(وزبەكستاندىق جىرشى قالداش سادىروۆپەن سۇحبات. بارلاپ زەرتتەۋ. 2005 جىل)
الماتىعا الدىمەن قالداش ءسادىروۆ كەلدى. ول وزبەكستاننىڭ بۇحارا ۋالاياتىنداعى كەنيمەح ايماعىنان 2005 جىلعى شىلدەنىڭ اياق شەنىندە جەتىپ، سول ايدىڭ 27–31 جۇلدىزى ارالىعىندا قالادا ونەر كورسەتتى.
قالداش جىرشى 1937 جىلى 15 شىلدەدە سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. جەتى جاسىنان جىر ايتقان. ول وزبەكستانعا قونىس اۋدارىپ، وسى وڭىردەگى قازاقتار اراسىندا قالىپتاسىپ، دامىپ، وركەندەگەن كونە ەپيكالىق ءداستۇردى مەڭگەرگەن، جىرشىلىق ونەردى جالعاستىرۋشى سوڭعى بۋىن وكىلدەردىڭ ءبىرى. جىرعا قوسا ەسكى اندەردى ايتىپ، ۇمىت بولا باستاعان كونە كۇيلەردى شەبەر تارتاتىن ونەرپاز. وزبەك، قاراقالپاق قوسىقتارىن دا جەتىك بىلەدى. بىزگە جولىققان جىلدارى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ناۆوي وبلىسىنىڭ ۇشقۇدىق اۋدانىنا قاراستى شالقار اۋىلىندا (ستانتسيا 290) كىشى بالاسى نۇرجاننىڭ قولىندا تۇراتىن. تۋعانىنان زاعيپ كىسى. جازبا دەرەكتە «1937 جىلى شافيركەندە تۋعان» دەگەن مالىمەت كەزدەستى. شافيركان – وزبەكستاننىڭ بۇحار وبلىسىنا قاراستى قالا. جەكە سۇحبات كەزىندە قالداش ونداي مالىمەت ايتقان جوق.
جىرشى قاسىنا ەرىپ كەلگەن سەرىگى، كۇيەۋ بالاسى تورەباي سارسەنباەۆپەن بىرگە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست عالىم قاھارمان باباعۇلوۆقا قاراستى «ءدويت» قوناق ءۇي-مەيمانحاناسىنا توقتادى. جولدان دەمىن العاننان كەيىن جىرشىعا قوناقاسى بەرىلدى. ەرتەڭىنە تۇسكە دەيىن قاھارمان باباعۇلوۆتىڭ قىزمەتجايىندا جىرشى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «قازاق ەپوسى جانە ەپيكالىق جىرشىلىق» اتتى ءباسپاسوز ءماسليحاتى وتكىزىلدى. ءماسليحات قالداشتى باق ارقىلى جۇرتشىلىققا تانىستىرۋدى، ونىڭ جاڭا جاعدايعا بوي ۇيرەتىپ، قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە بەيىمدەلە بەرۋىن ماقسات تۇتتى. ايتىلعان مەيرامحانانىڭ تويحانا زالىندا كەشقۇرىم مەن ءتاڭسارى ارالىعىندا القادا جىر ايتۋ (قۇرعا جىرلاۋ) ءراسىمى وتكىزىلدى. وعان ەكى جۇزگە جۋىق ادام جينالدى. قر عىلىم اكادەمياسى م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ زالىندا بولعان «جولعا ءتۇس، جىراۋ، جورعالاپ» اتتى جىر كەشىندە وزبەكستاندا تۇراتىن قازاقتار اراسىندا ساقتالعان كونە جىر نۇسقالارى، ماقام-ساز ۇلگىلەرى، ەسكى ءان-كۇيلەر ورىندالدى. قالداش قر ۇلتتىق كىتاپحاناسى، ونەر ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «كانەكەي، ءتىلىم، سويلەشى» اتتى سۇحبات-كونتسەرت بەردى. وندا قازاق ەپيكالىق جىرشىلىق ونەرىنىڭ ءداستۇر اياسىندا ءومىر ءسۇرۋ، ساقتالۋ جانە دامۋ ماسەلەلەرى جونىندە اڭگىمە ءوربىدى، ەسكى جىر ۇلگىلەرى ايتىلىپ، سوڭىندا تىڭداۋشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالىپ، پىكىر الىستى. بۇل شارالار جونىندە رەسپۋبليكالىق تەلەارنالار سيۋجەت كورسەتىپ، ارنايى راديوحابار جاسالىپ، مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ماقالا-حابار جاريالاندى. جىرشىنىڭ ايتۋىنان 28 شىلدەنىڭ كەشىندە قوناق ۇيدە، 30 شىلدەدە تالعار قالاسىنداعى اسان ءالجانوۆتىڭ شاڭىراعىندا «قامباربەك» جىرى ءۇنتاسپا مەن بەينەتاسپاعا قاتار جازىپ الىندى، 31 شىلدەدە ول ەلىنە قايتتى.
