قازىر وتباسىلى، تۇراقتى جۇمىسى بار، دەنى ساۋ ادامدى ءتورت قۇبىلاسى تەڭ سانايدى. الايدا الەۋمەتتانۋشىلار ولاي ەمەس دەيدى. قازاقتىڭ ءتورت قۇبىلا دەگەنى نە؟
باقىت ولشەمى ءارتۇرلى
الەۋمەتتانۋشى نۇربولات ايەكەشوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءوزىن باقىتتى سەزىنەتىندەردى دە ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ادام قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.
– ول ءبىر ساتتىك تە بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ادام ءوزىن قانشالىقتى باقىتتى ساناسا، سونشالىقتى ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ادام رەتىندە سەزىنەدى. الايدا ءدال قازىرگى كەزەڭدە ادامنىڭ ءتورت قۇبىلاسى الەۋمەتتىك جاعدايمەن ولشەنەدى. ويتكەنى الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسى ادام ارمان-ماقساتىنا تەزىرەك قول جەتكىزەدى.
تۇرمىسىنا قاناعاتتانبايتىندار كوپ
– ال قاراپايىم ادامدار كوبىنە وزدەرىن باقىتتى سەزىنە المايدى. تابىسىنىڭ ازدىعىنان نەمەسە ارمانىنا قولى جەتپەگەندىكتەن ءوزىن باقىتسىز سەزىنەتىندەرگە قاتارداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەردى، قاراپايىم جۇمىسشىنى، جۇمىسسىز جۇرگەن ەر ادامداردى جاتقىزۋعا بولادى. ولار ءوز ومىرىنە وزدەرى رازى بولماي جۇرەدى. مۇنداي ويدىڭ قالىپتاسۋىنا، ءتىپتى، ناقتى ءبىر يدەولوگيانىڭ بولماۋى دا كەرى اسەرىن تيگىزەتىندىگى انىق.
– سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك جەلىدە جاستاردىڭ كوبى شەتەلدەن ءبىلىم الىپ، شەتەلدە ءومىر ءسۇرۋدى ارماندايتىنى تۋرالى جازىپ جاتادى. ول جاقتا الەۋمەتتىك جاعدايلارى جوعارى بولماسا دا، وزدەرىن باقىتتى سەزىنەدى. ويتكەنى وندا ادام، ادامي قۇندىلىقتار جوعارى باعالاعانادى. سوندىقتان ول جاقتاعىلار وزدەرىن ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل باقىتتى ادامدارمىز دەپ سانايدى، – دەيدى نۇربولات ايەكەشوۆ.
قازاقستان باقىتتى ەلدەر تىزىمىندە 60 ورىندا تۇر
2017 جىلى The Happiness Research Institute وكىلدەرىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ باقىتتى ادامدار فينليانديادا تۇرادى. ەكىنشى ورىندا نورۆەگيا، ال ءۇشىنشى ورىندا دانيا. رەيتينگتە باقىتتى دەپ باعالانعان ەلدەردىڭ باسىم بولىگى ەۋروپادا ورنالاسقان.
The Spectator جۋرنالى جاريالاعان باسقا رەيتينگ بويىنشا باقىتتى ەلدەر ىشىنەن نورۆەگيا ءبىرىنشى ورىندا. ەكىنشى ورىندا دانيا، ءۇشىنشى ورىندى يسلانديا يەلەنگەن. بىراق ەكى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە دە قازاقستان 60 ورىندا تۇر.
ءبىر قىزىعى، سوڭعى ءۇش جىلدا جاسالعان زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا دانيا، يسلانديا، شۆەيتساريا ەلدەرى الدىڭعى ۇشتىكتە ءسال عانا بال ايىرماشىلىعىمەن ورىندارىن اۋىستىرىپ وتىرعان. نورۆەگيا ءتورتىنشى ورىندى يەلەنىپ كەلگەن. ال قازاقستان 2015-16 جىلدارى 54 ورىندا بولعانمەن، 2017 جىلى 157 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 60 ورىنعا ءتۇسىپ قالعان.
كورشى مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە وزبەكستان 47 ورىندى يەلەنسە، رەسەي 49 ورىنعا جايعاسىپتى. ال ەڭ باقىتسىز ەلدەر قاتارىنا افريكاداعى بۋرۋندي ەلى مەن سيريا كىرگەن.
