Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan salt-dästürlerı – ūlttyŋ ruhani özegı, bolmysyn aiqyndaityn mäŋgılık kod. Qoǧam damyǧan saiyn dästürlerdıŋ keibırı ūmytylyp bara jatqanymen, olardyŋ tärbielık rölı eşqaşan joiylǧan emes. Dese de, "Bügıngı jastar būl salttardy qanşalyqty bıledı?" degen sūraq köpşılıktı oilandyrady.
Besıkke salu – ūrpaqqa alǧaşqy amanat
Besıktı qazaq «säbidıŋ bırınşı mektebı» dep sanaǧan. Bala düniege kelgende oǧan taza, jaily besık äzırlenıp, arnaiy «besıkke salu» räsımı jasalady. Būl tek tūrmystyq qajettılık emes, sonymen bırge balany ūiqyǧa, tynyştyqqa, densaulyqqa beiımdeudıŋ halyqtyq pedagogikadaǧy eŋ köne türı. Almaty qalasynyŋ tūrǧyny Aiman Äbdıǧapparova jas ana retınde besıktıŋ paidasyn erekşe atap öttı.
«Alǧaşqyda bız besık aluǧa kümänmen qaradyq. Bıraq ülkenderımızdıŋ aqylymen qoldandyq. Balam jaqsy ūiyqtaidy, al bız özımız de ūlttyq dästürdı jalǧastyryp jürgenımızge quanyştymyz», – deidı ol.
Tūsau kesu – adaldyqqa bastaityn qadam
Bala täi-täi basqan kezde «tūsau kesu» räsımı jasalady. Dästür boiynşa tūsaudy ala jıppen kesken, sebebı ala jıp – adaldyqtyŋ, ūrlyq qylmaudyŋ, jaman ädetten aulaq boludyŋ belgısı. Pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty, etnograf Zämzägül Qydyrälıqyzy bylai deidı: «Tūsau kesu – jai räsım emes, balanyŋ ömırlık jolynyŋ simvoldyq bastamasy. Bala alǧaşqy qadamynan bastap adal bolsyn degen niet jatyr. Qazır köp otbasy būl dästürdı toi formasynda ötkızıp jür, bıraq negızgı mänı ūmytylmauy tiıs».
Şynynda da, bügıngı qoǧamda köptegen dästürler merekelık sipat alyp, syrtqy körınıske köbırek män berılude. Alaida tūsau kesudıŋ tüpkı tärbielık maǧynasy – balany adaldyqqa, ädıldıkke, taza ömırge jeteleu. Sondyqtan būl räsımnıŋ şynaiy mänın ūmytpai, ony ūrpaq sanasyna dūrys jetkızu – ata-ana men qoǧamnyŋ ortaq jauapkerşılıgı.
Qyz ūzatu – eldık salttyŋ ainasy
Qyz ūzatu – qazaq qoǧamyndaǧy eŋ ülken dästürdıŋ bırı. Ol tek qalyŋdyqty jaŋa otbasyna şyǧaryp salu emes, qyz tärbiesınıŋ, ata-ananyŋ perzent aldyndaǧy paryzynyŋ qorytyndysy ıspettes. Ärbır ädet-ǧūryptyŋ astarynda qyzǧa degen qūrmet pen jaŋa ömırge amanattau jatyr. Būrynǧy zamanda qyz ūzatudyŋ özındık jol-joralǧylary bolǧan. Qyzdyŋ jasauy mūqiiat daiyndalyp, «syŋsu» aitylyp, auyl aqsaqaldary bata bergen. Būl dästür arqyly qyzǧa: «barǧan jerıŋde abyroiyŋ asqaq bolsyn, ar-namysyŋ taza bolsyn» degen aq tılek qosa aitylǧan. Iаǧni qyz ūzatu – qyzdyŋ ǧana emes, bükıl äulettıŋ abyroiymen bailanysty bolǧan. Bügıngı taŋda qyz ūzatu saltanaty köbıne şouǧa ainalyp bara jatqany jasyryn emes. Degenmen dästürdıŋ mänın jandandyryp, mazmūnyn saqtap ötkızu – ūlttyq bolmysymyzdyŋ jalǧasy. Öitkenı qyzdy syilaǧan, ardaqtaǧan qoǧam ǧana bolaşaǧyna senımmen qarai alady.
Bata beru – ruhani tärbie mektebı
Bata beru – qazaq halqynyŋ ruhani ömırındegı eŋ qasiettı dästürlerdıŋ bırı. Ol – ūrpaqqa aq jol tılep, ızgı niettı jetkızudıŋ, sondai-aq tälım-tärbienıŋ erekşe türı. «Batamen er kögeredı, jaŋbyrmen jer kögeredı» degen halyq danalyǧy beker aitylmaǧan. Qazaq qoǧamynda batany aqsaqaldar men köptı körgen ülkender bergen. Äsırese jas otau kötergenderge, saparǧa attanǧandarǧa, jaŋa ıske kırısken jandarǧa aitylǧan bata – olardyŋ ömırlık ūstanymyna ainalyp otyrǧan. Batanyŋ ärbır jolynda ızgılıkke şaqyru, bırlıkke ündeitın tereŋ maǧyna bar.
Qazırgı taŋda bata beru dästürı saqtalǧanymen, kei jerlerde ol qysqaryp, jai ǧana tılek aituǧa auysyp barady. Al şyn mänınde, bata – ūrpaqqa ösiet. Mäselen, bırlıkke, yntymaqqa şaqyratyn batanyŋ tärbielık äserı zor. Jas ūrpaq osy dästürdı üirense, sözdıŋ qadırın, ülkennıŋ önegesın tereŋ tüsıner edı. Sondyqtan bata beru dästürın jandandyru – ruhani qūndylyqty saqtaudyŋ bır joly. Būl – ūrpaqqa qaldyrylatyn asyl mūra, ūlttyŋ mäŋgılık kody.
Besıkke salu, tūsau kesu, qyz ūzatu, bata beru – ūlttyŋ ötkenın bügıngı künmen jalǧaityn altyn köpır. Būl dästürlerdıŋ ärqaisysynda jas ūrpaqqa berıletın önege, tärbielık män bar. Dästürın bılmegen halyq – bolaşaǧyna senımsız halyq. Sol sebeptı de salt-dästürdı saqtau – tek ötkenge qūrmet emes, erteŋgı ūrpaqqa qaldyrylǧan amanat.