جىرشىنىڭ زايىبى دۇنيە سالىپ، توپقا ءتۇسۋدى ازايتىپ، شارشاڭقىراپ جۇرگەن كەزى ەكەن. باياعى سىرلى داۋىسى قارلىعا باستاعان. جاس ۋاقىتىندا جازىلعان، ءوزىمىز ۇيىپ تىڭداعان، دومبىرانى تۇرىكمەندەرشە قۇبىلتىپ تارتاتىن ەرەكشەلىگى دە سولعىن تارتىپتى. ءالسىن-ءالسىن نەگىزگى دىبىستىرەكتەن (تونالنوست) اۋىتقىپ كەتىپ وتىردى. سويتسە دە ونىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن ورىنداۋ ەرەكشەلىگى، اسىرەسە جىرشىلاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىن دومبىرا تارتۋ شەبەرلىگى، سول قولىنىڭ پەرنەدەگى ساۋساقباسۋ (اپپليكاتۋرا) قالپىن ەرەكشە اتاپ ايتقان ءجون. جىرشى ومىرىلمالى دومبىراسىن وڭ بۇراۋعا كەلتىرىپ سولاقاي تارتادى، پەرنەنى استى-ۇستىنەن قاتار الىپ باسادى. ساۋساقباسۋ رەتىنىڭ مۇنداي وزىندىك سيپاتى قالداشقا دەيىن ەشبىر جىرشى مەن دومبىراشىدا كەزدەسكەن ەمەس.
قالداش بارماعىنا كۇي اينالعان داۋلەسكەر دومبىراشى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، زامانىندا الپىسقا تارتا كۇي تارتىپتى. بۇگىندە سونىڭ دەنى ۇمىتىلىپ، رەپەرتۋارىندا ونعا تارتا كۇي قالىپتى (تىڭدارمانمەن جۇزدەسكەن كۇندەرى سولاردىڭ كوبى بىرتە-بىرتە ەسىنە تۇسكەنىن بايقادىق). مەيمانحانادا وتكەن ءبىرىنشى كۇنگى از اياداعى باس قوسۋدا «جۇرت جينالعانشا» دەپ كوبىنە كۇي تارتىپ، تەرمە-تولعاۋدى ارا-اراسىندا ايتتى جانە سولاردى ورىنداۋ ۇستىندە كۇي مەن ماقام-ساز ىرعاعىنان ءبىر دە جاڭىلماستان اراسىنا قارا ءسوز قوسىپ وتىردى. ماسەلەن، «كوپتەن بەرى كوڭىل كۇيىم بولماي، دومبىرا ۇستاماعاسىن قولدىڭ جاتىرقاپ جاتقانىن قاراڭىز. ايتپەسە، بىزدە ولەڭ-كۇيگە كەلگەندە ىركىلۋ دەگەن بولمايدى، جوسىلىپ كەتە بەرەدى»، نەمەسە «دەپ جاتىر عوي ماعان، ەكىنشى كاسسەتانى ايتىپ جاتىر عوي» دەگەن ءتارىزدى قىستىرما سوزدەردى تارتىپ وتىرعان كۇيدىڭ اراسىنا ەركىن قوسا بەرەدى. جىر تولعاپ، اراسىندا تىنىس العاندا «بىلمەيمىن، ويدا جوقتا قۇلاقتى ناشارلاتىپ الدىم» دەپ، ءوز جايىنان حابار بەرىپ قويادى. نەگىزى قۋاقى، ءازىل-قالجىڭدى سۇيەتىنى جانە ونى ءوز ورنىمەن، جولىمەن سىنالاپ ايتا بىلەتىنى اڭعارىلدى.
