يراندىقتار - الەمدەگى ەڭ كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى جانە ولاردىڭ بىرەگەيى دە بولىپ تابىلادى. بۇل حالىقتىڭ ىقىلىم زامانداردان باستاۋ الاتىن، عاسىرلاردىڭ تەزىنەن ءوتىپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان باي ەتنيكالىق مادەنيەتى بار. يراندىقتار ءوز ومىرلەرىندە مەرەكەلەرگە اسا كوپ كوڭىل بولەدى. مەرەكەلەردى تويلاۋ، ولاردى ەرەكشە ءسان-سالتاناتىمەن اتاپ ءوتۋ ولاردىڭ ءومىر سالتىنا اينالعان دەسە دە بولادى. سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان، باسقالاردا جوق ەرەكشە مادەنيەتى ءارتۇرلى ۇلتتىق مەيرامداردىڭ سالت-جورالعىلارىندا ايرىقشا كورىنەدى. تومەندە وسى مەرەكەلەرگە جەكە-جەكە توقتالىپ وتپەكپىز.
سادە مەيرامى - يراندىقتاردىڭ كونە مەيرامدارىنىڭ ءبىرى. بارلىق ۋاقىتتا ناۋرىز مەرەكەسىنە ەلۋ كۇن قالعان كەزدە تويلانادى. اۋىزشا تارالعان اڭىزدارعا سۇيەنسەك، ونىڭ بۇل اتاۋمەن اتالۋىنا ەلۋ كۇن مەن ەلۋ ءتۇندى قوسقاندا، ءجۇز سانىنىڭ شىعاتىنى سەبەپ بولعان سياقتى (ەسكەرتۋ: پارسىشا «ءساد» - ءجۇز ). سوندىقتان، بۇل مەرەكەنى «سادە» ياعني، «جۇزدىك» دەپ اتايدى. يراندىقتار بۇل مەيرامنىڭ شىعۋىن وتتىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستىرادى دا، ىس جۇزىندە بۇل مەيرامدى «وت مەرەكەسى» دەپ تۇسىندىرەدى.
زورواستريزم ءدىنىن ۇستاناتىن يراندىقتار بۇل مەيرامدى سالتاناتتى تۇردە وتكىزەدى. حالىق ۇيىلگەن اعاشتى اينالىپ تۇرادى دا، زوراستر ابىزدارى ارنايى دۇعالاردى وقىپ، سودان سوڭ اعاشقا وت تيگىزەدى. بۇل مەيرام ءار جىلى يراننىڭ زورواسترلار كوپ شوعىرلانعان كەرمان، يازد ايماقتارىندا جانە تەھران قالاسىندا تويلانادى.
ءشاب-ە ەسفاند (ەسفاند ءتۇنى). كاشان، فارس، كەرمان، يازد سياقتى يراننىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك اۋداندارىندا باھمان ايىنىڭ (يراندىق كۇن كۇنتىزبەسى بويىنشا 11-اي) سوڭعى ءتۇنى، ياعني ەسفاند ايىنىڭ العاشقى ءتۇنى (كوپتەگەن شىعىس حالىقتارىنىڭ تۇسىنىگىندە كۇن باتقان سوڭ كەلەسى كۇن باستالعان بولىپ سانالادى) «ەسفاند ءتۇنى» دەپ اتالادى. بۇل ءتۇنى حالىق ءار ءتۇرلى شوپتەر مەن داندەردى پايدالانىپ، «ەسفاند اسى» دەپ اتالاتىن تاماقتى ازىرلەيدى. بۇل داندەر مەن شوپتەردىڭ تۇرلەرى يراننىڭ ايماقتارىندا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى.
حالىق ەسفاند ءتۇنى ءۇيدىڭ وشاعىنان ءتۇتىن شىعۋى كەرەك، ايتپەسە كەلەسى جىلعا دەيىن ول ۇيدە ىرزىق پەن بەرەكەت بولمايدى دەپ سەنەدى. كەيبىر جەرلەردە بۇل ءتۇنى ەسفانديار-ە ءرۋينتان (يران ميفتەرىندەگى احيلەستىڭ يراندىق ءپروتوتيپى) كەلەدى دەپ سەنەدى. سوندىقتان ەگەر ونىڭ اتى اش بولسا جەسىن دەپ، ەسىكتىڭ باسىنا ءشوپ ءىلىپ قويادى.
