Abaidyŋ “Qara sözderı” alǧaş ret ortaq türkı älıpbiınde jaryq kördı. Bastama – türkı halyqtarynyŋ mädeni jäne ruhani bailanysyn tereŋdetuge baǧyttalǧan tarihi joba boldy. Būl turaly Türkı akademiiasynyŋ sarapşysy Dınmūhamed Ämetbek “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda aityp berdı.
– Dınmūhamed myrza, Abaidyŋ “Qara sözderın” ortaq türkı älıpbiınde basyp şyǧaru ideiasy qalai paida boldy?
– Abai HIH ǧasyrda türkı örkenietı qūldyrap, türkı halyqtary europalyq imperiialardyŋ otaryna ainala bastaǧan kürdelı kezeŋde ömır sürdı. Sol qiyn uaqytta ol halqynyŋ ruhani jäne mädeni küiın tereŋ tüsınıp, ūltty oiatudyŋ, örkeniettı elder qataryna qosudyŋ joldaryn körsettı. Sondyqtan Abai – tek qazaq halqynyŋ ǧana emes, küllı türkı älemınıŋ ortaq tūlǧasy, ortaq oişyly.
Şynyn aitqanda, bız qazır de sol HIH ǧasyrdaǧy jaǧdaidan tübegeilı alystap ketken joqpyz. Ǧylym men tehnologiia salasynda älı de damyǧan elderden artta qalyp kelemız. Osy tūrǧydan alǧanda, Abaidyŋ “Qara sözderınde” köterılgen ideialar men danalyq oilar bügın de özektılıgın joiǧan joq.
Sol sebeptı ortaq türkı älıpbiınde jaryq köretın alǧaşqy eŋbek retınde Abaidyŋ “Qara sözderın” taŋdadyq. Būl bastama – türkı halyqtarynyŋ ruhani bailanysyn nyǧaityp, ortaq mädeni keŋıstıktı qalyptastyruǧa baǧyttalǧan maŋyzdy qadam bolmaq.
– Būl jobanyŋ maqsaty men maŋyzy nede? Nelıkten däl Abai şyǧarmasy alǧaş bolyp osy älıpbide jaryq kördı?
– Türkı memleketterı resmi türde taǧaiyndaǧan mamandardan qūralǧan komissiia 1991 jyly ūsynylǧan latyn jazuy negızındegı ortaq älıpi jobasyn qaita qarap şyqqan bolatyn. Byltyr qyrküiekte Bakude 34 ärıpten qūralǧan ortaq türkı älıpbiı bekıtılgen. Sol ortaq türkı älıpbiın täjıribe jüzınde synap köru jäne onyŋ mümkındıkterın körsetu – jobanyŋ basty maqsaty.
Bır jaǧynan, būl – jaŋa älıpbidı qazaq tılınde qoldanyp köru arqyly onyŋ qolailylyǧyn, dybystyq jüiemızge säikestıgın anyqtau. Ekınşı jaǧynan, latyn grafikasyna negızdelgen qazaqşa mätındı basqa türkı halyqtarynyŋ qanşalyqty tüsıne alatynyn baiqau. Iаǧni, ortaq älıpbi türkı düniesınıŋ özara tıldık jäne mädeni tüsınıstıgın arttyra ala ma – sony tekseru.
Däl Abai şyǧarmalarynyŋ, sonyŋ ışınde «Qara sözderdıŋ» taŋdalu sebebı de kezdeisoq emes. Būl tuyndynyŋ tılı – bır jaǧynan, ejelgı şaǧatai tılınıŋ (bır kezderı küllı Türkıstan öŋırınde keŋ qoldanylǧan ädebi tıldıŋ) yqpalyn saqtaǧan, ekınşı jaǧynan, qazırgı qazaq tılıne öte jaqyn. Sondyqtan “Qara sözderde” bügıngı qazaq tılınde sirek kezdesetın, bıraq özge türkı tılderınde älı de qoldanysta bar arab jäne parsy tektes sözder jiı ūşyrasady.
Osy erekşelıkterın eskergende Abaidyŋ «Qara sözderı» – ortaq türkı keŋıstıgıne tüsınıktı, ärı maǧynalyq jaǧynan barşa türkı jūrtyna jaqyn şyǧarma. Sol sebeptı ony ortaq türkı älıpbiınde jaryq köretın alǧaşqy eŋbek retınde taŋdau – tarihi ärı simvoldyq mänge ie şeşım.
– Basylymdy daiyndau jäne şyǧaru jūmystary qalai ūiymdastyryldy?
– Basylymdy daiyndau barysynda eŋ basty mındet – kirill älıpbiındegı qazaq mätının ortaq türkı latyn älıpbiıne sauatty ärı jüielı türde köşıru boldy. Būl üderıste tıldıŋ tabiǧi zaŋdylyqtaryn saqtau, iaǧni qazaq tılınıŋ töl fonetikalyq jüiesın mümkındıgınşe qalpyna keltıru negızgı qaǧida retınde alyndy.
