Túrik klassık jazýshysy Refık Halıt Karaı 1888 jyly Ystambulda týǵan. Ákesi Mehmet Halıt Beı qalanyń ataqty bas salyqshysy boldy. Bala Refık Galatasaraı Sultanısi men Quqyq mektebinde bilim aldy. Salyq departamentinde qyzmetker bolyp jumys istedi. II-shi Meshrýtııat kezeńi bastalǵannan keıin jýrnalıstıkaǵa bet buryp, “Tárjúmany Hakıkat” gazetinde aýdarmashy ári sholýshy bolyp qyzmet atqardy. Jazǵan dúnıelerin bılik unatpaı, áýeli Sınopqa sodan soń Chorým, Ankara jáne Bılejık qalalaryna jer aýdartty. Ystambulǵa qaıta oralǵan kezde túrik tili muǵalimi bolyp mektepte sabaq berdi. Ustazdyq qyzmetin úzdik júrgizgen Refık Karaı Poshta jáne telegramma departamentiniń ákimshilik jumystaryna aralasa bastady. Sol kezdegi jan-jaqta bolyp jatqan soǵystarǵa qarsy maqalalar jarııalap, “otanǵa jasaǵan qııanaty” úshin Beırýt pen Halepke jer aýdarady. Atatúriktiń bılikke kelgen tusynda jazǵan óleńder men maqalalarynyń arqasynda otanyna qaıta oralady. Buryn shyǵaryp júrgen “Aıdede” dep atalatyn jýrnaldy qaıtadan shyǵara bastaıdy. Anadolý ómirinen shynaıy týyndylardy jazyp shyǵarǵan Refık Karaı túrik ádebıetinde óziniń qoltańbasymen erekshelenedi. Jazýshy Refık Karaı jıyrmaǵa jýyq romandar men onǵa jýyq povestterdiń avtory.
Ferıdýn bazardaǵy zergerlik dúkenderdiń aldynda eki saǵat boıy kire almaı, sandalyp júrdi. Bul joly zergerlerge ótkizetin zaty bolmady. Tek qaltadaǵy qylshaqtyń (etka) qunyń ǵana surap bilgisi keldi. Kim biledi, dál osy qyryný quralynyń bederli saby pildiń súıeginen jasalǵan bolýy kerek. Onda baǵasy neshe bolady eken? Sony suraı almaı uıalyp júrgen túri ǵoı… Uıalǵany bylaı tursyn, bir jaǵynan qoryqty da. Quny joq zat ekenin ózi de sezdi. Biraq amal neshik. Kezinde osy zatty syılap bergen bir evreı shal: «Bul asa qymbat buıym, joǵaltyp alma! Bir kúni isińe jarap qalar», – degende, bul baıǵus balasha qýanyp edi. Al endi evreı shaldyń sózine senip, qalaı suraryn bilmeı qınalyp júr.
Bir kezde jan dúnıesin muń torlap, myna júrisinen kúder úze bastady. Sol-aq eken, otyra qalyp jylaǵysy keldi… Onsyz da sońǵy kezderi jany jaralanyp, sharasyzdyqtan ne isterin bilmeı, talyp qalatyn ádet shyǵarǵan. Sezim atty uly qasıetti joǵaltqandaı boldy. Júrek aýrýy osy shyǵar dep oılaıtyn. Ólgenim artyq dep sol bir sońǵy sátin kútip júrgendeı…
Qaltasynan qylshaǵyn shyǵaryp, muqııat qarady: Shyntýaıtyna kelgende, bul zattyń quny bes-on lıra ǵana turady. Buny artyq baǵalaý úshin ne esi aýysqan tentek bolý kerek, ne bolmasa, ózi sekildi ash-jalańash, qııalshyl bolyp júrý kerek…
Áýeli zergerler bazarynan ketýge bekinip edi, sodan soń bas tartty. Úlken dúkenge kire almaıtyndyǵyn bilip, aldyna onshaqty kúmis alqa, gıaınt asyl tastarǵa tolǵan birneshe kesesin jaıyp salǵan kishi dúkenniń esigin ashty. Esikti asha bergende, tóbesinen syńǵyrlaǵan qońyraýdyń daýsy estildi. Ishte shamyn tazalap otyrǵan kisi otyr. Kisi bolǵanda, kókirekshen kıgen qarııa. Álgi syńǵyrlaǵan daýysqa selt etken qarııa basyn kóterip, munyń kelgenin kórip, mensinbeı qarap: «Ne sharýa?!» – dep surady. Ferıdýn qylshaǵyn kórsetip: «Kezinde bireý syılap berip edi», – dedi qaltyraǵan daýysymen. «Asa qundy zat dep edi, shynymen qundy ma eken? Qarap beresiz be?»