قالداش بويقىزدىرماعا سامەت ابدىحالىقۇلىنىڭ «اعاعا سالەم» دەيتىن وزىنە جازىلعان ارناۋدى ايتتى، جالدىبايدىڭ «قىرمىزىنىڭ ىلمەسى»، جامانقارانىڭ بالقى كۇزەمباي بولىسقا شىعارعان «ءبىر قارا» كۇيىن تارتتى. سوڭعى كۇيدىڭ اڭىزىن ءتۇسىندىرىپ ورىنداپ شىقتى. سودان سوڭ «قاھارمان شىراعىمنىڭ ىقىلاسىنا، اعا دەپ قول قۋسىرىپ كۇتىپ جاتقان قىزمەتىنە» دەپ قۇران اياتتارىن وقىپ، باتا بەردى. جينالعان توپ ونىڭ يىعىنا شاپان جاۋىپ، باسىنا تاقيا كيگىزدى.
سالدەن سوڭ توعاشى جىگىتتەردىڭ بىرىنەن تىڭداۋشى جۇرتتىڭ جينالىپ قالعانى جايىندا حابار الىسىمەن، تىقىرشي باستادى دا، دەرەۋ دومبىراسىنىڭ باۋىرىن كوسىپ قاعىپ جىبەرىپ، ءسوز باستادى. قازاق سالتىمەن امانداسىپ العاننان كەيىن:
– سىزدەرگە ساعىنىشتى سالەمدى قالداش اعالارىڭ شىن جۇرەكتەن ايتقالى وتىر. بۇل قالداش اعاڭنىڭ تاريحى، – دەدى، – انادان وسىلاي كوزدەن ءاز بولىپ تۋىلدى. اكەسىنىڭ اكەسى بايعابىل باي بولىپ وتكەن. رۋى شومەكەي بەكەتتىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى بوزعۇل. اكەمنىڭ اتى احمەت، تولقۇجاتقا ءسادىروۆ بولىپ جازىلعان، جىلقىشى ەدى. قازاقستاندا تۋىپ، وزبەكستانعا تۇز-ءدامىمىز شاشىلدى. اكەمىز فرونتتا جوق بولىپ كەتتى، سول بويىنشا قارالى حات كەلدى. سوسىن اعامىز بەن شەشەمىزدىڭ تاربيەسىندە وستىك. ناعاشى جۇرتىم قاراتامىر دوستان ۇستا قارا دۇكەن ۇستاعان تەمىرشى، سودان شاشىلعان ۇرپاقپىز. ونىڭ بالاسى قوجاقاي، ودان تىلەۋبەرگەن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن جەتى جاسىمدا ءبىرتۇرلى ەكپىن پايدا بولىپ، جۇرەگىم قاناسىنا سىيماي تولىپ كەتەتىن بولدى. سودان ءبىسسىمىللا دەپ دومبىرا ۇستاپ، وسىلاي قىسىمداپ تارتىپ كەتكەنمىن. ون جاسىمدا ءبىر كوكپار تويدا ولەڭ ايتتىم. اعام «قالداش، مىنا اتالارىڭا ءتورت-بەس اۋىز ولەڭ ايتىپ بەرشى» دەگەندە زاۋلاتا جونەلىپپىن. سوندا شالدار كوزدەرىنە جاس الىپ، «وح، مىنا قالداشقا قۇداي باقىت بەرىپتى عوي. ءبىرتۇرلى ءبىر دارىن كەلە جاتىر ەكەن عوي قالداشجانعا» دەپ، ارقامنان قاعىپ دەم سالىپ، باتا بەرىپتى. سودان جيىرما جاس شاماسىندا حالقىما داستان ايتاتىن بولىپ تانىلدىم. وزىممەن بىرگە تۋعان ءۇش اعام بار ەدى، ونىڭ ەكەۋىن جونەلتىپ، ءوزىم جانە قارىنداسىم قالدى. سوڭىرا جەڭگەلەرىڭە دە قۇداي ءىسى بولىپ، دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. ودان سەگىز پەرزەنت ءسۇيدىم. سولاردىڭ قۋانىشى كوڭىلگە دەم بەرىپ، سىزدەرمەن ديدارلاسىپ جاتقانىم وسى عوي، شۇكىرىم.