پاندجە (بەستىك). يراننىڭ ەسكى كۇنتىزبەگىندە جىلدىڭ ءاربىر ايى وتىز كۇننەن تۇرادى دا، ءبىر جىلدا بارلىعى ءۇش ءجۇز الپىس كۇن بولادى. وسى كۇندەرگە ەش ايعا كىرمەيتىن «پاندجە» دەپ اتالاتىن، ەرەكشە اتالىپ وتەتىن بەس كۇندى قوسادى. وسىلايشا، يراندىقتاردىڭ يسلامنان بۇرىنعى كۇنتىزبەگىندە ون ەكى ايدىڭ ارقايسىسى 30 كۇننەن تۇرادى جانە ولارعا قوسىمشا بولەك بەس كۇن تاعى بار. ياعني، وسىلايشا ءبىر جىلدا 365 كۇن بولىپ، كۇن كۇنتىزبەگىمەن بىردەي بولادى. بۇل بەس كۇن ەشقانداي ايدىڭ، جىلدىڭ دا ەسەبىنە كىرمەيدى. سوندىقتان بۇل كۇندەردى جۇمىس ىستەمەي، ولگەن ادامداردى ەسكە الىپ، كوڭىل كوتەرىپ، قۋانىشپەن وتكىزۋ كەرەك دەپ ساناعان.
كىتاپتاردا بۇل بەس كۇننىڭ اتاۋى ءار ءتۇرلى اتاۋلارمەن بەرىلەدى: «پاندجە»، «پاندجە-يە دوزديدە»، «ءپاندجۋھ»، «بەھيزاھ» (ارابتار «حامسە-يە موستاراععە» ياعني، «ۇرلانعان بەستىك» دەپ اتاعان). قازىرگى كەزدە ەسكى كۇنتىزبەك حالىقتىڭ ساناسىنان ۇمىتىلا قويماعان ءيازد، كاشان جانە تالعان سياقتى ايماقتاردا بۇل كۇندەردى «پاندجە»، «پاندجاك»، «پاندجە-يە پيتوك» سەكىلدى سان الۋان اتاۋلارمەن اتايدى. ادامدار بۇل كۇندەرى قابىر باسىنا بارادى، ارنايى تاماقتار پىسىرەدى، كەيبىر جەمىستەر مەن كوكىنىستەردى جەۋ مىندەتتى دەپ سانايدى. تالعاندا وسى بەس كۇننىڭ بىرىندە مۇلدەم جۇمىس ىستەمەيدى، «ءسيزداھ بە ءدار» مەرەكەسى سەكىلدى تابيعات اياسىنا شىعىپ، «پيتوك پولوۋ» دەپ اتالاتىن پالاۋ پىسىرەدى. ءتىپتى بۇل بەس كۇندە كۇندىز ۇيىقتاماۋعا تىرىسادى، ايتپەسە جۇمىسىمىزعا «پيتوك» ياعني، كەدەرگى كەلەدى دەپ ويلايدى.
ارافە نەمەسە جىلدىڭ سوڭعى جۇماسىنىڭ ءتۇنى. يسلامنان بۇرىنعى داۋىردە يراندىقتار جاڭا جىلدىڭ باستالۋىنا ون كۇن قالعاندا (ون تاۋلىك) ۇرپاقتارىن كورىپ كەتۋ ءۇشىن اتا-بابالارىنىڭ ارۋاقتارى اسپاننان جەرگە تۇسەدى دەپ سەنگەن. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءتىرى ادامدار اتا-بابالارىنىڭ ارۋاقتارىن كوڭىلدەرىن كوتەرۋ ءۇشىن حوش ءيىستى تاماقتار ازىرلەگەن. بۇل كۇندەرى جامان سوزدەر ايتپاعان، اتا-بابا رۋحتارى رەنجيتىندەي ىستەر ىستەمەگەن.
يسلام ءدىنى يراندا تارالعاننان كەيىن بۇل تۇنگە بايلانىستى راسىمدەر مەن سەنىمدەر وزگەرىپ، ەكى كۇنگە دەيىن قىسقاردى. ونىڭ ءبىرى جىلدىڭ سوڭعى جۇماسىنىڭ ءتۇنى جانە ەكىنشىسى جىلدىڭ سوڭعى كەشى نەمەسە باسقاشا ايتقاندا جاڭا جىلدىڭ ءتۇنى. بۇل كۇندى «ارافە» جانە كەيبىر جەرلەردە «الافە» دەپ تە اتايدى. بۇل ەكى تۇندە حالىق قابىر باسىنا بارادى، ءولى ارۋاقتار ءۇشىن ساداقاعا جەمىس-جيدەك، ءتاتتى، قۇرما تاراتادى.
