قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەرى – ۇلتتىڭ رۋحاني وزەگى، بولمىسىن ايقىندايتىن ماڭگىلىك كود. قوعام دامىعان سايىن داستۇرلەردىڭ كەيبىرى ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىمەن، ولاردىڭ تاربيەلىك ءرولى ەشقاشان جويىلعان ەمەس. دەسە دە، "بۇگىنگى جاستار بۇل سالتتاردى قانشالىقتى بىلەدى؟" دەگەن سۇراق كوپشىلىكتى ويلاندىرادى.
بەسىككە سالۋ – ۇرپاققا العاشقى امانات
بەسىكتى قازاق ء«سابيدىڭ ءبىرىنشى مەكتەبى» دەپ ساناعان. بالا دۇنيەگە كەلگەندە وعان تازا، جايلى بەسىك ازىرلەنىپ، ارنايى «بەسىككە سالۋ» ءراسىمى جاسالادى. بۇل تەك تۇرمىستىق قاجەتتىلىك ەمەس، سونىمەن بىرگە بالانى ۇيقىعا، تىنىشتىققا، دەنساۋلىققا بەيىمدەۋدىڭ حالىقتىق پەداگوگيكاداعى ەڭ كونە ءتۇرى. الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايمان ابدىعاپپاروۆا جاس انا رەتىندە بەسىكتىڭ پايداسىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
«العاشقىدا ءبىز بەسىك الۋعا كۇمانمەن قارادىق. بىراق ۇلكەندەرىمىزدىڭ اقىلىمەن قولداندىق. بالام جاقسى ۇيىقتايدى، ال ءبىز ءوزىمىز دە ۇلتتىق ءداستۇردى جالعاستىرىپ جۇرگەنىمىزگە قۋانىشتىمىز»، – دەيدى ول.
تۇساۋ كەسۋ – ادالدىققا باستايتىن قادام
بالا ءتاي-ءتاي باسقان كەزدە «تۇساۋ كەسۋ» ءراسىمى جاسالادى. ءداستۇر بويىنشا تۇساۋدى الا جىپپەن كەسكەن، سەبەبى الا ءجىپ – ادالدىقتىڭ، ۇرلىق قىلماۋدىڭ، جامان ادەتتەن اۋلاق بولۋدىڭ بەلگىسى. پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف زامزاگۇل قىدىرالىقىزى بىلاي دەيدى: «تۇساۋ كەسۋ – جاي ءراسىم ەمەس، بالانىڭ ومىرلىك جولىنىڭ سيمۆولدىق باستاماسى. بالا العاشقى قادامىنان باستاپ ادال بولسىن دەگەن نيەت جاتىر. قازىر كوپ وتباسى بۇل ءداستۇردى توي فورماسىندا وتكىزىپ ءجۇر، بىراق نەگىزگى ءمانى ۇمىتىلماۋى ءتيىس».
شىنىندا دا، بۇگىنگى قوعامدا كوپتەگەن داستۇرلەر مەرەكەلىك سيپات الىپ، سىرتقى كورىنىسكە كوبىرەك ءمان بەرىلۋدە. الايدا تۇساۋ كەسۋدىڭ تۇپكى تاربيەلىك ماعىناسى – بالانى ادالدىققا، ادىلدىككە، تازا ومىرگە جەتەلەۋ. سوندىقتان بۇل ءراسىمنىڭ شىنايى ءمانىن ۇمىتپاي، ونى ۇرپاق ساناسىنا دۇرىس جەتكىزۋ – اتا-انا مەن قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى.
