تۇرىك كلاسسيك جازۋشىسى رەفيك حاليت كاراي 1888 جىلى ىستامبۇلدا تۋعان. اكەسى مەحمەت حاليت بەي قالانىڭ اتاقتى باس سالىقشىسى بولدى. بالا رەفيك گالاتاساراي ءسۇلتانيسى مەن قۇقىق مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. سالىق دەپارتامەنتىندە قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەدى. ءىى-ءشى مەشرۋتيات كەزەڭى باستالعاننان كەيىن جۋرناليستيكاعا بەت بۇرىپ، ء“تارجۇمانى حاكيكات” گازەتىندە اۋدارماشى ءارى شولۋشى بولىپ قىزمەت اتقاردى. جازعان دۇنيەلەرىن بيلىك ۇناتپاي، اۋەلى سينوپقا سودان سوڭ چورۋم، انكارا جانە بيلەجيك قالالارىنا جەر اۋدارتتى. ىستامبۇلعا قايتا ورالعان كەزدە تۇرىك ءتىلى مۇعالىمى بولىپ مەكتەپتە ساباق بەردى. ۇستازدىق قىزمەتىن ۇزدىك جۇرگىزگەن رەفيك كاراي پوشتا جانە تەلەگرامما دەپارتامەنتىنىڭ اكىمشىلىك جۇمىستارىنا ارالاسا باستادى. سول كەزدەگى جان-جاقتا بولىپ جاتقان سوعىستارعا قارسى ماقالالار جاريالاپ، “وتانعا جاساعان قياناتى” ءۇشىن بەيرۋت پەن حالەپكە جەر اۋدارادى. اتاتۇرىكتىڭ بيلىككە كەلگەن تۇسىندا جازعان ولەڭدەر مەن ماقالالارىنىڭ ارقاسىندا وتانىنا قايتا ورالادى. بۇرىن شىعارىپ جۇرگەن “ايدەدە” دەپ اتالاتىن جۋرنالدى قايتادان شىعارا باستايدى. انادولۋ ومىرىنەن شىنايى تۋىندىلاردى جازىپ شىعارعان رەفيك كاراي تۇرىك ادەبيەتىندە ءوزىنىڭ قولتاڭباسىمەن ەرەكشەلەنەدى. جازۋشى رەفيك كاراي جيىرماعا جۋىق روماندار مەن ونعا جۋىق پوۆەستتەردىڭ اۆتورى.
فەريدۋن بازارداعى زەرگەرلىك دۇكەندەردىڭ الدىندا ەكى ساعات بويى كىرە الماي، ساندالىپ ءجۇردى. بۇل جولى زەرگەرلەرگە وتكىزەتىن زاتى بولمادى. تەك قالتاداعى قىلشاقتىڭ (ششەتكا) قۇنىڭ عانا سۇراپ بىلگىسى كەلدى. كىم بىلەدى، ءدال وسى قىرىنۋ قۇرالىنىڭ بەدەرلى سابى ءپىلدىڭ سۇيەگىنەن جاسالعان بولۋى كەرەك. وندا باعاسى نەشە بولادى ەكەن؟ سونى سۇراي الماي ۇيالىپ جۇرگەن ءتۇرى عوي… ۇيالعانى بىلاي تۇرسىن، ءبىر جاعىنان قورىقتى دا. قۇنى جوق زات ەكەنىن ءوزى دە سەزدى. بىراق امال نەشىك. كەزىندە وسى زاتتى سىيلاپ بەرگەن ءبىر ەۆرەي شال: «بۇل اسا قىمبات بۇيىم، جوعالتىپ الما! ءبىر كۇنى ىسىڭە جاراپ قالار»، – دەگەندە، بۇل بايعۇس بالاشا قۋانىپ ەدى. ال ەندى ەۆرەي شالدىڭ سوزىنە سەنىپ، قالاي سۇرارىن بىلمەي قينالىپ ءجۇر.