جىرشى وسىلاي دەپ ءسوزىن اياقتاپ، دومبىرا تارتا باستادى. تارتىپ وتىرىپ اراسىندا اڭگىمەسىن ايتا بەردى. سوزدەن دە، دومبىرا پەرنەسىنەن دا جاڭىلمادى. تەرمە ايتىپ، كۇي تارتار الدىندا شىعارما مازمۇنىن قىسقا عانا تاريحتاپ وتەدى. جىر ايتقان كەزىندە الاقانىمەن اۋزىن قالقالاپ وتىرادى. مۇنىسى وزبەكتىڭ تاباقشامەن، قازاقتىڭ زەرەنمەن رەزوناتور ەسەبىندە دىبىس قاعۋىن ەسكە سالادى. قۇلاعىنىڭ توساڭسىپ قالعانى بولماسا وتە سەزىمتال، كەز كەلگەن جاعدايدى (سيتۋاتسيانى) قالت جىبەرمەيدى. داۋىسى نەگىزگى دىبىستىرەكتەن اۋىتقىپ كەتىپ وتىراتىنىن ءمىن كورىپ، ىشتەي قورىناتىن سياقتى، ارا-اراسىندا دومبىرا پەرنەسىن ىلگەرى-كەيىن جىلجىتىپ قويادى. دومبىرانى بارىنشا بەزىلدەتىپ، مايدا تارتادى. ءسوز اياعىن قايىرعاندا جىر سوڭىنا جىمداستىرىپ «ايحاي-حوي»، «پاح-پاح»، «وح-وح» دەپ وداعاي سوزدەرمەن ءوزىن-ءوزى قامشىلاي كوتەرمەلەپ وتىرادى. ءبىر ۋاقىت وزبەكشە ءان سالىپ، اسپاپتى دۋتارشا قۇبىلتتى. قالداش قابىرعالى جىرشىلار ونشا بارا بەرمەيتىن مايدا-شۇيدە ءان-ولەڭدەردى دە ىركىلمەي ايتا بەرەدى. مىسالى، ول «كۇمىس قۇمان» ءانىن ورىندادى. ونىسى توي-تومالاقتى كوپ اداقتاعاننان بولۋى مۇمكىن. ۇزاق جىر سالاسىنا ءتۇسىپ جاعىمدى-جاعىمسىز وبرازداردى، جوتالى، تارتىستى جاعدايلاردى سۋرەتتەگەن كەزدە داۋىسىن قۇبىلتىپ، ءناشىن، بەت بەينەسىن وزگەرتىپ ىم-يشارا جاساپ جىردى اسەرلەندىرىپ تولىقتىرا تۇسەتىن ادەتى بايقالدى.
دومبىرا ينتەرمەدياسىنان سوڭ جىرشى «تۋىپ-وسكەن جەرىم قارماقشى، اكەمىز ءبىر شارۋالارمەن بۇحارعا ءوتىپ كەتكەن. ەندى ەسكىنىڭ سوزىمەن، قازاقتىڭ قوڭىر انىمەن تۇرماعامبەت اقىننان ءبىر اۋىز ايتىپ بەرەيىن» دەي كەلىپ، كەتە-شومەكەي داستۇرىنە ءتۇستى. سونداعى ايتقان تەرمەسى مەن سالعان ءانى: تۇرماعامبەتتىڭ تەرمەسى; بالقى بازاردان «كونەك جالعاسبايدىڭ حالقىمەن باقۇلداسۋى»; انداعۇل دايرابايدىڭ قوڭىر ءانى (اڭىزىمەن ايتتى); بالقى بازارۇمبەتتىڭ تەلەۋ نۇرماحانعا جازعانى، بازار جىراۋدىڭ ءپىشاننىڭ تورەبايىنا ايتقان كوڭىلقوسى.