چاھارشامبە-يە سۋري (سارسەنبى سۋري). بۇل مەيرام يراننىڭ باسىم بولىگىندە كەڭ تارالعان مەيرامداردىڭ ءبىرى. دالىرەك ايتساق، جىلدىڭ سوڭعى سەيسەنبىسىندە تويلانادى. نەگە بۇل مەرەكە سەيسەنبىدە تويلانسا دا، «چاھارشامبە سۋري» دەپ اتالادى؟ قازىرگى يراندا رەسمي كۇن ءتۇن جارىمىندا باستالىپ، كەلەسى كۇننىڭ تۇنىنە دەيىن جالعاسادى دا، اپتانىڭ كۇندەرى ءتۇن ورتاسىندا اۋىسادى. الايدا، كۇن يرانداعى ەسكى سالت-ءداستۇر بويىنشا كۇن باتقاننان كەيىن باستالادى، ياعني كۇن باتقاننان كەيىن سول كۇن اياقتالىپ، كەلەسى كۇن باستالادى. بۇل ءراسىم ۇلتتىق مەيرامداردى تويلاۋدا ەرەكشە بايقالادى.
چاھارشامبە-يە سۋري سەيسەنبىنىڭ كەشىندە تويلانادى. ءدال وسىنداي اتاۋى بار بۇل مەرەكە مىندەتتە تۇردە يسلام ءدىنى كىرگەنەن كەيىن پايدا بولعان دەگەن بولجامدار بار. سەبەبى، يسلام داۋىرىنە دەيىن يراندىقتاردىڭ كۇنتىزبەگىندە جۇما جانە سەنبى كۇندەرى بولماعان جانە ءار ايدىڭ وتىز كۇنىنىڭ قۇدايلار مەن پەرىشتەلەردىڭ اتىمەن اتالعان ءوز اتاۋلارى بولعان. الايدا، بۇل مەيرامنىڭ راسىمدەرىنەن وت جاعۋ سەكىلدى يسلامعا دەيىنگى ءداستۇردى دە بايقاماۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتا كەتۋ كەرەك.
حالىق بۇل كۇنى مەرەكەنى تويلاۋ ءۇشىن بازارعا بارىپ، ارنايى زاتتار مەن تاماقتار ساتىپ الادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن ارنايى نيەتپەن ساتىپ الادى.
بۇل كۇنى وت جاعىلاتىن ارنايى ورىن (اۋلادا نە كوشەدە) دايىندالادى. جاعىلاتىن وتىنداردىڭ ءۇيىندىسىنىڭ سانى مىندەتتى تۇردە تاق بولۋى جانە تىكەنەكتى بۇتا بولۋى كەرەك. كوشەدە نەمەسە اۋلادا وت جاعىلىپ، جاستار وسى وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى دە، «ءزاردي ءمان ءاز تو، سورحي-يە تو ءاز ءمان، (ياعني، «سەنىڭ قىزىلىڭ ماعان، مەنىڭ سارىم ساعان» دەگەن ولەڭدەر ايتادى، ويتكەنى، يراندىقتار سارى ءتۇس اۋرۋدىڭ، قىزىل ءتۇس دەنساۋلىقتىڭ بەلگىسى دەپ بىلەدى. وتىن جانىپ بىتكەننەن كەيىن نە ىستەلەدى؟ كەيبىر ايماقتاردا جانۇيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى جانعان وتىننىڭ كۇلىن جيناپ الىپ، اعىپ جاتقان سۋعا اعىزادى.
ءار ءتۇرلى وت شاشۋلار دا ورىندالادى (تاراععە، ءھافت تاراععە، ءھافت رانگ، نارەندجاك، مۋشاك). كەيبىر جەرلەردە بۇل ءتۇنى قۋانىشتىڭ بەلگىسى رەتىندە اسپانعا مىلتىق تا اتىلادى.
بۇل ءتۇنى سونداي-اق ارنايى چاھارشامبە-يە سۋري تاماقتارى پىسىرىلەتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل تۇنگە ارناپ، «ءادجيل» دەپ اتالاتىن مەيىز، قۇرما، تۇت، كەپتىرىلگەن ءىنجىر، پىستە، بادام، ورمان جاڭعاعى سەكىلدى كەپتىرىلگەن جەمىستەر مەن داندەر توبى دايىندالادى.
