Qurdymǵa ketken Keńes eliniń ókimeti 20 mıllıonnan astam adamnyń ómirin qıǵan eń aýyr soǵystyń otyn jaqqan Adolf Gıtlerdi emes, Shyńǵys handy álemniń eń zulym qolbasshysy dep tanytýǵa qolynan kelgenin istep baqqany belgili. Munyń sebebi birneshe ǵasyr boıy Reseıdi bodan etken Shyńǵys hannan ózinshe ósh alý bolǵan shyǵar. Adamzat tarıhyndaǵy eń tanymal tulǵalardyń biri - Shyńǵys han shynymen jaýyz boldy ma, ıakı óz keziniń jaǵdaıyna baılanysty áreket istedi me, ol jeke maqalanyń júgi.
HHI ǵasyrda da kópshiliktiń kóńilin ózine aýdartqan Shyńǵys han adamzat tarıhyndaǵy eń úlken memleketti qurýmen qatar, el basqarý isine kóptegen jańalyqtar engizdi. Onyń aıtqandary áli de óz mańyzyn joıǵan joq. Shyńǵys hannyń osyndaı bir ósıeti búginge jetip otyr.
Shyńǵys hannyń bul ósıeti týraly aıtpastan buryn álem tarıhyna biraz sholý jasalyq. Adamzat tarıhynda alǵa umtylýmen qatar nebir jaman ádetterdiń nátıjesinde qaıǵyly jaǵdaıǵa soqtyrǵan oqıǵalar jeterlik. Bizdiń dáýirimizge deıingi 530 jyly parsy patshasy Kırdi jeńgen saq patshaıymy Tomırıstiń jalǵyz uly Spargapıs sarbazdarymen barlaýda júrip parsylardyń ádeıi tastap ketken sharabyn iship mas bolyp uıyqtap jatqan jerinde qolǵa tusken. Esin jıǵannan soń keshirilmes qate jibergenin túsinip ózin-ózi qanjarmen jaryp óltirýge májbúr bolǵan. Bul oqıǵany tarıh atasy atanǵan Gerodot óziniń «Tarıh» atty kitabynda jazǵan.
Musylman elderinde Eskendir Zulqaınaryn degen esimmen belgili Makedondyq Aleksandrdyń atyn kóp adam uly qolbasshy retinde biledi. Biraq ómir boıy soǵysýmen atyn álemge jaıǵan ámirshiniń ishkilikke áýes bolǵanyn, tipti Marakanda (qazirgi Samarqan) qalasyn basyp alǵan kezde bir otyrysta esi ketkenshe iship mas bolǵany sonshalyq dosy Klıtti óltirgenin kópshilik bile bermeıdi.
Kórshi Reseıdi bir myń jyl buryn hrıstıan dinin qabyldatqany úshin áýlıe sanalatyn knıaz Vladımır osy dindi qabyldamas buryn «bul din sharap ishýge ruqsat ete me, joq pa» degen máselege basa nazar aýdarǵany týraly kezinde Reseıdiń bir telearnasy málimdedi. Ishimdikke qumarlyǵy júrip-turýyna, is-áreketine áser etken bolashaq «áýlıeniń» zulymdyǵynda shek bolmaǵan. Belgili tarıhshy Lev Gýmılev «Uly dala jáne baıyrǵy Rýs» atty tarıhı eńbeginde Vladımırdiń hansha Rognedany jurttyń kózinshe zorlap, týǵan baýyry Iaropolkti kelissózge aldap shaqyryp óltirip jibergenin naqty jazǵan.
Aty álemge belgili qolbasshylar qatarynda aty atalatyn Aqsaq Temirdiń jeńisteriniń qurmetine uıymdastyrlatyn merekeler barysynda da kól-kósir sharap ishiletin bolǵan. XV ǵasyrdyń sońy men XVI ǵasyrdyń birinshi jartysynda Ortalyq Azııa, Aýǵanstan, Úndistan jáne Iran jerlerinde bolǵan oqıǵalardy baıandap «Babyrnama» atty kitap jazǵan Zahrıddın Babyr Hısar qalasynyń turǵyndarynyń jáne Husraý shahtyń bekteri men nókerleriniń ishkilikke óte berilip ketkeni, al adamdy tez mas etetin ýytty sharap Buqara qalasynda jasalatynyn osy eńbeginde baıandaǵan.
Endi Shyńǵys hannyń ósıetine toqtalaıyq. Ol óz zańdaryn bir júıege keltire jazdyryp, ony «Jasa» dep ataǵan. Bul zańdar týraly hannyń zamandasy, parsy tarıhshysy Rashıd-ad-dın (1247-1318) «Jaqsy jáne nyq jarǵy» degen baǵa bere otyryp óziniń jylnamasynda Shyńǵys hannyń araq-sharap týraly aıtqanyn keltirgen.
Shyńǵys han bylaı deıdi: «Araq-sharap ishken adam mas bolǵan kezinde eshteńe kórmeıtin zaǵıpqa aınalady. Eger ony bireý shaqyrsa qulaǵy estimeıtin meńireý, sóıleı almaıtyn mylqaýdyń keıpine enedi, eger onymen sóılesseń jaýap bere almaıdy. Mas bolǵanda óleıin dep jatqan adamǵa uqsap basynan qatty soqqy tıgendeı eshnárse sezbeıdi, tipti tik otyrǵysy kelse de otyra almaıdy.
