قۇردىمعا كەتكەن كەڭەس ەلىنىڭ وكىمەتى 20 ميلليوننان استام ادامنىڭ ءومىرىن قيعان ەڭ اۋىر سوعىستىڭ وتىن جاققان ادولف گيتلەردى ەمەس، شىڭعىس حاندى الەمنىڭ ەڭ زۇلىم قولباسشىسى دەپ تانىتۋعا قولىنان كەلگەنىن ىستەپ باققانى بەلگىلى. مۇنىڭ سەبەبى بىرنەشە عاسىر بويى رەسەيدى بودان ەتكەن شىڭعىس حاننان وزىنشە ءوش الۋ بولعان شىعار. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى - شىڭعىس حان شىنىمەن جاۋىز بولدى ما، ياكي ءوز كەزىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ارەكەت ىستەدى مە، ول جەكە ماقالانىڭ جۇگى.
ءححى عاسىردا دا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارتقان شىڭعىس حان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتى قۇرۋمەن قاتار، ەل باسقارۋ ىسىنە كوپتەگەن جاڭالىقتار ەنگىزدى. ونىڭ ايتقاندارى ءالى دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. شىڭعىس حاننىڭ وسىنداي ءبىر وسيەتى بۇگىنگە جەتىپ وتىر.
شىڭعىس حاننىڭ بۇل وسيەتى تۋرالى ايتپاستان بۇرىن الەم تاريحىنا ءبىراز شولۋ جاسالىق. ادامزات تاريحىندا العا ۇمتىلۋمەن قاتار نەبىر جامان ادەتتەردىڭ ناتيجەسىندە قايعىلى جاعدايعا سوقتىرعان وقيعالار جەتەرلىك. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 530 جىلى پارسى پاتشاسى كيردى جەڭگەن ساق پاتشايىمى ءتوميريستىڭ جالعىز ۇلى سپارگاپيس ساربازدارىمەن بارلاۋدا ءجۇرىپ پارسىلاردىڭ ادەيى تاستاپ كەتكەن شارابىن ءىشىپ ماس بولىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە قولعا تۇسكەن. ەسىن جيعاننان سوڭ كەشىرىلمەس قاتە جىبەرگەنىن ءتۇسىنىپ ءوزىن-ءوزى قانجارمەن جارىپ ولتىرۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇل وقيعانى تاريح اتاسى اتانعان گەرودوت ءوزىنىڭ «تاريح» اتتى كىتابىندا جازعان.
مۇسىلمان ەلدەرىندە ەسكەندىر زۇلقاينارىن دەگەن ەسىممەن بەلگىلى ماكەدوندىق الەكساندردىڭ اتىن كوپ ادام ۇلى قولباسشى رەتىندە بىلەدى. بىراق ءومىر بويى سوعىسۋمەن اتىن الەمگە جايعان ءامىرشىنىڭ ىشكىلىككە اۋەس بولعانىن، ءتىپتى ماراكاندا (قازىرگى سامارقان) قالاسىن باسىپ العان كەزدە ءبىر وتىرىستا ەسى كەتكەنشە ءىشىپ ماس بولعانى سونشالىق دوسى كليتتى ولتىرگەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى.
كورشى رەسەيدى ءبىر مىڭ جىل بۇرىن حريستيان ءدىنىن قابىلداتقانى ءۇشىن اۋليە سانالاتىن كنياز ۆلاديمير وسى ءدىندى قابىلداماس بۇرىن «بۇل ءدىن شاراپ ىشۋگە رۇقسات ەتە مە، جوق پا» دەگەن ماسەلەگە باسا نازار اۋدارعانى تۋرالى كەزىندە رەسەيدىڭ ءبىر تەلەارناسى مالىمدەدى. ىشىمدىككە قۇمارلىعى ءجۇرىپ-تۇرۋىنا، ءىس-ارەكەتىنە اسەر ەتكەن بولاشاق «اۋليەنىڭ» زۇلىمدىعىندا شەك بولماعان. بەلگىلى تاريحشى لەۆ گۋميلەۆ «ۇلى دالا جانە بايىرعى رۋس» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە ءۆلاديميردىڭ حانشا روگنەدانى جۇرتتىڭ كوزىنشە زورلاپ، تۋعان باۋىرى ياروپولكتى كەلىسسوزگە الداپ شاقىرىپ ءولتىرىپ جىبەرگەنىن ناقتى جازعان.