نوۋرۋز (ناۋرىز). يران ميفتەرىنىڭ كەيىپكەرى ءدجامشيد پاتشا جاماندىق قۇدايى احريمان مەن پەرىلەرمەن سوعىسىپ، ولاردى جەڭەدى. حرۋستالدان وزىنە اربا سوعۋعا ءامىر ەتەدى. اربا دايىن بولعان كەزدە احريماندى وعان بايلاپ، ءوزى دە وتىرادى. داماۆاند تاۋىنىڭ باسىنان ۇشىپ، ۆاۆيلونعا بارادى. حالىق بۇل جەڭىسكە تاڭ قالىپ، فارۆاردين ايىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى بولعان سول كۇندى «ناۋرىز» ياعني، «جاڭا كۇن، جىل باسى» دەپ اتاپ تويلاي باستايدى. مىنەكەي، كونە يران اڭىزدارىنا سۇيەنسەك، ناۋرىزدى تويلاۋ ءراسىمى سول زاماننان باستالادى ەكەن.
ناۋرىز باستالماس بۇرىن مازەندەران ايماعىنىڭ كەيبىر قالالارى مەن سانگساردا حادجي فيرۋز نەمەسە نوۋرۋزحان، ءازىربايجاندا ساياچي، عازۆيندە نوۋرۋزناسەر سەكىلدى ناۋرىز كەيىپكەرلەرى ارنايى قىزىلدى-جاسىلدى كيىمدەر مەن باستارىنا شاشاقتى بيىك باس كيىم كيىپ، ناۋرىزدى ماداقتاعان ولەڭدەر وقىپ، ءان سالىپ، بي بيلەپ، حالىقتى كوڭىل كوتەرۋگە شاقىرىپ، جاڭا جىلدىڭ جاقىنداعانىنان ءسۇيىنشى اكەلەدى.
ناۋرىزدىڭ الدىنداعى ەسفاند ايىن حالىق جاڭا جىلعا دايىندالۋعا ارنايدى. بازارلار حالىققا لىق تولادى. حالىق ناۋرىزدىڭ الدىندا تاماقتار ساتىپ الادى، مونشاعا بارادى، ءۇي-جايلارىن تولىعىمەن تازالايدى، ىدىسقا ءشوپتى كوكتەتەدى، مىس ىدىستاردى تازالايدى، جاڭا كيىمدەر ساتىپ الادى جانە ت.ب. دايىندىق جۇمىستارىن جاسايدى.
ناۋرىز كەلەر الدىندا بالالار جاڭا كيىم العىزۋ ءۇشىن اتا-انالارىنا ءازىل ولەڭدەر ايتاتىن ءداستۇر دە بولعان. مىسالى: «ەيد ءاماد، ما لوحتيم، ءديشاب بە بابا گوفتيم (مەيرام كەلدى، ءبىز جالاڭاشپىز، كەشە اكەمىزگە ايتتىق)».
ناۋرىز قازىرگى يران مەملەكەتىنىڭ رەسمي كۇنتىزبەگى بويىنشا ءفارۆاردين ايى مەن جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى، كوكتەمنىڭ باسى. ناۋرىز كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن ساتتەن، ياعني، جەردىڭ كۇندى 365 كۇندە اينالىپ بىتكەن ساتىنەن، ناقتى ساعات، مينۋت پەن سەكۋندتان باستالادى. جاڭا جىلدىڭ باستالۋ ۋاقىتىن يراندىق عالىمدار الدىن-الا ەسەپتەپ شىعارىپ، حالىققا جاريالايدى.
ناۋرىز مەرەكەسى كۇندەرى دە (بۇل مەرەكە قازىرگى يراندا رەسمي تۇردە بەس كۇن تويلانادى دا، مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر ەكى اپتا دەمالادى) ارنايى تاماقتار دايىندالادى. جاڭا جىل كۇنى ارنايى «ءھافت سين (جەتى سين)» داستارحانى جاسالادى. بۇل داستارحانعا ءسامانۋ (وندىرىلگەن بيدايدان جاسالعان تاعام), سيب (الما), ءسابزي (كوك ءشوپ), سوماع (سۇماق), ساندجەد (جيدە), سەركە (سىركە سۋى), سير (سارىمساق) سەكىلدى «سين» ارپىمەن باستالاتىن جەتى نارسە قويىلادى. سول سەبەپتەن بۇل داستارحان «جەتى سين داستارحانى» دەپ اتالادى. بۇل داستارحانعا سونداي-اق قاسيەتتى قۇران كىتابى، بويالعان جۇمىرتقا، كەسەدەگى سۋعا سالىنعان گرەيپفرۋت، اينا، نارتسيسس گۇلى، جاعىلعان شىراق، اكۆاريۋمداعى قىزىل ءتىرى بالىق، روزا سۋى، تاتتىلەر مەن جەمىستەر دە قويىلادى.
