قازاقستاندا ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى تاتۋ ءتاتتى كۇن كەشۋدە. بۇل قازاق قوعامىنىڭ نە سول ۇلتتاردىڭ تاڭداۋى ەمەس، بۇل تاريحتىڭ تالكەگىنەن بولعان جايت. عاسىرلار بويى رەسەي يمپەرياسى، ارتىنشا كسرو بيلىگى ءتۇرلى ۇلتتارعا قىسىم كورسەتىپ، كۇشتەپ قونىستاندىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىردى. قازاق جەرىنە وتارلاۋ داۋىرىندە مىڭداعان سلاۆيان ۇلتتارى كۇشپەن كوشىرىلدى، ستولىپين رەفورماسى كەزەڭىندە ءتىپتى جۇزدەگەن مىڭ ادام قازاقستانعا اكەلىندى. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك اۋىل شارۋاشىلىعىندا قىزمەت ەتتى.
ارتىنشا كسرو بيلىگى ورناپ، حالىقتاردى سورپاداي ساپىرۋ پروتسەسى باستالدى. ستالين بيلىگى ەكىنشى جاھان سوعىسىندا قازاق دالاسىنا ءتۇرلى ۇلتتاردى دەپورتاتسيالادى. ولاردىڭ ىشىندە كارىس، شەشەن، ينگۋش، ورىس، ۋكراين، نەمىس جانە وزگە ۇلتتار بار بولاتىن. قازاق حالقى اشارشىلىقتان امان شىعىپ، ارتىنشا ءبىر ءۇزىم نانىن دەپورتاتسيالانعان ۇلتتارعا ءبولىپ بەردى. قىستىڭ سۋىعىندا سان مىڭداعان حالىقتى امان ساقتاپ قالدى.
جالپى قازاقستانعا كوشىرىلگەن حالىقتى ءتورت توپقا بولۋگە بولادى. ول رەسەي يمپەرياسى داۋىرىندە كوشىرىلگەندەر، ستاليندىك رەپرەسسيا تۇسىندا جازالاۋ لاگەرىنە اكەلىنىپ، كەيىن سول ايماقتا بوساتىلعاندار مەن ەكىنشى جاھان سوعىسىندا دەپورتاتسيالانعاندار، تىڭ يگەرۋ كەزىندە اكەلىنگەن ميلليونداعان حالىق. بۇل ءسوزسىز قازاقستان قوعامىن كوپ ەتنوستى ەتتى. كوپ ەتنوستى قوعامدا تاتۋلىق پەن بىرلىكتى ساقتاۋ قيىن، الايدا ول باستى مىندەت بولۋى ءتيىس. سان ءتۇرلى ءتىل مەن ءدىن، ءدىل مەن مادەنيەتتىڭ ءبىر ورتادا قابىسۋى جانە ءوزارا جاراسىمدا كۇن كەشۋى وڭاي ءىس ەمەس.
قازاقستاندا كسرو اتتى حالىقتار تۇرمەسى قۇلاپ، ەگەمەندىك تۇعىرىنا قونعان ساتتەن كەيىن، قوعامدىق جاراسىمدى قۇرۋ ماڭىزدى بولىپ كەلەدى. ول ءۇشىن ارنايى حالىقتار اسسامبلەياسى قۇرىلدى. بۇل سان ءتۇرلى ۇلتتاردى تاتۋلىقتا ساقتاۋ ءۇشىن نەگىزى قالانعان ساياسي ينستيتۋت بولاتىن. كەيىن وعان ساياسي ستاتۋس بەرىلىپ، پارلامەنتتە ورىن ۇسىنىلدى، ءسوز ايتۋ، ماسەلە كوتەرۋ قۇقىعى بەرىلدى.
قازاقستاندا سانى باسىم ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ۇمىتپاۋ ماقساتىندا ارنايى مەكتەپتەر اشىلعان. كەي تۇستا ءتىپتى گازەتتەرىن شىعارۋعا رۇقسات ەتىلگەن. بۇل ۇلتتاردىڭ ءوز بولمىسىن ۇمىتپاۋ ماقساتىندا جاسالعان شارا. دەموكراتيا مەن تاتۋلىقتىڭ جارقىن ۇلگىسى دەسەك تە بولادى.
قوعامدا ۇلتارالىق قاقتىعىستى اڭسايتىن، ەتنوستار اراسىندا جانجال تۋدىرۋدى ناسيحاتتايتىن توپتار دا بار. ولاردىڭ سانى وتە از، الايدا بۇل بار قۇبىلىس. مەملەكەتتىك تىلگە قاساقانا قىرىن قاراۋ ارقىلى تيتۋلدى ۇلت پەن وزگە ەتنوس اراسىندا جانجال تۋدىرۋعا ۇمتىلۋ كورىنىستەرى كەي ساتتە بايقالادى. دەگەنمەن بۇل قۇبىلىستار دەرەۋ ارادا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان توقتاتىلىپ، زاڭ اياسىندا تۇساۋ سالىنىپ كەلەدى.