زەرتتەۋگە 155 ەلدەگى جاعداي قاراستىرىلعان. ادامداردىڭ وزدەرىن باقىتتى سەزىنۋىنە ەلدەگى جوعارى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىش باستى سەبەپشى بولعان ەكەن. سونىمەن قاتار رەيتينگتى ەسەپتەۋ كەزىندە ەلدەگى تۇراقتىلىق، ادام بوستاندىعى، قاۋىپسىزدىك، جۇمىسپەن قامتىلۋ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدىلىك، جەمقورلىق دەڭگەيى جانە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمدىلىگى سياقتى كورسەتكىشتەر ەسكەرىلگەن.
جيرەنشەنىڭ جاۋابى
قازاق حالقىندا ءتورت قۇبىلاعا قاتىستى نەشە ءتۇرلى اڭىزدار بار. جيرەنشە مەن جانىبەك حان تۋرالى اڭىز-اڭگىمە كەڭ تارالعان.
جانىبەك حان بىردە جيرەنشە شەشەننەن:
– بۇل دۇنيەدە كىمنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولماق؟ – دەپ سۇرايدى. سوندا جيرەنشە شەشەن:
– بۇل دۇنيەدە جۇيرىك اتى، قىران قۇسى بار، ءوزى سۇلۋ، ءوزى مىنەزدى قاتىنى، بەس اتار مىلتىعى بار جىگىتتىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولادى، حانىم، – دەپتى.
ياعني، ءتورت قۇبىلاڭ تەڭ بولسا، باقىت تا، بەرەكە دە بولادى دەگەنى ەكەن.
قۇبىلا نەگە تورتەۋ؟
تاريحشى، ەتنوگراف قۇرالاي سارسەمبينا كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن قازاق ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراستىعىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن دەيدى.
– ءتورت سانى ميفولوگيالىق تۇسىنىكتە تۇراقتىلىق، تۇتاستىق دەگەن ماعىنادا ۇعىندىرىلادى. مىسالى، ءتورت قۇبىلاسى، ءتورت كوزى تۇگەل، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى دەپ جاتادى. ءتورت قۇبىلا تۇسىنىگى الەمنىڭ تۇتاستىعىن بىلدىرەدى. ءتورت سانى الدىمەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى – وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىسپەن بايلانىستى.
ال، قۇبىلا ءسوزى – قاسيەتتى مەكەن دەپ زەردەلەسەك، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەگەن دانالىعىنىڭ ءمانىن تەرەڭدە جاتقانىن ۇعىنۋعا بولادى. ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەندەلدى. ياعني، ءتورت جاعى دا قۇبىلا بولىپ تولدى. قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق كۇيگە جەتتى" دەگەن جولداردى ادەبي شىعارمالاردان ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى، – دەيدى ول.
قازاقتا ءتورت سانىنا قاتىستى تومەندەگىدەي ۇعىمدار قالىپتاسقان:
ءتورت تۇلعا. وت، سۋ، جەل، جەر.
ءتورت قۇبىلا. شىعىس، وڭتۇستىك، باتىس، سولتۇستىك.
ءتورت ماۋسىم. كوكتەم، جاز، كۇز، قىس.
ءتورت بۇرىش. شىعىس ەلى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى دەپ شىن – ماشىن ء(ۇندىستان), مىسىر، رۇم، ەۋروپا ەلدەرىن ايتقان.
ءتورت تۇلىك. تۇيە ءپىرى – ويسىل قارا. جىلقى ءپىرى – قامبار اتا. سيىر ءپىرى – زەڭگى بابا. قوي، ەشكى ءپىرى – شوپان اتا، شەكشەك اتا.
ءتورت مۇرات:
- داۋ مۇراتى – ءبىتۋ.
- ساۋداگەر مۇراتى – ۇتۋ.
- قىز مۇراتى – كەتۋ.
- جول مۇراتى – جەتۋ. (سىرىم باتىر).
ءتورت مۇلىك. باس – ساندىق. ءتىل – كىلت. قول – مۇلىك. اياق – ازامات.
ءتورت قورلىق. شاقىرىلماعان جەرگە بارۋ. بەيباستىق سويلەۋ. دۇشپاننان جاردەم كۇتۋ. ساراڭنان قاجەت سۇراۋ.