Kirilden latynǧa köşu kezınde eŋ ülken qiyndyq “i” jäne “u” ärıpterıne qatysty tuyndady. Sebebı kirill älıpbiındegı qazaq tılınıŋ būl ekı ärpı – şyn mänınde, ekı dybystyŋ qosyndysy. Būl erekşelık orys tılınıŋ orfografiialyq qaǧidalaryna süienıp jasalǧan būrynǧy reformanyŋ saldary edı. Iаǧni, qazaq tılınıŋ emes, orys tılınıŋ dybystyq zaŋdylyqtary basşylyqqa alynǧandyqtan, “i” men “u” ärıpterı qazaq tılınıŋ tabiǧi jüiesıne säikes kelmei qaldy.
Mysaly, “qiyn” jäne “kiım” sözderı qazırgı kirill jazuynda bırdei “i” ärpımen berıledı. Al qazaq tılınıŋ ündestık zaŋyna sai, “qiyn” sözı juan dauystylarmen, al “kiım” jıŋışke dauystylarmen jazyluy tiıs. Sebebı qazaq tılınde bır sözdıŋ ışınde juan jäne jıŋışke buyndardyŋ aralas keluı zaŋǧa qaişy.
Eger būl sözderdı “ärıpke ärıp” prinsipımen latynǧa köşırsek, olar “qiın” jäne “kiim” türınde jazylady. Alaida mūndai jazu qazaq tılınıŋ tabiǧi dybystyq jüiesın būzady, öitkenı töl tılımızde ekı dauysty dybys qatar kelmeuı kerek. Sol sebeptı jaŋa ortaq türkı älıpbiınde bız būl zaŋdylyqty eskerıp, sözderdı “qıyın” jäne “kiyim” türınde jazdyq. Būl nūsqada är dybys öz tabiǧi rölın saqtap, tıldıŋ ündestık zaŋyna sai keledı.
Däl osyndai qiyndyq “u” ärpıne de qatysty. Kirill jazuynda “u” keide dauysty, keide dauyssyz qyzmetın atqaryp, jazuda tūraqsyzdyq tuǧyzady. Al jaŋa ortaq älıpbi jüiesınde bız onyŋ naqty fonetikalyq mänın aiqyndap, är kontekste dūrys taŋbalanuyna nazar audardyq.
Osylaişa, būl joba tek grafikany auystyru emes, qazaq tılınıŋ ışkı zaŋdylyqtaryn saqtai otyryp, ony türkı tılderımen tabiǧi üilesımde damytuǧa baǧyttalǧan tıldık täjıribe boldy.
– Şyǧarma ortaq älıpbige beiımdelgende mätınnıŋ mazmūny men tılıne qandai da bır özgerıster engızıldı me?
– Joq, engızılmedı. Mätınnıŋ mazmūny men tılı sol küiı qaldy. Öitkenı bızdıŋ negızgı maqsatymyz – Abaidyŋ "Qara sözderın" tüpnūsqa retınde türkı älemıne jetkızu bolatyn.
– Būl basylymnyŋ taralymy qandai? Türkı elderıne jetkızıluı, taraluy qalai ūiymdastyrylady?
– Kıtapty äzırge tek ülgı retınde, täjıribe retınde şyǧardyq. Şyǧarmany Türkı Akademiiasynyŋ kıtaphanasy saitynan oquǧa bolady. Qazırgı damyǧan zamanda kıtaptyŋ oŋai taraluy üşın osylai bolǧany jön dep şeştık.
– Joba türkı halyqtaryna Abaidy jaqynyraq tanuǧa qalai kömektesedı dep oilaisyz?
– Ärine, qai jazuşyny nemese aqyndy bolsyn, eŋ aldymen onyŋ şyǧarmalaryn özınıŋ ana tılınde oqu arqyly tereŋ tüsınuge bolady. Būl tūrǧydan alǧanda, ortaq türkı älıpbiımen jaryq körgen Abaidyŋ “Qara sözderı” türkı halyqtaryna ūly oişyldyŋ mūrasyn ana tılıne barynşa jaqyn nūsqada tanuǧa mümkındık beredı.
Bügınde Abai şyǧarmalary köptegen tılge audarylǧanymen, audarma barysynda keibır ūǧymdar men oi tereŋdıgı däl berılmei qaluy mümkın. Sebebı är tıldıŋ özındık mädeni astary men beineleu täsılı bar. Al tüpnūsqada oqu – sol oidyŋ tabiǧi mänın, Abaidyŋ söz saptasyn, ūǧymdyq tereŋdıgın naqty sezınuge jol aşady.
– Bolaşaqta Abaidyŋ basqa şyǧarmalaryn nemese basqa qazaq klassikterın de ortaq türkı älıpbiınde şyǧaru josparda bar ma?