ءبىر كەزدە جان دۇنيەسىن مۇڭ تورلاپ، مىنا جۇرىسىنەن كۇدەر ۇزە باستادى. سول-اق ەكەن، وتىرا قالىپ جىلاعىسى كەلدى… ونسىز دا سوڭعى كەزدەرى جانى جارالانىپ، شاراسىزدىقتان نە ىستەرىن بىلمەي، تالىپ قالاتىن ادەت شىعارعان. سەزىم اتتى ۇلى قاسيەتتى جوعالتقانداي بولدى. جۇرەك اۋرۋى وسى شىعار دەپ ويلايتىن. ولگەنىم ارتىق دەپ سول ءبىر سوڭعى ءساتىن كۇتىپ جۇرگەندەي…
قالتاسىنان قىلشاعىن شىعارىپ، مۇقيات قارادى: شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل زاتتىڭ قۇنى بەس-ون ليرا عانا تۇرادى. بۇنى ارتىق باعالاۋ ءۇشىن نە ەسى اۋىسقان تەنتەك بولۋ كەرەك، نە بولماسا، ءوزى سەكىلدى اش-جالاڭاش، قيالشىل بولىپ ءجۇرۋ كەرەك…
اۋەلى زەرگەرلەر بازارىنان كەتۋگە بەكىنىپ ەدى، سودان سوڭ باس تارتتى. ۇلكەن دۇكەنگە كىرە المايتىندىعىن ءبىلىپ، الدىنا ونشاقتى كۇمىس القا، گياتسينت اسىل تاستارعا تولعان بىرنەشە كەسەسىن جايىپ سالعان كىشى دۇكەننىڭ ەسىگىن اشتى. ەسىكتى اشا بەرگەندە، توبەسىنەن سىڭعىرلاعان قوڭىراۋدىڭ داۋسى ەستىلدى. ىشتە شامىن تازالاپ وتىرعان كىسى وتىر. كىسى بولعاندا، كوكىرەكشەن كيگەن قاريا. الگى سىڭعىرلاعان داۋىسقا سەلت ەتكەن قاريا باسىن كوتەرىپ، مۇنىڭ كەلگەنىن كورىپ، مەنسىنبەي قاراپ: «نە شارۋا؟!» – دەپ سۇرادى. فەريدۋن قىلشاعىن كورسەتىپ: «كەزىندە بىرەۋ سىيلاپ بەرىپ ەدى»، – دەدى قالتىراعان داۋىسىمەن. «اسا قۇندى زات دەپ ەدى، شىنىمەن قۇندى ما ەكەن؟ قاراپ بەرەسىز بە؟»
قاريا قىلشاقتى الىپ، شۇقشيا قارادى. سابىن بۇراپ-بۇراپ، سىلكىپ-سىلكىپ، تىرنالاپ كورىپ، وزىنە قايتارىپ بەردى:
«بەس تيىن قۇنى جوق زات ەكەن، ەشكىم كەرەك قىلمايدى!» – دەدى.
فەريدۋن كەكەشتەنىپ، كەشىرىم سۇراپ، شىعىپ كەتتى. وزىنە-ءوزى: «ەۆرەي دەسە ەۆرەي ەكەنسىڭ»، – دەپ اشۋعا باستى. «مەنى الداعان ەكەنسىڭ عوي، ال مەن بولسا، اقىماق باسىمەن سول ءۇشىن ولە جازداپپىن-اۋ…»
وكىنىشى بەكەر دە ەمەس شىعار… سوناۋ ون جىل بۇرىن فەريدۋن مىسىردان سالونيكيگە قايتىپ بارا جاتقاندا، تەڭىزدىڭ جاعاسىندا جاڭادان پورت سالىنىپ جاتقان. جۇزدەگەن جولاۋشى ءداۋ-ءداۋ تەمىرلەردى اتتاپ باسىپ، قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتقان جەردەن وتۋگە ءماجبۇر بولعان. سول كەزدە زاتىن تۇگەندەپ، جيناپ جۇرگەن ءبىر ەۆرەي شال ارقانعا تارتىلعان تەمىردىڭ استىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، الگى ارقان ۇزىلەدى. فەريدۋن يتەرىپ جىبەرىپ، ەۆرەي
شالدىڭ جانىن ساقتاپ قالادى. جەرگە قۇلاعان تەمىر فەريدۋننىڭ اسكەري جولقاپشىعىن يىعىنان ءۇزىپ جىبەرەدى. سودان بۇل قاپشىعىن الا الماي الەك بولادى. سوندا الگى ەۆرەيدىڭ شالى بۇعان ريزا بولىپ، سومكەسىنەن قىرىناتىن زاتتارىن شىعارىپ، قىلشاعىن سىيلايدى. «بۇل اسا قۇندى زات، ساقتاپ ءجۇر بالام! ءبىر كۇنى كەرەك بولىپ قالادى»، – دەپ قولىنا ۇستاتادى.
