قازاقتىڭ بۇلبۇلى اتانعان كۇلاش جاسىنقىزى بايسەيىتتى كىم بىلمەيدى؟ اتاقتى ءانشىنى حالىقتىڭ جاقسى كورگەنى سونشالىق، ول گاسترولدىك ساپارمەن جولعا شىققاندا، ونەرسۇيەر قاۋىم ءار پوەزد ستانتسياسىندا كوپتەپ جينالاتىن. الدارىنا شىققان سۇيىكتى انشىسىنە قوشەمەت كورسەتىپ، جاقسى تىلەكتەرىن ايتاتىن. كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعا-شىعا ابدەن شارشاعان كەزدە، بەلگىلى ارتيست كاۋكەن كەنجەتايۇلى اعامىز جۇبايى، ءانشى شابال بەيسەكقىزىن كۇلاششا كيىندىرىپ حالىقتىڭ الدىنا شىعاراتىن بولعان. ول كەزدە تەلەديدار جوق، سوندىقتان اتاقتى ءانشىنىڭ ناقتى بەت-كەلبەتىن كورمەگەن حالىق باسقا قىزدى كۇلاش ەكەن دەپ «اينالايىن، وركەنىڭ ءوسسىن!» تاماشالاپ قارسى الادى ەكەن.
اتاقتى ءانشىنىڭ شىن اتى-ءجونى – گۇلباھرام جاسىنقىزى بەيىس 1934 جىلى «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىن قويۋداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن 22 جاسىندا «قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى» دەگەن اتاق الدى. سول جىلعى جارنامالاردا اتى-ءجونى «بەيىسوۆا» دەپ جازىلعان. بەلگىلى ونەر قايراتكەرى قانابەك بايسەيىتكە تۇرمىسقا شىققان سوڭ تەگىن وزگەرتكەن. 1936 جىلى 24 جاسىندا ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگى كۇلاشتىڭ اتىن بۇكىل كەڭەس وداعىنا ءماشھۇر ەتتى. 26 مامىر كۇنى سول كەزدىڭ ەڭ جوعارى سىي-سياپاتى – «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. سول جىلدىڭ كۇزىندە، اتاپ ايتقاندا 6 قىركۇيەكتە «كسرو حالىق ءارتيسى» اتاعى بەلگىلەنىپ، سول اتاققا ءبىرىنشى يە بولعان بىرنەشە ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ءانشى قىزى، 24 جاسار كۇلاش بايسەيىت يە بولدى.
شىنىندا كۇلاش دەسە دە كۇلاش ەدى! ءان ايتۋ شەبەرلىگى باسقا ۇلتتىڭ ادامدارىن دا ءتانتى ەتىپ، بىردەن باۋراپ الاتىن قۇدىرەتى بار ەدى. 1948 جىلى كۇلاش بايسەيىت گرۋزيانىڭ استاناسى تبيليسيدە زاكاري ءپالياشۆيليدىڭ «دايسي» وپەراسىنداعى مارونى ويناپ ۇلكەن قوشەمەتكە يە بولعانىنىڭ كۋاسى، قازاق ءبيىنىڭ جۇلدىزى شارا جيەنقۇلقىزى «ءومىرىم مەنىڭ ونەرىم» ەستەلىك كىتابىندا جازعان: «گرۋزين حالقىنىڭ قۇرمەتىندە شەك جوق دەسە بولعانداي ەدى. گۇلدەر – دەستە گۇلدەر، سەبەتكە وسىرىلگەن گۇلدەر ساحناعا تولىپ كەتتى. ريزا بولعان گرۋزيندەر كوشەدە قازاق ارتيستەرىن جۇرگىزۋدەن قالادى، قوناقۇيگە كەلگەننەن كەيىن دە ءتبيليسيدىڭ ورتالىعى رۋستاۆەلي كوشەسىندەگى قالىڭ ءنوپىر حالىق قول سوعىپ ايقايلاپ تۇرىپ الدى. بالكونعا قايتا-قايتا شىعىپ ءيىلىپ ىزەت جاساسا دا، «قازاق ءانىن سالىپ بەرسىن!» دەگەن داۋىستار تولاستامايدى. «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە قازاق ءانىن شىرقاۋدان باسقا امال جوق». قوناقۇيدەگى قازاقستاننان كەلگەن مۋزىكانتتار شاقىرىلادى. كۇلاش قانداي ءاندى ورىندايتىنىن ايتقاننان كەيىن، ابدەن جاتتىققان مايتالماندار، بىردەن-اق قۇيقىلجىتىپ الا جونەلەدى. ارقاسى قىزىپ تۇرعان كۇلاشتا شىرقاي جونەلدى. وسىلايشا تبيليسيدە قازاق ءانى كوپكە دەيىن قالىقتادى. قاي قىرىنان قاراسا دا قازاقى بولمىسى جارقىراپ تۇراتىن حالقىنىڭ ونەرلى قىزى وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىن دە اسپانعا شارىقتاتا ءبىلدى».