Qarııa qylshaqty alyp, shuqshııa qarady. Sabyn burap-burap, silkip-silkip, tyrnalap kórip, ózine qaıtaryp berdi:
«Bes tıyn quny joq zat eken, eshkim kerek qylmaıdy!» – dedi.
Ferıdýn kekeshtenip, keshirim surap, shyǵyp ketti. Ózine-ózi: «Evreı dese evreı ekensiń», – dep ashýǵa basty. «Meni aldaǵan ekensiń ǵoı, al men bolsa, aqymaq basymen sol úshin óle jazdappyn-aý…»
Ókinishi beker de emes shyǵar… Sonaý on jyl buryn Ferıdýn Mysyrdan Salonıkıge qaıtyp bara jatqanda, teńizdiń jaǵasynda jańadan port salynyp jatqan. Júzdegen jolaýshy dáý-dáý temirlerdi attap basyp, qurylys júrip jatqan jerden ótýge májbúr bolǵan. Sol kezde zatyn túgendep, jınap júrgen bir evreı shal arqanǵa tartylǵan temirdiń astynan ótip bara jatqanda, álgi arqan úziledi. Ferıdýn ıterip jiberip, evreı
shaldyń janyn saqtap qalady. Jerge qulaǵan temir Ferıdýnnyń áskerı jolqapshyǵyn ıyǵynan úzip jiberedi. Sodan bul qapshyǵyn ala almaı álek bolady. Sonda álgi evreıdiń shaly buǵan rıza bolyp, sómkesinen qyrynatyn zattaryn shyǵaryp, qylshaǵyn syılaıdy. «Bul asa qundy zat, saqtap júr balam! Bir kúni kerek bolyp qalady», – dep qolyna ustatady.
E, maıda-shúıde zat satyp júrgen beıshara shal ne beredi deısiń? Biraq aqsaqal basymen nege óıtip aıtty eken? Meıli, ol kezde Ferıdýn shaldyń sózine mán bermegen bolar. Obaly ne, qylshaǵyn qapshyǵyna salyp, sonaý qolyna qarý ustap soǵysta júrgende de, tutqyndalyp jatqanda da saqal-murtyn alarda talaı qyzyǵyn kórdi ǵoı. Biraq osy kúnderde álgi sumdyq ýaqyttan keıin Ystambulǵa múgedek bolyp oralyp, ári jumyssyz ári bir tıyn aqshasyz bazar jaǵalap júrgende, evreı shaldyń bergen syılyǵynan artyq dúnıesi joq edi. «Demek bes tıynǵa da tatymaıdy eken, a…» Laqtyryp tastaǵysy keldi, kerek bolyp qalar dep qaıtadan qaltasyna salyp, júrip ketti.
Serenjebeı tóbesine ornalasqan záýlim úılerge Aqyrkapy Fenerı jaqtan jaryq túsip jatqan. Onyń arǵy jaǵynda shuńqyrǵa salynǵan úıler kedeılerdiń turatyn mekeni edi. Jan-jaǵy qoqysqa tolǵan kúresiń. Byqsyǵan ıis muryndy jaryp jibere jazdaıdy… Keshkisin bazardy aralap kelgen Ferıdýn kókiregine jıǵan bar úmitinen aıyrylyp, aldynan shyqqan sheshesine: «Bes tıyndyq quny joq, bekerge armandaǵan ekenbiz!» – dep, joǵarǵy qabatqa shyǵyp bos bólmege qaraı aıaq basty.
Tóbedegi úılerdiń jaryǵy qýanysh pen baqyttyń belgisin bergendeı. Shirkin, baq qonǵan úıler… Al myna tarıhı qorǵandarmen ıyq tiresken shuńqyrdaǵy úıler jaryqtyń kózin kórmegeli qashan. Bul jerdiń keshki mezgili ómirden onsyz da kúder úzip júrgen jandardy odan ary qulazytyp, tirshilikten baz keshirgendeı.