جاڭا جىل باستالعان ساتتە جاسى كىشى جانۇيا مۇشەلەرى ۇلكەندەردىڭ قولدارىن سۇيەدى. وتاعاسى ولارعا سىيلىققا اقشا بەرەدى. ءبارى قوسىلىپ دۇعا جاساپ، قۇدايدان كەلەسى جىلدى امان-ەسەن قۋانىشپەن وتكىزۋلەرىن سۇرايدى. كەي جەرلەردە حالىق جاڭا جىل باستالعاننان كەيىن ۇيگە ءبىرىنشى كەلگەن ادام قانداي بولسا، جىل دا سولاي وتەدى دەپ سەنەدى. سوندىقتان مازەندەراننىڭ كەيبىر قالالارى مەن اۋىلدارىندا جولى بولعىشتىعىمەن اتى شىققان ادامداردى الدىن-الا شاقىرىپ قوياتىن ءراسىم بار. ولارعا كەلگەنى ءۇشىن ءتاتتى تاماقتار مەن ازىراق اقشا بەرەدى.
كەلەسى كۇنى جاڭا جىلدىق كورىسۋلەر باستالادى. جاسى كىشىلەر جاسى ۇلكەندەردىڭ ۇيلەرىنە بارىپ، ولاردى قۇشاقتاپ، بەتى قولدارىنان ءسۇيىپ، جاڭا جىلمەن قۇتتىقتايدى. جەمىستەر مەن ءتاتتى-ماتتىلەردەن ءدام تاتىپ، كەيدە سىيلىق تا الادى. قۇدالاسىپ قويعان بار جانۇيالار بولاشاق كەلىندەرىنە نەمەسە كەرىسىنشە كۇيەۋ بالارىنا سىيلىق جىبەرەدى. بۇل كۇندەرى قارالى ۇيلەرگە بارادى، شيعالاردىڭ ون ەكى يمامدارى ۇرپاقتارى قابىرلەرىنىڭ باسىنا زيارات جاسايدى. بۇل كورىسۋلەر ون ەكى كۇنگە سوزىلادى. جاقىن ادامدار بۇل كۇندەرى كورىسىپ، ەگەر ارالارىندا رەنىش بولسا، ۇمىتۋعا تىرىسادى.
كەيبىر جەرلەردە جاڭا جىلدىڭ العاشقى ءتورت كۇنىندەگى اۋا-رايىنا قاراپ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى اۋا-رايىنىڭ قالاي بولاتىنىن بولجايدى.
ءسيزداھ بە ءدار (13 ەسىكتەن شىق). يراندىقتار 13-ءفارۆاردين كۇنى (جاڭا جىلدىڭ 13-كۇنى) استارىن ازىرلەپ، ۇيلەرىنەن سىرتقا شىعىپ كەتەدى. جاسىل-جەلەك، تال-باعى بار جەرلەرگە بارۋعا تىرىسادى. حالىقتىڭ سەنىمىندە 13 سانى «باقىتسىز» سان بولىپ سانالادى. سوندىقتان بۇل كۇندى ءوز ۇيلەرىنەن تىسقارى جەرلەردە وتكىزەدى. جەرگە كىلەم توسەپ، تۇسكى اسقا تاماق، سالات جەپ، ءشاي ىشەدى. دالادا بيلەپ، ءان سالىپ، كوڭىل كوتەرەدى. قىز بالالار وزدەرىنىڭ جولىن اشۋ ءۇشىن جاسىل شوپتەردى ءورىپ، «ءسيزداھ بە ءدار، سال-ە ديگار، حانە-يە ءشوۋھار (ون ءۇش ەسىكتەن شىق، كەلەسى جىلى، كۇيەۋىمنىڭ ۇيىندە بولسام دەيمىن) » دەپ اندەتەدى. ادامدار كەش باتقان سوڭ ۇيلەرىنە ورالادى. يراننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا يمامداردىڭ (پايعامبار اۋلەتى) ۇرپاقتارى باسىنا زياراتقا بارادى. پالۋاندار كۇرەسى وتكىزىلەدى. جاڭا جىلعا وسىرىلگەن كوك ءشوپتى سۋعا اعىزادى.