جالپى جىرشىلىق ونەردىڭ ءبىر شارتى كوپشىلىكتىڭ قالاۋى بويىنشا جىرلاۋ عوي. قالداش بالقى بازار تولعاۋلارىنا كوشكەننەن كەيىن تىڭداۋشى قاۋىم اراسىنان اقىن تەمىرشە سارىباەۆتىڭ:
– اعا، بالقى بازار جىراۋدىڭ تورەباي بيگە ايتقان كوڭىلقوسىن بىلەسىز بە؟ – دەگەن ساۋالىنا «اي، شاباز، وسىلاي قالاپ-سۇراپ وتىرسا، ءىشى-باۋىرىن قالتىراتپاي ايتىپ بەرەمىن عوي» – دەپ، كادىمگىدەي ريزا كوڭىلمەن بازار جىرىنىڭ تاريحىن ايتىپ الىپ، كوڭىلقوستىڭ وزىنە ءتۇستى. ءسوز اياعىنا باتىرلار جىرىنداعىداي «ەندى سونى تىڭدايىق»، «سول كۇيدى ء(اندى) تىڭداپ كورەلىك» دەپ، سوزدەن اسپا تاستاپ وتىرادى.
بۇدان كەيىن «كىشكەنتاي ەرمەككە سىزدەرگە ەسكىنىڭ قوڭىر ولەڭىن تىڭداتايىن» دەپ، تولەڭگىت باتىرباي جىراۋدىڭ «توعىز بۋىنمەن قايتاراتىن» ءانىن ايتتى. ودان ءارى ءوزىنىڭ زاعيپتىعىنا وراي شىعارعان ءبايىتى، بالدىزدارىنا كۇيىنىپ ايتقان ءسوزى، وزبەك ءانى «اجاپ-اجاپ»، حالىق ءانى «كۇمىس قۇمان»، «ون ەكى قاتىن العاندا» دەيتىن ءازىل ولەڭ، شامالى ۋاقىت ارالاتىپ تۇرماعامبەت پەن مايلىقوجانىڭ تەرمەلەرى ايتىلدى.
قالداش جىرشى از اياداعى تىڭداۋشى جۇرتپەن جۇزدەسكەن ءبىرىنشى كۇنى دومبىرا قۇلاعىن قايتا-قايتا كۇيلەي بەردى. اراسىندا «مىنا دومبىراعا نە بولعان، وسىنىڭ ءبىر جەرى تيە مە، الدە مەنىڭ ميىم اشىعان با؟!» دەپ قويادى. شاماسى، بەلگىلى ءبىر كوڭىل كۇيگە تۇسۋىنە قۇلاقتىڭ توساڭدىعى كەدەرگى كەلتىرەتىن ءتارىزدى. سول جولى «قارا جورعا» مەن جالدىبايدىڭ «قىرمىزىنىڭ ىلمەسىن» تارتا كەلىپ: «بۇل ءوزى جيىرما جاستىڭ و جاق، بۇ جاعىندا، ايتقىش-تارتقىشتاردىڭ ىشىندە وتىرىپ ۇيرەنگەن دۇنيەلەر عوي. بۇلاردى تارتقان ادام دومبىرادان ءسال سەكەم السا، كوڭىلى ورتايىپ وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە قولىم دا شىعىڭقىراپ كەتىپتى» دەپ نازالاندى.