ءانشىنىڭ جەكە مۇراعاتىندا 10 سىنىپتا وقيتىن گرۋزين بالاسىنىڭ كۇلاش بايسەيىتكە ارناپ جازعان ولەڭى ساقتالعان:
«ءسىز جاساعان باتتەرفلياي عاجاپ تىم،
ال «دايسيدا» مارو شەكتى ازاپ-مۇڭ.
تبيليسي قالاسىندا ەرەكشە
كورەرمەن جۇرت تاتىپ ءدامىن ءلازاتتىڭ،
بۇگىن بىزدەر شىن قۋاندىق ءسىز ءۇشىن،
باقىتى ءۇشىن جانە بارلىق قازاقتىڭ...»
قازاقتىڭ بۇلبۇلىنىڭ اتى جۇرگەن جەردە ۇلتىمىزدىڭ ونەرىمەن ەسىمى جارقىراعان قانابەك بايسەيىتتىڭ جۇرەتىنى بەلگىلى. كۇلاش پەن قانابەك ساحنادا دا، ومىردە دە دە بىرگە بولدى.
قانابەكتىڭ اكەسى بايسەيىت پەن اناسى قيۋا كوپكە دەيىن بالا كورمەپتى. بالالارى توقتاماعان سوڭ، بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي اۋليەلەرگە سىيىنباق بولىپ بالپىق، ەسەنكەلدى دەگەن اۋليەلەردىڭ باسىنا جاياۋ بارىپ، باسىنا تۇنەپ بالا سۇرايدى. سودان تىلەكتەرى قابىل بولىپ بايسەيىتتىڭ قىرىق بىرگە قاراعان شاعىندا، قيۋانىڭ وتىز جەتىگە كەلگەن كەزىندە، 1905 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازىرگى الماتى وبلىسى (بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى) قاراتال اۋدانىنداعى قالپە دەگەن ەلدى مەكەندە ۇل كورەدى.
ءدال سول كۇنى ۇيگە ەكى سىيلى قوناق كەلىپ ءتۇسىپتى. ءبىرى نايمان بولىسى – قانابەك، ەكىنشىسى ەسەنباي دەگەن دوسى ەكەن. حالىق ادەت-عۇرپى بويىنشا قۋانىش ۇستىنە كەلگەن قوناق قۇت سانالادى. سوندىقتان بايسەيىت قوناقتارىنا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ ەكەۋىنە دە باعالى سىيلىق اتاپتى. «قىرىققا كەلگەندە كورگەن ۇلىم قانابەك قۇساپ ەل ۇستاسىن» دەپ ۇلىنىڭ اتىن قانابەك قويىپتى.
ابدەن زارىعىپ كورگەن پەرزەنتىنە قاراعان اتا-انا ۇلدارىنىڭ بۋىنى بەكىگەنشە نە جايلاۋعا شىقپاي، نە قىستاۋعا كوشپەي ءبىر ورىندا تاپجىلماي وتىرا بەرىپتى. تەك بالا بەسكە تولعان سوڭ عانا اشامايعا وتىرعىزىپ، بوز قۇنانعا مىنگىزىپ، اياعىن كيىزقاپپەن وراپ جايلاۋعا شىعادى.
قانابەك جاستايىنان قازاقى اۋىلدىڭ قايناعان ءومىرىنىڭ ورتاسىندا وسەدى. نەبىر ونەر ساڭلاقتارىن كورەدى. بالا كەزىندە اۋىلىنا كەلگەندە اقىن سارا اكەسى بايسەيىتكە: – ءا، قانەكەڭدەي بولسا، بالاڭىز جامان كىسى بولمايدى ەكەن، – دەپتى.
ون التى جاسىندا تۋا سالىسىمەن ايتتىرىپ قويىلعان قالىڭدىعى گۇلدانا ەسەنبايقىزىنا ۇيلەنەدى. قانابەك ۇيلەنگەننەن ءبىراز كەيىن ۇشتوبەگە وقۋعا بارادى دا 1923 جىلى اناسى قايتىس بولعاندىقتان وقۋىن جالعاستىرا الماي جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى. رەۆكومنىڭ حاتشىسى، قارابۇلاق دەگەن جەردە ميليتسيا باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى. سول جىلدارى تالدىقورعان بولىستىق كوميتەتىنىڭ باستىعى بايساقۇلى قاتقىلباي ەسىمدى كىسىنىڭ جولداۋىمەن وقۋعا جىبەرىلەدى.