– Ärine, būl baǧyttaǧy jūmystar jalǧasyn tabady. Türkı akademiiasy retınde bız ortaq türkı älıpbiın täjıribelık tūrǧyda qoldanysqa engızu jäne ony ǧylymi, mädeni keŋıstıkte nyǧaitu ısın jüielı türde jalǧastyryp kelemız.
Özderıŋız bılesızder, Abaidyŋ “Qara sözderınen” keiın Akademiia Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Aq keme» povesın qyrǧyz tılınde alǧaş ret ortaq türkı latyn älıpbiımen jaryqqa şyǧardy. Osy arqyly bız ekı tuys halyq – qazaq pen qyrǧyzdyŋ ädebi mūrasyn bır grafikalyq keŋıstıkte körsetuge talpyndyq. Būl täjıribe ortaq älıpbidıŋ mümkındıgın naqty mysal arqyly synap köruge mümkındık berdı.
– Abai mūrasy bügıngı türkı älemınıŋ ruhani bırlıgı men yntymaǧyna qandai üles qosa alady?
– Eger türkı älemın ortaq qūndylyqtar men ruhani sabaqtastyq keŋıstıgı dep sipattaityn bolsaq, onda būl keŋıstıkte Abaidyŋ alar orny airyqşa. Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy – tek ötkennıŋ körınısı emes, bolaşaqqa baǧyttalǧan ruhani baǧdar. Onyŋ oi-tolǧamdary türkı halyqtarynyŋ damuyna, özın-özı tanuyna jäne ruhani jaŋǧyruyna jol sılteidı.
Äsırese, “Qara sözder” – adamgerşılık, ädılet, bılım, eŋbek, ruh tazalyǧy siiaqty mäŋgılık qūndylyqtardy därıpteitın tuyndy. Būl qūndylyqtar tek qazaq halqyna ǧana emes, barşa türkı jūrtyna ortaq. Bır kezderı ūlan-ǧaiyr Euraziia keŋıstıgınde örkeniet ornatqan, alaida soŋǧy bırneşe ǧasyrda damyǧan elderden qalyp qoiǧan türkı halyqtary üşın Abaidyŋ oilary jaŋa serpılıs pen özın-özı jaŋǧyrtudyŋ kıltı bola alady.
Sondyqtan Abai mūrasy – türkı älemınıŋ ruhani bırlıgın nyǧaityp, özara tüsınıstık pen yntymaqty tereŋdete tüsetın ortaq ruhani köpır. Onyŋ ılımı bızge ötkendı ūmytpai, bolaşaqqa nyq qadam basu üşın qajet baǧdarşam ıspettı.
– Sız üşın būl joba nenı bıldıredı? Jeke özıŋız Abai mūrasynyŋ türkı älemıne ortaq qūndylyq ekenın qalai tüsınesız?
– Men üşın būl joba – tek tıldık nemese baspa täjıribesı emes, ruhani jäne örkeniettık tūrǧydan mänı tereŋ bastama. Öitkenı Abai mūrasy – tek qazaq halqynyŋ ǧana emes, küllı türkı düniesınıŋ ortaq ruhani bailyǧy.
Abai ömır sürgen kezeŋ qazaq dalasynyŋ otarlanu däuırı, halyqtyŋ tarihi taǧdyry kürt özgerıp, ruhani daǧdarysqa ūşyraǧan uaqyt edı. Däl sol kezde qazaq qoǧamy būrynǧy üstem, täuelsız qalpynan aiyrylyp, syrtqy yqpalǧa täueldı bola bastaǧanyn Abai tereŋ sezındı. Ol halqynyŋ artta qaluynyŋ sebebın ızdep, bılım men önerge, eŋbek pen ädıletke ündedı. Basqaşa aitqanda, Abai öz zamanynyŋ «auruyn» däl tanyp, oǧan ruhani em ūsyndy.
Bügıngı künı de jaǧdaidyŋ sol kezdegımen belgılı bır ūqsastyǧy bar. Qazırgı zamanda, meilı Qazaqstan bolsyn, meilı basqa türkı elderı bolsyn, barlyǧy da jahandanu üderısınıŋ bel ortasynda tūr. Älemmen bailanysymyz, mädeni jäne ekonomikalyq integrasiiamyz arta tüstı. Būl öz kezegınde ūlttyq bolmys pen ruhani tüp-tamyrymyzǧa ülken yqpal etude. Osyndai jaǧdaida Abaidyŋ ılımı – bızdıŋ kım ekenımızdı ūmytpai, jaŋa däuırde öz ornymyzdy aiqyndauǧa kömektesetın ruhani baǧdar.
Eger bız Abaidyŋ danalyǧyn tereŋ tüsınıp, ony tek qazaq tūrǧysynan emes, türkı örkenietınıŋ ortaq qazynasy retınde qabyldai alsaq, onda HHI ǧasyrda ärı örkeniet köşınen qalmai, ärı öz ūlttyq bolmysymyzdy saqtap qala alamyz. Sondyqtan men Abaidy – türkı älemınıŋ ortaq ūstazy, al onyŋ ılımın ortaq ruhani kod dep esepteimın.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