ەرتەڭىنە وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا جىرشى ءوزىن ءبىرشاما قۋناق ۇستادى. ءسىرا، جولسوقتى قالىپتان ارىلعان، ءارى كەشەگى قۇرعا جىرلاۋى دا كوڭىلىنە دەم بەرگەن سەكىلدى. ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا فولكلورتانۋشى عالىم تىنىسبەك قوڭىراتباي:
– جىرشىلىق ءداستۇر وتىرىقشىلىققا ەرتە بەت بۇرعان حالىقتاردا جويىلىپ، وشۋگە اينالدى. ايتسە دە قازاقتا جەلىسى ءبىرجولا ۇزىلە قويعان جوق. قاراقالپاق ايماعى مەن سىر بويىندا جىرشىلىق ونەر بويىنشا ۇقساستىق كوپ. قالداشتىڭ رەپەرتۋارىنان، جىر سازىنان وسى ەرەكشەلىكتەر بايقالادى، – دەگەن پىكىر ايتتى.
جىرشىنىڭ ءوزى بۇل تۇجىرىمدى نەگىزىنەن قوستاعانداي قالىپ تانىتىپ، سىر بويىندا جاساعان بالقاشباي، اقدوس، ءابدىراسىل، قۋاندىقتاردى كورگەن ۇلگى-ورنەگى رەتىندە اتادى. سولارمەن بىرگە ءجۇرىپ، جىر جارمەڭكەلەرىنە قاتىسىپ، شىعارماشىلىق الىس-بەرىستە بولعانىن اڭعارتتى. وسى جيىندا ول رەپەرتۋارىنىڭ جايىنان حابار بەردى. «ۇلكەن قاريالارىمىز ءسۇيىپ تىڭداعان اقتوبەلىك نۇرپەيىس بايعانيننىڭ «تورەحان»، «نارقىز پالۋان»، «باتىرلار جىرى» كىتابىنان «قىرىمباي باتىر» دەگەن قيسسانى، يسا بايزاقوۆتىڭ كىتابىنان «قۇرالاي سۇلۋ»، تۇرماعامبەتتىڭ «نازىم» كىتابىنان «راۋا بانۋ»، ءابزالي ەگىزباەۆتىڭ «دات» قيسساسىن ايتامىز. بارلىعى ونشاقتى، – دەدى. – جاس ۋاقىتىمىزدا ءتورت-بەسەۋىن قاتار ايتا بەرەتىن ەدىك. قازىر جاسىمىز ۇلعايىپ كەتكەسىن وعان شامامىز جەتە بەرمەيدى. سوسىن تەرمە ورىنداپ تۇرامىز».
جىرشى جوعارىداعى باتىرلىق-قاھارماندىق جىر مەن داستاننىڭ ءبارىن «قيسسا» دەپ اتايدى جانە ولار جارىق كورگەن جيناقتاردى تۇستەپ ايتتى. بۇدان سوڭعى جيىنداردا دا وسىلاي ەتتى. ءسىرا، بۇل اۋەلدە جىردى كىتاپتان جاتتاعانىن بىلدىرسە كەرەك. ودان ءارى جىرشى ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا جاۋاپ بەردى.
– ولەڭدى قالاي جاتتادىڭىز؟
– ماعان جىر جاتتاتقان قۇداي بەرگەن تالانت قوي. وتىز بەس جاسىما كەلگەنشە بىرەۋ ءبىر بەت قاعاز وقىپ بەرسە ماگنيتوفون سياقتى بىرمە-ءبىر جاتتاپ الا قوياتىنمىن. قازىر الپىستىڭ جەتەۋىنە كەلدىم (ولاي بولسا 1938 جىلى تۋعان بولادى. – ب. ج.). بۇل كۇندە بىرەۋ بەس-التى مارتە قايتالاپ وقىسا دا ميعا قونبايدى. اۋەلگى باعىتىمىزدا ايتىلعان ءسوز تاپ الماس سياقتى قۇلاقتا قالىپ، كوڭىلگە جاد بولاتىن. انە، سول سياقتى قارىنداستارىم، بالالار، اعالارىمىز وقىپ بەردى. جىر ساباقتارىنىڭ كوبىسىن كىتاپتان جيناپ العانبىز. قالعان باعدارىن جىرشىلاردان ەستيمىز، راديو-تەلەۆيزوردان تىڭدايمىز. سوسىن كەم جەرىن تۇزەيمىز. زەرەكتىكتىڭ ءتۇپ سەبەبى ونەردى تىڭداۋ مەن جاتتامپازدىقتا عوي.