اۋىلعا قايتپاساڭ تەرىس باتامدى بەرەمىن، دەگەن اكە ءسوزىن تىڭداماي الماتىدا قالعان قانابەك جاتاقحانادا تۇرىپ قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا وقيدى. جىگىتتىڭ انشىلىگى بار ەكەنىن كورگەن باسشىلار ويىن-ساۋىق قۇرۋعا ارالاستىرادى. بولاشاق اتاقتى قانابەك بايسەيىتتىڭ ونەرلىك جولى وسىلاي باستالادى. سول جىلدارى كۇلاشتىڭ اعالارى ايتبەك پەن ەرجانمەن تانىسىپ، ءبىر قىس سولاردىڭ ۇيىندە تۇرعان كەزىندە وزىنەن جەتى جاس كىشى كۇلاشپەن اعا-قارىنداس رەتىندە سىيلاس بولىپ، كەيىن بۇل جاقىندىق سىرنايعا قوسىلىپ نازىك تە سۇيكىمدى داۋسىمەن ءان سالاتىن، ءبىر ەستىگەن ءانىن تابان استىندا ۇيرەنىپ الا قوياتىن كۇلاشپەن ءبىر جانۇيا بولۋعا جەتەلەدى. ق.بايسەيىتتىڭ: «اكەمنىڭ اتىن شامام كەلگەنشە مەن دە شىعارعان شىعارمىن، بىراق ۇلى مەنەن گورى كەلىنى كۇلاش كوبىرەك شىعاردى. كۇلاشتىڭ ونەرى ارقاسىندا بايسەيىت دەگەن فاميليا كۇللى قازاقستانعا، بۇكىل وداققا، كەزىندە شەتەلگە دە بەلگىلى بولدى. كۇلاش ەسىمى ارقىلى ءبىر فاميليا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقى تانىلدى» دەۋى بۇلبۇل انشىگە بەرىلگەن ءادىل باعا.
جۇلدىزدار ومىرىندە نە ءبىر قىزىقتار بولىپ جاتادى عوي. كۇلاشتىڭ قابىلەتىن بىلەتىن قانابەك ونى تەاترعا الدىرۋ ءۇشىن وتىرىك ايتقان. جۇمات ءشانيننىڭ كۇلاشتىڭ اعاسى ايتبەكپەن جاقسى سىيلاساتىنىن ءبىلىپ: «ايتبەك سىزگە سالەم ايتتى: مۇمكىندىگى بولسا، كۇلاشتى تەاترعا السىن دەپ ەدى»، – دەيدى. بۇعان جۇمات شانين نە دەسىن، – كەلسىن، كورەيىك، – دەيدى. بۇگىندە بەلگىلى ءانشى كۇلاش بايسەيىتتىڭ ۇلكەن ساحناعا كەلۋ جولىنىڭ تاريحى وسىنداي.
كۇلاشتىڭ اكەسى جاسىن جاسىندا سەرى، ءانشى كىسى بولعان. دومبىرا دا تارتقان. كەزىندە اسەت، بالۋان شولاقتارمەن بىرگە جۇرگەن. بىراق كەيىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز ول ونەرىن تاستاپ كۇن كورىستىڭ قامىمەن ەتىكشىلىكتى كاسىپ ەتىپتى. اناسىنىڭ ەسىمى – زيباجان. كۇلاشتىڭ ناعاشى اعاسى ايتبەك بەيىسۇلى دا ءاندى جاقسى ايتقان، سىرناي تارتقان ونەرلى، وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا الماتىدا ونەرىمەن دە، ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن دە ەسىمى بەلگىلى، بەدەلدى ادام بولعان. بەيىستىڭ باۋىرى ەرجاننىڭ ۇلى اتاقتى ءانشى ماناربەك ەرجانۇلى قازاقتىڭ اتاقتى انشىلەرىنىڭ ءبىرى.
ءبىرىن-ءبىرى وتە جاقسى كورگەن، سىيلايتىن قوس جۇلدىز، ەكەۋى جاڭا قوسىلعان قىز بەن جىگىتشە جۇرەتىن. قانابەك كۇلاشتى ەرەكشە ايالاپ «كۇلان» دەيتىن. ءبىر-بىرىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ: «بىزگە جۇرت قارايدى، دۇرىس ءجۇرىپ، دۇرىس سويلەۋ كەرەك»، – دەپ ۇيىندە ءبىر-بىرىنە ايتىپ وتىرادى ەكەن. ولار دالادا اتاقتى ونەر يەلەرى بولعانمەن مەنمەنسىنبەي، قازاقتىڭ قاراپايىمدىلىعىن تۋ ەتە ءبىلدى. ساحنانىڭ ءسانى كۇلاش، وتباسىندا جۇمىسكەر ايەل، ونەگەلى انا رەتىندە كورىنەتىن. تەاتر ساحناسىندا ونەرىن كورسەتىپ كەلگەن سوڭ، قانشا قالجىراپ شارشاسا دا كەلگەن قوناقتى قاباق شىتپاي قارسى الاتىن. قوناقتار ءمازىرىن ءوزى دايىندايتىن. كوپتەگەن قازاقتىڭ بەلگىلى ادامدارى «كۇلاشتىڭ قولىنان بەسبارماق جەيمىز» دەپ ۇيلەرىنە كەلەتىن.
