى راس بولسا، وندا، مۇقاعاليدىڭ پوەزيانى دا ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزاتىن اقىن ەكەندىگى ءشۇباسىز.
ءسوزىن قادىر ءمىرزاالى، اۋەنىن ەسكەندىر حاسانعالي جازعان «اتامەكەن» انىنە كوز جۇگىرتەيىك:
جاسىل جايلاۋ - تۇكتى كىلەم، كوك كىلەم،
كوك كىلەمدە كوپ وينايمىن، كوپ كۇلەم.
ايدارىمنان سيپاپ وتكەن سامالدى
قازاعىمنىڭ الاقانى دەپ بىلەم.
قايدا جۇرسەڭ، اتامەكەن،
كوكەيىڭدە جاتادى ەكەن.
كۇننىڭ ءوزى قيماي ونى،
ۇياسىنا باتادى ەكەن.
جاسىل جايلاۋ - تۇكتى كىلەم، كوك كىلەم،
كوك كىلەمدە كوپ وينايمىن، كوپ كۇلەم.
اسقار تاۋىڭ اسپانىممەن استاسقان،
قازاعىمنىڭ مارتەبەسى دەپ بىلەم.
جاسىل جايلاۋ - تۇكتى كىلەم، كوك كىلەم،
كوك كىلەمدە كوپ وينايمىن، كوپ كۇلەم.
كۇننىڭ نۇرىن، ايدىڭ اپپاق ساۋلەسىن
قازاعىمنىڭ ماحابباتى دەپ بىلەم.
ءماتىنى قانداي ءماندى بولسا، اۋەنى دە پاتريوتتىق سەزىمدى جەلپىندىرەتىن بيىك ورەدە جازىلعان. قازاقتىڭ مۇنداي اندەرى وتە مول. تىڭداعان سايىن تىڭداعىڭ كەلە بەرەدى. بۇل اندەردى تەرىس كورەتىن ادام جوق-اۋ.
مەن قازىرگى اقىنداردىڭ ءبارى مۇقاعاليداي بولمادى دەپ وتىرعامىن جوق. ءوزىم اقىن بولماسام دا، اقىنداردىڭ ولەڭىن قالدىرماي وقىپ، اندەردى ءمان بەرە تىڭدايمىن. ايتىلىپ جاتقان انگە قۇلاق موللاسى عانا بولماي، ساراپتاپ، زەردەلەپ باعالاي ءبىلۋ، ارينە سانالى وقىرمان، تىڭدارماننىڭ مىندەتى، ازاماتتىق بورىشى بولۋعا ءتيىس دەپ قارايمىن. ءوزىم جىرعاتىپ ولەڭ جازباسامدا، «حالىق— قازى» دەگەن بويىنشا، جازىلعان ولەڭ نەمەسە ءان سوزىنە وي جۇگىرتەرلىك ساۋاتىم بار. كەيبىر كوڭىلگە تولمايتىن ولەڭدەردى كورگەندە، ياپىرماي، مىنا ولەڭدى كىمگە ەلىكتەپ، قايدان ۇيرەنىپ قالاي جازدى ەكەن، بەلدى اقىندارىمىز بولعان قاسىم امانجول، قادىر ءمىرزاالى، تۇمانباي مولداعاليەۆ، جاراسقان ابدىرەشەۆ، مۇقتار شاحانوۆ قاتارلىلاردىڭ جازعانىن وقىپ كورىپ، ونەگە المادىما ەكەن، سولاردىڭ ولەڭ جازۋ ۇلگىسىنە ءساپ سالىپ كوڭىل بولمەدىمە ەكەن، قىزبالىقتا دۇرمەكپەن جازا سالعانى-اي دەپ قىنجىلامىز. ايتىپ ايتپاي، ولەڭ جازعان ادام الدىمەن، بىلدىرمەكشى ماقساتىن ويلانىپ، بۋىن سانى مەن ۇيقاسىن دۇرىستاپ الماي تۇرىپ جەڭىلتەكتىكپەن ولەڭ جازۋدىڭ، ءان شىعارۋدىڭ كۇلكىگە قالدىراتىنىن ءبىلۋى ءتيىس. اۋەن جازىلمايتىن جاي ولەڭ بولسا ءبىر ءسارى دەلىك. ويتكەنى ونى ءبىر وقىعاننان كەيىن، تولىمسىز بولسا لاقتىرىپ تاستاي سالامىز. اۋەنى جازىلىپ، انگە ايلاندىرىلعاننان كەيىن، اۋىزدان اۋىزعا تاراپ ايتىلىپ جۇرەدى. سوندىقتاندا، ءان ءسوزىن جازۋعا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. «ولەڭگە ءار كىمنىڭ بار تالاسى». ء«اۋ دەمەيتىن قازاق جوق» دەگەندەي، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ءان شىعاراتىن بولىپ الدى. «ساسىعان ەتكە بورسىعان ماي» دەگەندەي، ءمانسىز ءان ءماتىنى جىرتاقاي مۋزىكاعا مىنگەسىپ العان. سول اندەردىڭ مازمۇنىن تالقىعا سالىپ، رەداكتسيادان وتكىزىپ ماقۇلدايتىن ۇيىم بار-جوعىن بىلمەيمىز. اركىم ويىنا كەلگەنىن جازىپ، «ۇيالماعان ولەڭشى» بولا بەرەمىزبە؟ كەيبىر ءبالدىر-باتپاق انسىماقتار راديودا جاريالانىپ، جەر الەمگە تاراتىلعاندا مەملەكەتىمىزدىڭ كوركەمونەرىندە نە ابىروي قالدى دەپ قىنجىلامىز.