– سىزگە ونەر قوندى ما، الدە؟
– مەنىڭ ءوز تۇقىمىمدا جىرشىلىق بولماعان. ناعاشى جۇرتىم ۇستالىق قىلعان. سەيدىلدا دەگەن اعامىز عانا شامالاپ جىر ايتاتىن. دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن بۇزىپ قويا بەرەتىنمىن. ءبىر كۇنى اعامىز ماعان قاراپ «اي، قالداش، وسى سەن مەنەن وزباقشى بولىپ ءجۇرسىڭ-اۋ؟ كەل، ونەر سالىستىرايىقشى» دەدى. ول ونشاقتى كۇي تارتتى، مەن سولاردى قايتا تارتتىم. بەس-التى ولەڭ ايتىپ ەدى، ونى دا قايتالادىم. سوندا ساكەڭ «اي، قالداشجان، تالابىڭ وڭ بولسىن. ونەردىڭ ءبارى سەنىكى، نانىڭ وسىدان بۇيىرسىن» دەپ باتاسىن بەردى. تۇقىمىمىزدا ونەر قونعان سول مارقۇم اعامىز ەكەۋمىز عانا ەدىك.
– ءۇي-ءىشىڭىزدى نەمەن، قالاي اسىرادىڭىز؟
– مەن جىرشى بولىپ قورالاپ قوي، كەلەلەپ تۇيە ۇستاعان كىسى ەمەسپىن. نەسىبەمىز حالىقتىڭ ۇستىندە بولعاسىن بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ كەلەدى.
– ونەرىڭىز بالاڭىزدىڭ بىرىنە قوندى ما، شاكىرتتەرىڭىز بار ما؟
– ونەرىم ۇرپاعىما قونبادى. ال ءبىزدىڭ اۋىلداعى ءاۋ دەيتىن جاستاردىڭ جالپى ءتىزىمى بولعانىمەن، ونەرىمدى ۇستاعان، جالعاستىرعان ەشكىم جوق.
جىرشى ءباسپاسوز ءماسليحاتىنان سوڭ تۇستەنىپ، ءبىراز تىنىعىپ العاننان كەيىن كەشكە قاراي قۇرعا ءتۇستى. جىرلاتۋ قاراسى ەكى جۇزدەي كوزى قاراقتى، جىردى تۇسىنەتىن ادامدى جينادى. بۇل ىڭعايدى تالاي توپقا ءتۇسىپ جۇرگەن كانىگى جىرشى بىردەن سەزىپ، قومدانىڭقىراپ وتىردى. الدىمەن ءان، تەرمە ايتىپ، اراسىندا كۇي تارتتى. توپقا سالعان شىعارمالارىنىڭ دەنى نەگىزىنەن ءبىرىنشى كۇنى ورىنداعاندارى. دەمەك، جىرشى كەشە قۇرعا الدىن-الا ازىرلىك جاساعان. بۇل جولى ايتقاندارىنىڭ ىشىندە تەرمەنىڭ باسى كوبىرەك شىقتى (قۇردا ايتقاندارى: «دايرابايدىڭ قوڭىر ءانى»، وزبەك ءانى «اجاپ-اجاپ»، «بادام تاۋدىڭ ۇستىندە ءبىر قىز كوردىم»، «امان يارى دەسەڭشى»، بازارۇمبەتتىڭ «نۇرماحانعا جازعانى»، «كۇلمىرزا پالۋاننىڭ حيكاياسى»، تۇرماعامبەت «جامانعا جاقسى ادام اقىل ايتار»، قۇرالبايدىڭ «قالداشقا جازعانى»، «ءۇش جىراۋدىڭ ءبىر ساپارى»، شوراياقتىڭ ومارى «اش بابىن ءسوزدىڭ، ءدۇر ومار»، ءوزىنىڭ جۇرەك تەرمەسى «ءسوز سويلە، ءتىلىم»، قۇدا بالاسىنىڭ جازعانى، ءابدىمۇراتتىڭ «قالداشقا جازعانى»، بازار جىراۋ «كونەك جالعاسبايدىڭ ەلىمەن باقۇلداسۋى»، «جالعاسبايدىڭ ەلگە سالەمى»، حامەت سادىقتىڭ «قاراقالپاق قوسىعى»، «قارا جورعا» كۇيى (ماقپال – سەگىز اڭىزىنا وراي), جالدىباي «قىرمىزىنىڭ ىلمەسى»، جامانقارانىڭ كۇيى «ءبىر قارا»). بۇعان قاراعاندا تەرمەنى جىرشىلىق ونەردە باتىرلىق جىردىڭ قوسارى، سىڭار (دۋبل) جانرى دەپ بىلەتىن عىلىم بابى شىندىققا ساياتىن ءتارىزدى.