Araq-sharapqa qumar bılik ıesiniń nıeti asqaq bola almaıdy, qoly uly jetistikterge jete almaıdy. Maskúnem qolbasshy qaramaǵyndaǵy myńdyqqa, júzdikke, tipti ondyqqa da ámirin júrgizýge shamasy kelmeıdi. Bastaǵan isin aıaǵyna jetkize almaıdy. Sharap ishýge boıyn aldyrǵan qatardaǵy jaýynger óte qaýipti jaǵdaıǵa urynyp, úlken qaıǵyǵa dýshar bolady.
Araq pen sharaptyń aqyl men jaýyngerlik aıbynǵa beretin esh paıdasy joq, tek jamanshylyqqa, urys-keriske, bireýdi óltirýge deıin aparady. Adamnyń qolyndaǵy barynan aıyrady, abyroıyn tógedi. Osylaısha tirligi de isteri de uıatty bolady.
Qatardaǵy adam ishkilikke jaqyn bolǵan jaǵdaıda mingen atyn, aldyndaǵy malyn, búkil dúnıe-múlkin araq-sharap ishýge jumsap taqyr kedeıge aınalady. Maskúnem qyzmetshi ómirin úzdiksiz qınalystar men azap shegýmen ótkizedi. Araq-sharap ishkishterdiń beti men júregine qaramaıdy, jaqsylardy da jamandardy da aqymaq etedi. Ishimdik qoldy eshteńe isteı almaıtyndaı álsiretedi de adam óz kásibimen aınalysa almaı qalady; aıaqty qattylyǵynan aıyryp alǵa bastyrmaıdy; júrek pen aqyldyń álsiregeninen adam júıeli túrde oılaı almaıdy; barlyq sezim júıesin, oılaý qabiletin iske alǵysyz etedi.
Araq ishpeıtin adamnan jaqsy eshkim joq. Mundaı adamdy qalaı syılasa da jarasady».
Álem tarıhynda zor memleket quryp, din bostandyǵyna qol suqpaǵan, ómirlik tájirıbesi bir memleket basyna jeterlik Shyńǵys hannyń bul ósıetimen búgingi tańda ózin órkenıet múshesimin degen árbir azamat kelisetini kúmánsiz.
Osynaý bultartpas tirshilik erejesimen kelisý bar da ony iske asyrý bar. Búgingi jaǵdaıda ómirdi belshesinen basyp súrý kerek degen oı uranǵa aınalǵandaı bolyp turǵan kezde araq-sharap ishý údep tur. Ishkiliktiń qurbany bolyp jatqan adamdardyń arasynda jasy da kárisi de jetkilikti. Endigi jerde bul keleńsizdikti aýyzdyqtaý úshin aǵa býyn ókilderi jaýapkershilikti óz moınyna alýy qajet. Qazaqta ne kóp, jıyn-toı kóp. Osy bir qýanysh kórinisi bolyp tabylatyn ata saltty kópshilikti ishimdikten alastatý maqsatynda paıdalaný kerek. Bul úshin toı ıakı basqa is-sharaǵa baılanysty jınalǵan máslıhatynda dastarhan mázirin áńgime etkende toıdy bir ǵana áýlettiń is-sharasy dep qaramaı, onyń paıdasymen qatar zııany bolýy múmkin ekenin eske ala otyryp araq-sharap, syrany qonaqtar aldyna az mólsherle qoıý jaǵy kelisilse quba-qup bolar edi. Araq-sharap dastarhanǵa qoıylmaıdy dep sheshim qabyldansa tipten jaqsy. Ondaı toıda qonaqtardyń kóńilin kóterý dástúriniń mol jıyntyǵy jetip artylady. Qazaq halqynyń tarıhynan habary bar azamattar toılardyń HH ǵasyrǵa deıin araq-sharapsyz ótkizilgenin jaqsy biledi.
Bul máseleni sheshýdiń taǵy bir ushy ulttyq sýsyndardy – qymyz, qymyrandy nasıhattaýǵa kelip tireledi. «»Qalaýyn tapsa qar jaýady» degen sóz beker aıtylmaǵan. Qazaq halqyn ǵasyrlar boıy saqtap kelgen sýsyndardy jyl on eki aı dúken sórelerinen túspeıtindeı etýge múmkinshilik jasaý kerek. Ottyń janý júıesin basqarýdy, qynapsyz oqty oılap tapqan qazaq ǵalymdary men iskerleri birikse jáne bul iske memlekettik tegin jarnamalaý jáne basqa da qamqorlyq jasalsa bul oıdyń iske asary sózsiz. Osylaısha araq-sharappen syrany ishýdi kemitý arqyly kópshilikti ata dástúrlerimen qaýyshtyrýmen qatar halqymyzdyń ómir jasynyń uzarýyna qol jetkizýge bolady. Araq-sharapty ishkilik retinde paıdalanýdy múmkinshiliginshe azaıtyp, sodan keıin tipti doǵarý baǵytyn ustanatyn mezgil jetti. Bul – salaýatty ómir saltyn ustanýdyń birden-bir durys joly.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