قازاق، ءتىپتى، بالا سانىنا دا قاتىستى جورامال جاساعان. ء"بىرىنشى بالا – ءۇي بالاسى، ەكىنشى بالا – اۋىل بالاسى، ءۇشىنشى بالا – ايماق بالاسى، ءتورتىنشى بالا – ەل بالاسى" دەپ ءتورت بالاسى باردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولادى دەگەن نانىمدى قالىپتاستىرعان.
ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەل" دەگەن باعانى حالىق بەرگەن
– بۇل ءسوزدى حالىق ايتقان. سەبەبى، حالىقتان ارتىق سىنشى جوق. حالىق قۇرمەتتەپ، ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەل" دەپ ايتاتىن جانعا بايلىق، اتاق-دارەجە، شەن-شەكپەن العانداردىڭ ءبارى جاتپايدى. مال-مۇلكى از، اتاق-دارەجەسى بولماسا دا ومىردە ادالدىقپەن، جاقسى ۇلگى-ونەگەسىمەن اتى شىققان، ۇرپاعىنا ىزگى تاربيە بەرىپ، قوعامعا باعا جەتپەس پايداسىن تيگىزگەن ادامدارعا ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەل" دەگەن باعا بەرىلگەن. اباي عۇلامانىڭ دا "تولىق ادام" دەگەنى – ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەل" دارەجەسىنە جەتكەندەردى ايتقانى. سونىمەن قاتار ء"تورت قۇبىلاسى تۇگەل" تۇسىنىگى "قايدا بارسا دا جولى اشىق" دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن، – دەيدى تاريحشى-ەتنوگراف قۇرالاي سارسەمبينا.
قازاق ءۇيدى دە ءتورت قۇبىلالى ەتىپ سالعان
قازاقتاردىڭ كەسەنەسىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاريحشىلار كەسەنەنى دوڭگەلەتىپ، ال ءۇيدى ءتورت بۇرىشتاپ سالۋى جايلى بىلاي دەپ پايىمدايدى: "اتا-بابالارىمىز كەسەنەلەردى تاريحي تۇلعالارعا جانە ءبىرىن-ءبىرى شىن سۇيگەن عاشىقتارعا سالىپ وتىرعان. وعان تاريحتىڭ ءوزى كۋا.
ءبىزدىڭ ەلدە ارىستان باب، قوجا احمەت ياسساۋي، ايشا ءبيبى، قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ، ى. التىنسارين، م. دۋلاتوۆ تاعى دا باسقا جۇزدەگەن ساۋلەتتى كەسەنەلەر بارشىلىق. بىراق بار ماسەلە سانىندا ەمەس، تاريحي ماعىناسىندا بولىپ تۇر. ولاردىڭ بيىكتىكتەرى دە، كولەمدەرى دە ءارتۇرلى بولعان. قازاققا ءتان ۇلتتىق ناقىشىن ساقتاعان.حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەكتەرى مەن تازا ماحابباتتارىن ۇلگى ەتەتىن ادامداردىڭ كەسەنەلەرىن بيىك ەتىپ سالعان.
قازاقتىڭ ء"تورت قۇبىلاڭ تەڭ بولسىن" دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا كوڭىل بولسەك، جالپىعا بىردەي تامداردىڭ ءتورت بۇرىشتى بولىپ كەلەتىنىن بىلدىرەدى. قاراپايىم حالىق نەگىزىنەن وسى ءتورت قۇبىلالى تامداردى سالعان. ءبىر جاعىنان ءومىرىڭنىڭ دە بارلىق جاعى تەڭ، دۇرىس بولسىن دەگەندى بىلدىرگەندەي".
قازاقتار يشارامەن بىلدىرگەن
باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا "بابالار اماناتى" دەگەن كىتابىندا قوناققا قويدىڭ باسىن تارتقان كەزدە ءوزى جىبەرگەن ءتورت قاتەلىگىن تىزە كەلە، بىلاي دەپ جازادى:
"باستى قاسقالاپ اكەلۋدىڭ كونەكوزدەر بولماسا، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جاعىن، وزىندىك ماعىنالى ىرىمىن دا ايتايىن. قازاقتار – تالاي نارسەنى ىم، تۇسپال، يشارا ارقىلى بىلدىرگەن تەكتى حالىق. ال ءتورتىنشى قاتەلىگىڭ – باستى قاسقالاماي اكەلگەنىڭ. تالايلار مۇنىڭ ءمانىن ۇقپايدى. ول – ء"تورت قۇبىلاڭ تەڭ بولسىن، ماڭدايىڭ اشىق بولسىن" دەگەن ىزگى تىلەك".