اتى الەمگە بەلگىلى قولباسشىلار قاتارىندا اتى اتالاتىن اقساق تەمىردىڭ جەڭىستەرىنىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرلاتىن مەرەكەلەر بارىسىندا دا كول-كوسىر شاراپ ىشىلەتىن بولعان. XV عاسىردىڭ سوڭى مەن XVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورتالىق ازيا، اۋعانستان، ءۇندىستان جانە يران جەرلەرىندە بولعان وقيعالاردى بايانداپ «بابىرناما» اتتى كىتاپ جازعان زاحريددين بابىر حيسار قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ جانە حۇسراۋ شاھتىڭ بەكتەرى مەن نوكەرلەرىنىڭ ىشكىلىككە وتە بەرىلىپ كەتكەنى، ال ادامدى تەز ماس ەتەتىن ۋىتتى شاراپ بۇقارا قالاسىندا جاسالاتىنىن وسى ەڭبەگىندە بايانداعان.
ەندى شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىنە توقتالايىق. ول ءوز زاڭدارىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرە جازدىرىپ، ونى «جاسا» دەپ اتاعان. بۇل زاڭدار تۋرالى حاننىڭ زامانداسى، پارسى تاريحشىسى راشيد-اد-دين (1247-1318) «جاقسى جانە نىق جارعى» دەگەن باعا بەرە وتىرىپ ءوزىنىڭ جىلناماسىندا شىڭعىس حاننىڭ اراق-شاراپ تۋرالى ايتقانىن كەلتىرگەن.
شىڭعىس حان بىلاي دەيدى: «اراق-شاراپ ىشكەن ادام ماس بولعان كەزىندە ەشتەڭە كورمەيتىن زاعيپقا اينالادى. ەگەر ونى بىرەۋ شاقىرسا قۇلاعى ەستىمەيتىن مەڭىرەۋ، سويلەي المايتىن مىلقاۋدىڭ كەيپىنە ەنەدى، ەگەر ونىمەن سويلەسسەڭ جاۋاپ بەرە المايدى. ماس بولعاندا ولەيىن دەپ جاتقان ادامعا ۇقساپ باسىنان قاتتى سوققى تيگەندەي ەشنارسە سەزبەيدى، ءتىپتى تىك وتىرعىسى كەلسە دە وتىرا المايدى.
اراق-شاراپقا قۇمار بيلىك يەسىنىڭ نيەتى اسقاق بولا المايدى، قولى ۇلى جەتىستىكتەرگە جەتە المايدى. ماسكۇنەم قولباسشى قاراماعىنداعى مىڭدىققا، جۇزدىككە، ءتىپتى وندىققا دا ءامىرىن جۇرگىزۋگە شاماسى كەلمەيدى. باستاعان ءىسىن اياعىنا جەتكىزە المايدى. شاراپ ىشۋگە بويىن الدىرعان قاتارداعى جاۋىنگەر وتە قاۋىپتى جاعدايعا ۇرىنىپ، ۇلكەن قايعىعا دۋشار بولادى.
اراق پەن شاراپتىڭ اقىل مەن جاۋىنگەرلىك ايبىنعا بەرەتىن ەش پايداسى جوق، تەك جامانشىلىققا، ۇرىس-كەرىسكە، بىرەۋدى ولتىرۋگە دەيىن اپارادى. ادامنىڭ قولىنداعى بارىنان ايىرادى، ابىرويىن توگەدى. وسىلايشا تىرلىگى دە ىستەرى دە ۇياتتى بولادى.
قاتارداعى ادام ىشكىلىككە جاقىن بولعان جاعدايدا مىنگەن اتىن، الدىنداعى مالىن، بۇكىل دۇنيە-مۇلكىن اراق-شاراپ ىشۋگە جۇمساپ تاقىر كەدەيگە اينالادى. ماسكۇنەم قىزمەتشى ءومىرىن ۇزدىكسىز قينالىستار مەن ازاپ شەگۋمەن وتكىزەدى. اراق-شاراپ ىشكىشتەردىڭ بەتى مەن جۇرەگىنە قارامايدى، جاقسىلاردى دا جامانداردى دا اقىماق ەتەدى. ىشىمدىك قولدى ەشتەڭە ىستەي المايتىنداي السىرەتەدى دە ادام ءوز كاسىبىمەن اينالىسا الماي قالادى; اياقتى قاتتىلىعىنان ايىرىپ العا باستىرمايدى; جۇرەك پەن اقىلدىڭ السىرەگەنىنەن ادام جۇيەلى تۇردە ويلاي المايدى; بارلىق سەزىم جۇيەسىن، ويلاۋ قابىلەتىن ىسكە العىسىز ەتەدى.