Teńizdiń arǵy jaǵasynda ornalasqan Kadykóı yqsham aýdany aınaǵa ıilip qaraıtyn sulý qyzdaı qyzara batqan kúnge kúlim qaǵyp, bar qýanyshyn jasyrmaı tóńiregine nur shashqandaı kórindi. Qas qaraıǵanda qara jamylǵan myna kedeılerdiń aýdanyna qaraǵanda, Kadykóı áldeqaıda jaryq edi. Zulmat qarańǵylyqtan jalyqqan Ferıdýnnyń kózderi jap-jaryq álemdi kórgendeı jasy jyltyldady. Ásili, jaryq dúnıe úshin jantalasqan ol otqa túsýge de daıyn tuǵyn.
Aıaq astynan ashýy qozdy. Qolyn qaltasyna saldy. Birneshe apta boıy kókiregine úmit uıalatyp bazarlardy jaǵalatqan syılyǵy endi janyn kúıdirgendeı boldy. Saqaly sapsıǵan evreı shaldyń kúlip turǵan beınesi kóz aldyna elestedi. «Seni qalaı aldaǵanymdy bilmeı qaldyń-aý, sirá?» - dep mazaqtaǵandaı edi. Aldaǵanda qalaı, beıshara halge túsip, bir japyraq nanǵa muqtaj bop júrgen kúnderde… Alaıda bir ǵana qylshaqqa bola senim artyp, sodan bir qazyna taýyp alardaı úmit etýdiń esýastyq ekeni aıtpasa da belgili ǵoı. Qylshaqtyń qylynan ustap, qolynan terezeden shyǵardy. Úıdiń irgesinde kezinde bıikten qulaǵan jartas bar edi. Suq saýsaǵyn shaıan qysyp alǵandaı silkidi de, álgi tasqa dáldenip, tastap jiberdi. Artynan muqııat qarady.
Qylshaqtyń súıek saby synǵanda shyrt etken daýys shyqty. Sodan tas qarańǵy jerden jalt-jult etken eki kóz kórindi. Ferıdýn kógildir tústi eki kózge qadalyp qaldy. Sonan soń álsiregen júregin úmit atty sezimniń shymshyp alǵanyn sezdi. Baspaldaqtan taýtekesindeı sekirip-sekirip syrtqy qaraı atyp shyqty. Aspandaǵy jymyńdaǵan juldyzdardyń shaǵylysy ma eken dep, kókke qaraı basyn kóterip, jalt qarap jymıdy. Jerde jaltyldap jatqan eki kishkentaı tasty alaqanyna alyp, judyryǵyn qysyp ishke kirdi.
Bireý tartyp alardaı judyryǵyn ashqysy kelmedi. Almas tastar ekenin bildi. Biraq… jasandy bolýy múmkin ǵoı. Evreı shaldan senim baıaǵydan qalǵan. Tań atqansha kóz ilmedi. Eleń-alańda bazarǵa qaraı bettedi. Bir kún buryn kire almaı júrgen zergerlik dúkenniń esigin ashyp kirdi. Bul joly tartynshaqtanbaı, qaltasynan tastaryn shyǵaryp surady:
«Myna tastardyń quny qansha bolady?»
Satýshy ilkide mán bermeı qarady da, artynan kózildirigin kıip, jaryq jerge aparyp, qos saýsaǵymen muqııat aınaldyryp kórdi. Bergisi kelmeı turǵandaı kúntartqyshymen de qarap úlgerdi. Sodan soń báseń daýysymen:
«Taza tas eken. Alýshysy bolsa kádimgideı qundy tastar. Siz asyqpańyz, myna tórge shyǵyp otyryńyz. Neshe bolaryn eseptep kóreıik!»
Ferıdýn evreı shaldyń asyl tastardy túkke turmaıtyn qylshaqtyń sabyna ne sebepten jasyryp qoıǵanyn áýeli túsinbegen. Sóıtse shekaradan ótkizý úshin saýdargerler osyndaı amalǵa barady eken…
Refık Halıd KARAI
(1888-1965) jazýshy (Túrkııa)
Túrik tilinen tárjimalaǵan
Málik OTARBAEV