ەتنوستىق قاقتىعىس ەڭ اۋقىمدى ءارى توقتامايتىن جانجالدىڭ ءتۇرى ەكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ايرانداي ۇيىعان سان يمپەريانى ەتنوستىق قاقتىعىس جويىپ، تاريح جۇتىپ قويعان. تاريحتىڭ الىس قويناۋىنا بارماي-اق، 1994 جىلعى رۋانداعا ساپار شەكسەك، ءبىز ەتنوستار اراسىنداعى ادامزات تاريحىنداعى سۇمدىق گەنوتسيدتىڭ كۋاسى بولامىز. رۋاندا حالقىن تۋتسي جانە حۋتۋ اتتى ەكى ءىرى ەتنوستىق توپ قۇرايدى. 1994 جىلى وسى ەكى توپ وكىلدەرى اراسىندا ءوزارا قاقتىعىس بولىپ، ءۇش ايدا ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپقان بولاتىن. ەتنوسارالىق جانجالدىڭ ورشۋىنە ارنايى راديولار مەن گازەتتەر ىقپال ەتكەن، ال اقپاراتتىق جىك سالۋ حالىقتىڭ ميلليونداپ قىرىلۋىنا اكەلدى. از ۋاقىت ىشىندە حالىقتىڭ كوپ قىرىلۋى بويىنشا رۋاندا گەنوتسيدى الەمدە ەڭ اۋقىمدى گەنوتسيد دەپ تابىلعان. ال زەرتتەۋشىلەر ەتنوسارالىق قاقتىعىستىڭ شىعۋى تەز، ال توقتاۋى وتە قيىن ەكەنىن ايتادى.
قازاقستان كوپەتنوستى مەملەكەت بولعاندىقتان قوعامداعى تاتۋلىقتى بارىنشسا ساقتاۋ مودەلىن ورنىقتىرعان جانە بارىنشا ونى جەتىلدىرۋ ۇستىندە. وزگە ەلدەر قاتەلىك جىبەرىپ، ەتنوسارالىق قاقتىعىسقا جول اشقان ساتتەردەن ساباق الىپ، العا جىلجۋدى ماقسات تۇتادى. قازاقستاندا ۇلتارالىق كەلىسىممەن قاتار، دىنارالىق تاتۋلىقتى جانە ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتى ناسيحاتتاۋ ساياساتى العا جىلجۋدا. سان ءتۇرلى ۇلتتىڭ بولۋى كوپتەگەن ءدىننىڭ دە ولۋىنا ىقپال ەتتى. سايكەسىنشە الەمدەگى ءتۇرلى ءدىن تارماقتارى قازاقستاندا باس قوستى جانە ءبىر قوعامدا بەيبىت كۇن كەشۋدە. يسلام ءدىنىنىڭ مەرەكەلەرى، حريستيان ءدىنىنىڭ مەرەكەلەرى دە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە نازار اۋدارىلىپ كەلەدى. سەبەبى حالىقتىڭ باسىم بولىگى وسى ەكى ءدىن تارماقتارىن ۇستانادى. وزگە تەرىس ەمەس ءدىني باعىتتارعا دا مەملەكەت تارابىنان قىسىم كورسەتىلمەگەن جانە ولاردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنباعان. ال قوعامعا جىك سالىپ، بۇلىك شىعارۋدى كوزدەيتىن تەرىس اعىمداردى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ كەلەدى.
كوپەتنوستى تاتۋلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا سان ءتۇرلى مادەني وشاقتار، ورتالىقتار قىزمەت ەتۋدە. ولار ءار ۇلتتىڭ مەرەكەسىن ءوز دەڭگەيىندە اتاپ وتۋگە سەبەپكەر بولادى. سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستان قوعامىن بىرىكتىرۋشى فاكتور رەتىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى بارىنشا اتالمىش ورتالىقتاردا ناسيحاتتاۋ ىسكە اسۋدا.
قحا جانىنان 340-تان استام ديالوگ الاڭدارى اشىلعان. ولار مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قوعامدىق قابىلداۋ بولمەلەرى، «امانات» پارتياسى، كاسىپوداق ۇيىمدارى، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى، داعدارىس ورتالىقتارى، مەكتەپتەر، ەمحانالار، اۋداندىق جانە اۋىلدىق اكىمدىكتەر جانە ت.ب. جانىنان اشىلدى. قحا مەدياتورلارى ازاماتتاردى قابىلداپ، كەيبىر داۋلى ماسەلەلەر مەن جاعدايلاردى شەشۋگە كومەكتەسەدى. بارلىعى دا تەگىن نەگىزدە.
بۇگىنگى تاڭدا تىركەلگەن 1867 مەدياتوردىڭ باسىم كوپشىلىگى – 1675-ءى مەملەكەتتىك، قالعان 192-ءسى كاسىبي مەدياتورلار. قحا مەدياتسيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتى ەتنوسارالىق جانجال جاعدايلارىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان. بۇل وتە ۇلكەن جانە جاۋاپتى جۇمىس. بيىلعى جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىندا عانا مەدياتورلارعا 3730-عا جۋىق ءوتىنىش تۇسكەن، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كونسۋلتاتسيالار الدى، مەدياتسيا تۋرالى كەلىسىمدەر جاسادى، قالعان وتىنىشتەر قارالۋ ۇستىندە ەكەن.
وتىنىشتەردىڭ باسىم بولىگى نەگىزىنەن وتباسىلىق، ەڭبەك، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، ۇلتارالىق ماسەلەلەر بويىنشا تۇسكەن. بۇل ەلىمىزدە ەتنوستاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋ فاكتىلەرىنىڭ جوقتىعىن جانە ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناسقا قاتىستى جاعدايدىڭ تۇراقتى ەكەنىن ناقتى كورسەتەدى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