اراق ىشپەيتىن ادامنان جاقسى ەشكىم جوق. مۇنداي ادامدى قالاي سىيلاسا دا جاراسادى».
الەم تاريحىندا زور مەملەكەت قۇرىپ، ءدىن بوستاندىعىنا قول سۇقپاعان، ومىرلىك تاجىريبەسى ءبىر مەملەكەت باسىنا جەتەرلىك شىڭعىس حاننىڭ بۇل وسيەتىمەن بۇگىنگى تاڭدا ءوزىن وركەنيەت مۇشەسىمىن دەگەن ءاربىر ازامات كەلىسەتىنى كۇمانسىز.
وسىناۋ بۇلتارتپاس تىرشىلىك ەرەجەسىمەن كەلىسۋ بار دا ونى ىسكە اسىرۋ بار. بۇگىنگى جاعدايدا ءومىردى بەلشەسىنەن باسىپ ءسۇرۋ كەرەك دەگەن وي ۇرانعا اينالعانداي بولىپ تۇرعان كەزدە اراق-شاراپ ءىشۋ ۇدەپ تۇر. ىشكىلىكتىڭ قۇربانى بولىپ جاتقان ادامداردىڭ اراسىندا جاسى دا كارىسى دە جەتكىلىكتى. ەندىگى جەردە بۇل كەلەڭسىزدىكتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن اعا بۋىن وكىلدەرى جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋى قاجەت. قازاقتا نە كوپ، جيىن-توي كوپ. وسى ءبىر قۋانىش كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن اتا سالتتى كوپشىلىكتى ىشىمدىكتەن الاستاتۋ ماقساتىندا پايدالانۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن توي ياكي باسقا ءىس-شاراعا بايلانىستى جينالعان ءماسليحاتىندا داستارحان ءمازىرىن اڭگىمە ەتكەندە تويدى ءبىر عانا اۋلەتتىڭ ءىس-شاراسى دەپ قاراماي، ونىڭ پايداسىمەن قاتار زيانى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكە الا وتىرىپ اراق-شاراپ، سىرانى قوناقتار الدىنا از مولشەرلە قويۋ جاعى كەلىسىلسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. اراق-شاراپ داستارحانعا قويىلمايدى دەپ شەشىم قابىلدانسا تىپتەن جاقسى. ونداي تويدا قوناقتاردىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءداستۇرىنىڭ مول جيىنتىعى جەتىپ ارتىلادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان حابارى بار ازاماتتار تويلاردىڭ حح عاسىرعا دەيىن اراق-شاراپسىز وتكىزىلگەنىن جاقسى بىلەدى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ تاعى ءبىر ۇشى ۇلتتىق سۋسىنداردى – قىمىز، قىمىراندى ناسيحاتتاۋعا كەلىپ تىرەلەدى. «»قالاۋىن تاپسا قار جاۋادى» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. قازاق حالقىن عاسىرلار بويى ساقتاپ كەلگەن سۋسىنداردى جىل ون ەكى اي دۇكەن سورەلەرىنەن تۇسپەيتىندەي ەتۋگە مۇمكىنشىلىك جاساۋ كەرەك. وتتىڭ جانۋ جۇيەسىن باسقارۋدى، قىناپسىز وقتى ويلاپ تاپقان قازاق عالىمدارى مەن ىسكەرلەرى بىرىكسە جانە بۇل ىسكە مەملەكەتتىك تەگىن جارنامالاۋ جانە باسقا دا قامقورلىق جاسالسا بۇل ويدىڭ ىسكە اسارى ءسوزسىز. وسىلايشا اراق-شاراپپەن سىرانى ءىشۋدى كەمىتۋ ارقىلى كوپشىلىكتى اتا داستۇرلەرىمەن قاۋىشتىرۋمەن قاتار حالقىمىزدىڭ ءومىر جاسىنىڭ ۇزارۋىنا قول جەتكىزۋگە بولادى. اراق-شاراپتى ىشكىلىك رەتىندە پايدالانۋدى مۇمكىنشىلىگىنشە ازايتىپ، سودان كەيىن ءتىپتى دوعارۋ باعىتىن ۇستاناتىن مەزگىل جەتتى. بۇل – سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدىڭ بىردەن-ءبىر دۇرىس جولى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