ە، مايدا-شۇيدە زات ساتىپ جۇرگەن بەيشارا شال نە بەرەدى دەيسىڭ؟ بىراق اقساقال باسىمەن نەگە ءويتىپ ايتتى ەكەن؟ مەيلى، ول كەزدە فەريدۋن شالدىڭ سوزىنە ءمان بەرمەگەن بولار. وبالى نە، قىلشاعىن قاپشىعىنا سالىپ، سوناۋ قولىنا قارۋ ۇستاپ سوعىستا جۇرگەندە دە، تۇتقىندالىپ جاتقاندا دا ساقال-مۇرتىن الاردا تالاي قىزىعىن كوردى عوي. بىراق وسى كۇندەردە الگى سۇمدىق ۋاقىتتان كەيىن ىستامبۇلعا مۇگەدەك بولىپ ورالىپ، ءارى جۇمىسسىز ءارى ءبىر تيىن اقشاسىز بازار جاعالاپ جۇرگەندە، ەۆرەي شالدىڭ بەرگەن سىيلىعىنان ارتىق دۇنيەسى جوق ەدى. «دەمەك بەس تيىنعا دا تاتىمايدى ەكەن، ا…» لاقتىرىپ تاستاعىسى كەلدى، كەرەك بولىپ قالار دەپ قايتادان قالتاسىنا سالىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
سەرەنجەبەي توبەسىنە ورنالاسقان ءزاۋلىم ۇيلەرگە اقىركاپى فەنەري جاقتان جارىق ءتۇسىپ جاتقان. ونىڭ ارعى جاعىندا شۇڭقىرعا سالىنعان ۇيلەر كەدەيلەردىڭ تۇراتىن مەكەنى ەدى. جان-جاعى قوقىسقا تولعان كۇرەسىڭ. بىقسىعان ءيىس مۇرىندى جارىپ جىبەرە جازدايدى… كەشكىسىن بازاردى ارالاپ كەلگەن فەريدۋن كوكىرەگىنە جيعان بار ۇمىتىنەن ايىرىلىپ، الدىنان شىققان شەشەسىنە: «بەس تيىندىق قۇنى جوق، بەكەرگە ارمانداعان ەكەنبىز!» – دەپ، جوعارعى قاباتقا شىعىپ بوس بولمەگە قاراي اياق باستى.
توبەدەگى ۇيلەردىڭ جارىعى قۋانىش پەن باقىتتىڭ بەلگىسىن بەرگەندەي. شىركىن، باق قونعان ۇيلەر… ال مىنا تاريحي قورعاندارمەن يىق تىرەسكەن شۇڭقىرداعى ۇيلەر جارىقتىڭ كوزىن كورمەگەلى قاشان. بۇل جەردىڭ كەشكى مەزگىلى ومىردەن ونسىز دا كۇدەر ءۇزىپ جۇرگەن جانداردى ودان ارى قۇلازىتىپ، تىرشىلىكتەن باز كەشىرگەندەي.
تەڭىزدىڭ ارعى جاعاسىندا ورنالاسقان كادىكوي ىقشام اۋدانى ايناعا ءيىلىپ قارايتىن سۇلۋ قىزداي قىزارا باتقان كۇنگە كۇلىم قاعىپ، بار قۋانىشىن جاسىرماي توڭىرەگىنە نۇر شاشقانداي كورىندى. قاس قارايعاندا قارا جامىلعان مىنا كەدەيلەردىڭ اۋدانىنا قاراعاندا، كادىكوي الدەقايدا جارىق ەدى. زۇلمات قاراڭعىلىقتان جالىققان فەريدۋننىڭ كوزدەرى جاپ-جارىق الەمدى كورگەندەي جاسى جىلتىلدادى. ءاسىلى، جارىق دۇنيە ءۇشىن جانتالاسقان ول وتقا تۇسۋگە دە دايىن تۇعىن.