جوعارىدا ايتىلعان يراندىقتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىنەن قازاققا ەتەنە تانىس، بىزگە دە ءتان نانىم-سەنىمدەردى بايقاۋعا بولادى. اتاپ ايتساق، ەكى حالىق تا اتا-بابا ارۋاعىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايدى. يراندىقتاردا ءولى ارۋاقتاردىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن تاماق ءپىسىرىپ، ساداقا تاراتۋ ءداستۇرى بولسا، قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن ات شاپتىرىپ، ۇلكەن استار بەرەدى. يراندىقتار جىلدىڭ سوڭعى جۇماسى تۇنىندە (ياعني، بەيسەنبى كۇنى تۇندە) ارۋاقتار ءۇشىن حوش ءيىستى تاماقتار پىسىرسە، قازاقتا ۇيدە ءبىر ادام قايتىس بولسا، ءبىر جىلعا دەيىن ۇيدەن ءيىس شىعارىپ، ءاربىر بەيسەنبى كۇنى تاماق ءپىسىرىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ، بەيسەنبىلىك جاسايتىن ءداستۇر بار.
يراندىقتار جانە باسقا دا شىعىس حالىقتارى سەكىلدى بۇرىن قازاقتار دا كۇن باتقان سوڭ كەلەسى كۇن باستالادى دەپ ساناعان. اتا-بابالارىمىز باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ، ءومىرىمنىڭ ءبىر كۇنى ءوتتى دەپ قايعىرعان.
يراندىقتاردىڭ تۇسىنىگىندە ءالى كۇنگە دەيىن جىلدىڭ سوڭعى سەيسەنبىسى ءتۇنىن، ياعني سارسەنبى كەشىن اتاپ ءوتۋ اسا ماڭىزعا يە. قازاقتا «سارسەنبىنىڭ ساتىندە» ۇعىمى دا بار ەكەنى وسىندايدا ويعا ەرىكسىز ورالادى.
يراندىقتار قازاقتار سەكىلدى وتقا قۇرمەتپەن قارايدى. يراندىقتار جىلدىڭ سوڭعى سەيسەنبىسى ءتۇنى، وت جاعىپ، جاستار وسى وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرەتىن بولسا، بۇل ءداستۇر بۇرىن قازاقتاردا دا بولعان. جاستار ناۋرىزدا التىباقان قۇرىپ، وت جاعىپ، وتتان سەكىرگەن. قازاقتىڭ ۇعىمىندا دا سارى ءتۇس اۋرۋدىڭ بەلگىسى، «سارعايىپ» دەگەن ءسوزدى قازاق تىلىندە اۋرۋدان سولعان دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول سەكىلدى قىزىل ءتۇس دەننىڭ ساۋلىعىنىڭ بەلگىسى، قازاقتا «قىزىل شىرايلى» ۇعىمى دەنى ساۋ، جاعدايى جاقسى ادامنىڭ سيپاتى.
ەكى حالىققا ورتاق مادەني قۇندىلىق – ناۋرىز. ەكى حالىق ءۇشىن دە بۇل مەرەكە اسا قىمبات، اسا قادىرلى. ناۋرىزعا يراندىقتار اسا قۇلشىنىسپەن ءبىر اي بويى دايىندالادى. ۇيلەرىن، قورا-قوپسىلارىن تازالايدى. قازىرگى قازاقتار حريستياندىق جاڭا جىلدىڭ الدىندا ءۇي تازالاپ، ەرەكشە قاربالاسقا تۇسەدى. دەمەك، بۇل - ناۋرىزدا ءۇي تازالاۋ ءداستۇرىنىڭ بىزدە دە بولعانىنىڭ دالەلى. قازاقتار جەتى دامنەن تۇراتىن ناۋرىز-كوجە دايىنداسا، يراندىقتار «جەتى سين» داستارحانىن ازىرلەيدى. ناۋرىزدا جاقىن-جۋىق اعايىنمەن كورىسۋ ءداستۇرى قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
مىنە، وسىنداي مادەنيەتارالىق ۇقساستىقتاردان حالىقتاردىڭ الشاق، وقشاۋ، ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە المايتىنىن كورەمىز. يران-تۇرىك حالىقتارىنىڭ مادەني بايلانىستارىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. بۇل ۇقساستىقتار كونە زامانداردان بەرى بۇل حالىقتار كورشى تۇرىپ، ءوزارا مادەنيەتارالىق ىقپالداستىقتا بولعانىن دالەلدەيدى.
بورانباەۆا ايمان جۇباتقانقىزى
ء(ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتى، الماتى، قازاقستان)