مىسال ءۇشىن وسىنىڭ بىرەۋىن عانا ايتايىن. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ قارا سىيىرى» دەگەندەي، باسى «التى جارىم، جەتى جارىم، سەگىز جارىم، توعىز جارىم» دەپ باستالاتىن «اتاقتى ءاندى» تالاي ەستىگەن شىعارسىزدار. اتاقتى بولماسا «توي-دۋمان» راديوسىندا كۇندەلىكتى سارناماسا كەرەك ەدى… جەكە تالداۋىم بويىنشا ، بۇل ءان ەمەس، شاتپاق! وسىنى ورىنداۋشى دا داراقى، راديودا جاريالاتىپ وتىرعان ادام دا اقىماق. ويلاڭىزدارشى، وسىدا نە ءمان بار، نەنى جىرلاماقشى؟ سودىقتان ءمان- ماعىناسىز نارسەنى ايتىپ ءوزىنىڭ ازاماتتىق ابىرويىن تۇسىرمەۋ كەرەك تە، شاماسى كەلمەيتىنگە زورلانباۋ قاجەت. تىڭدارمانعا كەرەگى قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار ءتاتتى ءان مەن ءتاتتى كۇي، شىنايى رۋحاني ازىق. قازىرگى اندەر قۇددى كەيبىر جاس قىزداردىڭ جالاڭاشتانا باستاعانىنداي. تىڭدارماندى مەزەتتىك سەلت ەتكىزگەنىمەن تەز سۋىندىرادى.
تاعى ءبىر كورىلىپ وتىرعان ماسەلە، قازىرگە دەيىن، فونوگرامما دەگەن كوز بوياۋشىلىق جويىلماي كەلە جاتىر. ەل الدىنا شىعىپ اۋزىن جىبىرلىتىپ، قولىن ەربەڭدەتكەندى مىلقاۋلاردا ىستەي الادى. ەلىمىزدە ۇرى-قارى، الدامشى از بولىپ جاتقانداي، ەندى ۇرلاماعان حالىقتىڭ سەنىمى، الداماعان سەزىمى قالدىما؟ ءان ايتا المايتىن بولساڭ، سانىڭا قىل بۇراۋ سالىپ كىم زورلادى؟ ايتا الساڭ تابيعي ايت تا، ايتا الماساڭ ساحنادان ءتۇس!
وي، ءتاۋبا! قايسى ءبىرىن ايتارىمدى بىلمەي قالدىم، وسى ماقالامدى جازىپ، راديو تىڭداپ وتىرسام، ادەپتەن اتتاعان مىناداي ءبىر سوراقى ءان ەستىدىم: «قىزىڭدى الام، اپا، كۇيەۋ بالا بولام، اپا» دەيدى. بۇل قانداي ەسەرسوقتىق؟! بۇرىنعى قازاقتىڭ جىگىتتەرى قۇدالاسىپ، ءولى-ءتىرىسىن جۇرگىزىپ قويعاننىڭ وزىندە، قايىن جۇرتىنا بارعاننان ۇيالۋشى ەدى، مىناۋ نەتكەن بەتسىزدىك! بۇل اق ەدىل انالاردى اشىقتان-اشىق باسىنعاندىق، قورلاعاندىق قوي. اتامىز قازاق ماحابباتى مەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن ساحنادا جاريالاۋشى ما ەدى؟! بۇل اتا سالتىن اياققا تاپتاعاندىق بولماي ما؟!