قىز ۇزاتۋ – ەلدىك سالتتىڭ ايناسى
قىز ۇزاتۋ – قازاق قوعامىنداعى ەڭ ۇلكەن ءداستۇردىڭ ءبىرى. ول تەك قالىڭدىقتى جاڭا وتباسىنا شىعارىپ سالۋ ەمەس، قىز تاربيەسىنىڭ، اتا-انانىڭ پەرزەنت الدىنداعى پارىزىنىڭ قورىتىندىسى ىسپەتتەس. ءاربىر ادەت-عۇرىپتىڭ استارىندا قىزعا دەگەن قۇرمەت پەن جاڭا ومىرگە اماناتتاۋ جاتىر. بۇرىنعى زاماندا قىز ۇزاتۋدىڭ وزىندىك جول-جورالعىلارى بولعان. قىزدىڭ جاساۋى مۇقيات دايىندالىپ، «سىڭسۋ» ايتىلىپ، اۋىل اقساقالدارى باتا بەرگەن. بۇل ءداستۇر ارقىلى قىزعا: «بارعان جەرىڭدە ابىرويىڭ اسقاق بولسىن، ار-نامىسىڭ تازا بولسىن» دەگەن اق تىلەك قوسا ايتىلعان. ياعني قىز ۇزاتۋ – قىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اۋلەتتىڭ ابىرويىمەن بايلانىستى بولعان. بۇگىنگى تاڭدا قىز ۇزاتۋ سالتاناتى كوبىنە شوۋعا اينالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن ءداستۇردىڭ ءمانىن جانداندىرىپ، مازمۇنىن ساقتاپ وتكىزۋ – ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ جالعاسى. ويتكەنى قىزدى سىيلاعان، ارداقتاعان قوعام عانا بولاشاعىنا سەنىممەن قاراي الادى.
باتا بەرۋ – رۋحاني تاربيە مەكتەبى
باتا بەرۋ – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەڭ قاسيەتتى داستۇرلەردىڭ ءبىرى. ول – ۇرپاققا اق جول تىلەپ، ىزگى نيەتتى جەتكىزۋدىڭ، سونداي-اق ءتالىم-تاربيەنىڭ ەرەكشە ءتۇرى. «باتامەن ەر كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى» دەگەن حالىق دانالىعى بەكەر ايتىلماعان. قازاق قوعامىندا باتانى اقساقالدار مەن كوپتى كورگەن ۇلكەندەر بەرگەن. اسىرەسە جاس وتاۋ كوتەرگەندەرگە، ساپارعا اتتانعاندارعا، جاڭا ىسكە كىرىسكەن جاندارعا ايتىلعان باتا – ولاردىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالىپ وتىرعان. باتانىڭ ءاربىر جولىندا ىزگىلىككە شاقىرۋ، بىرلىككە ۇندەيتىن تەرەڭ ماعىنا بار.
قازىرگى تاڭدا باتا بەرۋ ءداستۇرى ساقتالعانىمەن، كەي جەرلەردە ول قىسقارىپ، جاي عانا تىلەك ايتۋعا اۋىسىپ بارادى. ال شىن مانىندە، باتا – ۇرپاققا وسيەت. ماسەلەن، بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىراتىن باتانىڭ تاربيەلىك اسەرى زور. جاس ۇرپاق وسى ءداستۇردى ۇيرەنسە، ءسوزدىڭ قادىرىن، ۇلكەننىڭ ونەگەسىن تەرەڭ تۇسىنەر ەدى. سوندىقتان باتا بەرۋ ءداستۇرىن جانداندىرۋ – رۋحاني قۇندىلىقتى ساقتاۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل – ۇرپاققا قالدىرىلاتىن اسىل مۇرا، ۇلتتىڭ ماڭگىلىك كودى.
بەسىككە سالۋ، تۇساۋ كەسۋ، قىز ۇزاتۋ، باتا بەرۋ – ۇلتتىڭ وتكەنىن بۇگىنگى كۇنمەن جالعايتىن التىن كوپىر. بۇل داستۇرلەردىڭ ارقايسىسىندا جاس ۇرپاققا بەرىلەتىن ونەگە، تاربيەلىك ءمان بار. ءداستۇرىن بىلمەگەن حالىق – بولاشاعىنا سەنىمسىز حالىق. سول سەبەپتى دە سالت-ءداستۇردى ساقتاۋ – تەك وتكەنگە قۇرمەت ەمەس، ەرتەڭگى ۇرپاققا قالدىرىلعان امانات.