قانابەك كۇلاشپەن باس قوسقاندا الدان دەگەن ۇلى ىلەسىپ كەلەدى. بىراق كۇلاش ونى جاتىرقاماي ءوز بالاسىنداي قابىلدايدى. ەكەۋىنىڭ جانۇياسىندا قۇرالاي، قارلىعاش، قارشىعا اتتى ءۇش قىز بولدى. قىزدارىن قاستارىنان ءبىر ەلى تاستامايتىن، ءتىپتى گاسترولدىك ساپارلاردا دا بىرگە الىپ جۇرگەن. دەگەنمەن تاعدىردىڭ ىسىنە نە شارا!؟ قۇرالاي مەن قارشىعا ۇزاق ءومىر كورمەدى. قارشىعا بەس جاسىندا بالاباقشادا تاماقتان ۋلاندى، قۇرالاي 36-جاسىندا قايتىس بولدى. قانابەك پەن كۇلاش بالالارىن وتە جاقسى كورەدى، قارلىعاشىن «قالكە» دەپ ەركەلەتىپ اتاعان.
سۇلۋ دا، مىنەزى جاقسى قۇرالايدىڭ تاعدىرى قيىن بولدى. مۋزىكالىق ۋچيليششەنى تامامداعان، داۋىسى جاقسى بويجەتكەن قىز ون سەگىزگە تولعاندا ءبىر ورىس جىگىتىمەن كوڭىل جاراستىرىپ، سوعان تۇرمىسقا شىقپاقشى بولعاندا، اناسى كۇلاش رۇقسات بەرمەي قويادى. سودان وتىرىپ قالعان قۇرالاي 36 جاسىندا دۇنيە سالدى.
قارشىعاسى بالا كەزىندە كەتكەن سوڭ جىلاي بەرەتىن كۇلاش ءسىڭلىسى رايحاننىڭ قىزى راۋشاندى جاس كەزىنەن ءوز قولىنا الىپ تاربيەلەدى. توعىز جاسىنان ماسكەۋدەگى حورەوگرافيالىق ۋچيليششەگە وقۋعا بەردى. ر.حاتياتقىزى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، ءبيشى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى.
كۇلاش بايسەيىت ونەرگە بەرىلگەنى سونشالىق تۋرا ءۇيىنىڭ الدىنداعى كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى ەمحاناعا بارىپ كورىنۋگە، ءوزىن كۇتۋگە ۋاقىتى بولمادى.
قانشاما ادام اتاق-داڭقىنا تاعدىرىنا قىزىققان، اتى اڭىزعا اينالعان ءانشىنىڭ جۇرەگى قىرىق بەس جاس جاسىندا ءوز ءجۇرىسىن توقتاتتى. اناسى باردا دۇنيەنىڭ ءبارىن قىزىق كورەتىن قارلىعاشى: «اكە، نەگە ءبىزدىڭ انامىز ەرتە كوز جۇمدى ەكەن؟» دەگەن ءجيى قوياتىن سۇراعىنا اكەسى: «اناڭ ءبارىن جۇرەكپەن قابىلدايتىن، جۇرەگىنە جاقىن الادى. سوسىن ءالسىز جۇرەك بارىنە بىردەي شىداي بەرمەيدى عوي» دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن.
2011 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا الماتىداعى كۇلاش جاسىنقىزى بايسەيىت اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ عيماراتى الدىندا انشىگە وسى مەكتەپ ۇجىمى، «قۇبىلا»، №1 قۇرىلىس كومپانياسى، قالا اكىمدىگى مەن بوستاندىق اۋدانى اكىمدىگى مۇرىندىق بولعان بيىكتىگى 3 مەتر ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
حالىق ءوزىنىڭ بۇلبۇل ءانشىسىن ۇمىتپايدى.
ماقالا جازىلۋ بارىسىندا: ق.بايسەيىتوۆ. «قۇشتار كوڭىل»، «جازۋشى»، الماتى، 1977. «گاككۋ». الماتى، «ونەر»، 1991.، كىتاپتارى پايدالانىلدى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