ۇرپاققا ونەگە كورسەتەرلىك ءان جازايىق، ەل الدىنداعى ابىرويىمىزدى ساقتاي بىلەيىك، اعايىن!
ءان مەن انشىلەر ءۇشىن كوڭىلىمىزگە ۇناماي جۇرگەن مىناداي ءبىر ءوتىنىش بار: ءسوزى دە، اۋەنى دە جاقسى جازىلعان اندەردى اجەپتاۋىر ورىنداپ، سوڭعى قايىرماسىن كوپ رەت قايتالاي بەرەتىن انشىلەر بار، كەيبىرەۋىن ساناپ تا كورىپ ءجۇرمىز، بەس-التى، ءتىپتى وداندا كوپ رەت قايتالايتىن اندەر كەزىگىپ كەلەدى. ءان قانشا جاقسى بولعانمەن، قايتالاپ ايتا بەرگەننەن كەيىن، ءدام-تاتۋى كەتىپ، بەرەكەسى قاشادى، تىڭدارماندار دا جالىعادى ەكەن. سوندىقتان، ءان قايىرماسىن بۇقانىڭ بۇيداسىنداي سوزىپ، قايتالاي بەرۋدىڭ ءمانى جوق دەپ…
ارتىق ايتسام كەشىرىڭىزدەر، قازىرگى ءان مەن انشىلەردىڭ ءبارى ناشار دەمەكشى ەمەسپىن. دەسە دە ءىشىنارالارىنا كوڭىلىمىز تولمايدى. مازمۇنى تاقىرىبىنا ۇيلەسپەگەن، ۇيقاسى كەلمەگەن، ءسوزى دورەكى، سوزىندەگى كوڭىل كۇيمەن اۋەندەگى سەزىم ىرعاعى سايكەسپەگەن اندەر بارشىلىق…
مەنىڭ بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىم، ءان مەن انشىلەردى مىنەپ، بەتىنەن قاعايىن دەگەن نيەت ەمەس، ءان جازىپ جۇرگەندەردىڭ ويلامىن جوعارىلاتىپ، ءان ساپاسىن جاقسارتساق دەگەن ءوتىنىش.
جۋىقتا تۇركيادان كەلگەن ءبىر قوناق، قايسىبىر ساپاسىز ءاندى تىڭداپ وتىرىپ «قازاقستاننىڭ بۇرىنعى اندەرىن ۇيىپ تىڭداۋشى ەدىك، قازىر نە بولىپ كەتكەن» دەپ بەتىمە قاراعاندا، ايتارعا ءسوز تاپپاي، ارقاسىنا ەر باتقان اتتاي قيپىجىقتاپ، نامىستانىپ قالدىم دا، وسى ماقالامدى جازۋعا ءماجبۇر بولدىم.
ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، قازىرگى جيىىرما ميلليون جان سانى بار قازاق ەلىنىڭ ساحناعا شىعارىلىپ جاتقان اندەرىنىڭ ساپاسى، قىتاي، تۇركيا ەلىندەگى از قازاقتىڭ شىعارىپ جاتقان انىنە جەتپەيتىنىن مويىنداۋ كەرەك. ولاردىكىنىڭ ساپالى بولاتىن سەبەبى، جازىپ ۇسىنىلعان ءاننىڭ مازمۇنى مەن ساپاسى مۇقىيات تالقىدان وتكىزىلىپ، قاتاڭ ساراپتالادى. رەداكتسيادان وتكىزىلىپ بەكىتىلگەننەن كەيىن عانا جارياالانۋىنا رۇقسات ەتىلەدى. ال، بىزدە بولسا، «ەرىكتى اۋىزعا بورىكتى باس سىياتىن» ەركىندىك. اركىم ويىنا كەلگەنىن جازىپ شىعارىپ جاتادى. تەكسەرىپ قاراۋدان وتكىزەتىن بەلگىلى القا بولماعاننان كەيىن وندا قايداعى ساپا بولسىن…
قورىتىپ ايتقاندا، قازىرگى ءان مەن انشىلەردىڭ ساپاسىنىڭ نە بولىپ بارا جاتقانىنا كوز-قۇلاق بولۋ كوركەمونەر سالاسىن باسقارىپ وتىرعان بيلىكتىڭ بۇلتارماس بورىشى بولۋعا ءتيىس. ءان ءماتىنى ءماندى، مۋزىكاسى ءساندى بولسا ەكەن.
كاكەن قاسىمحانۇلى