اياق استىنان اشۋى قوزدى. قولىن قالتاسىنا سالدى. بىرنەشە اپتا بويى كوكىرەگىنە ءۇمىت ۇيالاتىپ بازارلاردى جاعالاتقان سىيلىعى ەندى جانىن كۇيدىرگەندەي بولدى. ساقالى ساپسيعان ەۆرەي شالدىڭ كۇلىپ تۇرعان بەينەسى كوز الدىنا ەلەستەدى. «سەنى قالاي الداعانىمدى بىلمەي قالدىڭ-اۋ، ءسىرا؟» - دەپ مازاقتاعانداي ەدى. الداعاندا قالاي، بەيشارا حالگە ءتۇسىپ، ءبىر جاپىراق نانعا مۇقتاج بوپ جۇرگەن كۇندەردە… الايدا ءبىر عانا قىلشاققا بولا سەنىم ارتىپ، سودان ءبىر قازىنا تاۋىپ الارداي ءۇمىت ەتۋدىڭ ەسۋاستىق ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى عوي. قىلشاقتىڭ قىلىنان ۇستاپ، قولىنان تەرەزەدەن شىعاردى. ءۇيدىڭ ىرگەسىندە كەزىندە بيىكتەن قۇلاعان جارتاس بار ەدى. سۇق ساۋساعىن شايان قىسىپ العانداي سىلكىدى دە، الگى تاسقا دالدەنىپ، تاستاپ جىبەردى. ارتىنان مۇقيات قارادى.
قىلشاقتىڭ سۇيەك سابى سىنعاندا شىرت ەتكەن داۋىس شىقتى. سودان تاس قاراڭعى جەردەن جالت-جۇلت ەتكەن ەكى كوز كورىندى. فەريدۋن كوگىلدىر ءتۇستى ەكى كوزگە قادالىپ قالدى. سونان سوڭ السىرەگەن جۇرەگىن ءۇمىت اتتى سەزىمنىڭ شىمشىپ العانىن سەزدى. باسپالداقتان تاۋتەكەسىندەي سەكىرىپ-سەكىرىپ سىرتقى قاراي اتىپ شىقتى. اسپانداعى جىمىڭداعان جۇلدىزداردىڭ شاعىلىسى ما ەكەن دەپ، كوككە قاراي باسىن كوتەرىپ، جالت قاراپ جىميدى. جەردە جالتىلداپ جاتقان ەكى كىشكەنتاي تاستى الاقانىنا الىپ، جۇدىرىعىن قىسىپ ىشكە كىردى.
بىرەۋ تارتىپ الارداي جۇدىرىعىن اشقىسى كەلمەدى. الماس تاستار ەكەنىن ءبىلدى. بىراق… جاساندى بولۋى مۇمكىن عوي. ەۆرەي شالدان سەنىم باياعىدان قالعان. تاڭ اتقانشا كوز ىلمەدى. ەلەڭ-الاڭدا بازارعا قاراي بەتتەدى. ءبىر كۇن بۇرىن كىرە الماي جۇرگەن زەرگەرلىك دۇكەننىڭ ەسىگىن اشىپ كىردى. بۇل جولى تارتىنشاقتانباي، قالتاسىنان تاستارىن شىعارىپ سۇرادى:
«مىنا تاستاردىڭ قۇنى قانشا بولادى؟»
ساتۋشى ىلكىدە ءمان بەرمەي قارادى دا، ارتىنان كوزىلدىرىگىن كيىپ، جارىق جەرگە اپارىپ، قوس ساۋساعىمەن مۇقيات اينالدىرىپ كوردى. بەرگىسى كەلمەي تۇرعانداي كۇنتارتقىشىمەن دە قاراپ ۇلگەردى. سودان سوڭ باسەڭ داۋىسىمەن:
«تازا تاس ەكەن. الۋشىسى بولسا كادىمگىدەي قۇندى تاستار. ءسىز اسىقپاڭىز، مىنا تورگە شىعىپ وتىرىڭىز. نەشە بولارىن ەسەپتەپ كورەيىك!»
فەريدۋن ەۆرەي شالدىڭ اسىل تاستاردى تۇككە تۇرمايتىن قىلشاقتىڭ سابىنا نە سەبەپتەن جاسىرىپ قويعانىن اۋەلى تۇسىنبەگەن. سويتسە شەكارادان وتكىزۋ ءۇشىن ساۋدارگەرلەر وسىنداي امالعا بارادى ەكەن…
رەفيك حاليد كاراي
(1888-1965) جازۋشى (تۇركيا)
تۇرىك تىلىنەن تارجىمالاعان
مالىك وتارباەۆ