جينالعان قاۋىمدى انمەن، كۇيمەن، تەرمەمەن دۋىلداتىپ، جەلپىندىرىپ العاننان كەيىن جىرشى بۇگىنگى كەشتىڭ نەگىزگى ماقساتى «قامباربەك باتىر» ەپوسىن ايتۋعا كىرىستى. كىرىسەر الدىندا ادەتىنشە ءبىر لەبىز ايتتى جانە ويىن جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، شەبەر جەتكىزدى:
– كوپشىلىك، سىزدەردەن ءبىر ءوتىنىش. تەرمە، جاقسى لۇعاتتى ءسوز تىڭداپ وتىرمىز، ىشىندە كۇلدىرگىسى دە بار. قاھارماننىڭ جاقسىلىق مەرەكەسىنە شاقىرعان قۇرمەتىنە ەكى كۇن ايتسا دا جىرشى شارشامايدى. قۇداي ءبىر شابىت باعىتىن بەرسە، جىراۋ ءجۇرىپ كەتە بەرەدى عوي، – دەي كەلىپ، ءماندى ءبىر كىدىرىس جاسادى. – «كانە، مىناۋ، «كونەنىڭ سارىندى سوزىمەن ءبىر داستان تىڭداعىمىز كەلەدى» دەيدى. سوعان رۇقسات بەرسەڭىزدەر. اراسىندا زەرىكسەڭىزدەر، اڭگىمە ءيا ءسوز جالعاپ وتىرارمىز. سول داستاندى قازىر ءبىر جارىم ساعات تىڭداۋ ءۇشىن باستاپ جىبەرسەك دەپ وتىرمىز».
سوسىن «ەۋ» دەپ ءبىر كوتەرىپ الىپ، جىرعا ءتۇستى. جاڭاعى ءوزى ايتقان ۋاقىت شاماسىندا اياقتاپ، كۇرمەيتىن كەزدە «اي، قالداش اعاڭ قامباربەكتى قاقساتىپ ايتىپ وتىر، / كوپشىلىگىم، تىڭداپ وتىر قۇلاق سالىپ. / وسىنداي نازىم مەنەن ءوتتى قامبار، / ءبىلىمدى، اقىلى كوپتەر، بۇل ءسوزدى اڭعار. / اۋەلى ايتقان، ەكىنشى تىڭداعاندار، / جەتسىن-وۋ مۇراتىنا بارشە جاندار. / ا-ا-ا-ا-ا، بارشە جاندار...» دەپ سوڭىنا ءسوز قوسىپ بارىپ توقتادى. سوسىن شارشادىم دەپ، جۇرتتان تىنىعۋعا ماۋلەت سۇرادى. ورتاداعى توعاشى كوپشىلىك ءالى دە جىرعا سۋساپ وتىرعانىن بىلدىرگەننەن كەيىن جۇرتتىڭ قالاۋىمەن مىناداي ءان، تەرمە ورىندادى: «ون ەكى قاتىن الىپ كوردىم» ء(ازىل ولەڭ), امەت تارىقتىڭ «قاراقالپاق قوسىعى»، وزبەك حالقىنىڭ ءازىل ءانى. وسىمەن قۇرعا جىرلاۋ تامام بولدى.
قالداش جىرشىنىڭ كەلگەنىنە ءتورتىنشى كۇن تولعاندا الماتىنىڭ ىرگەسىندە، تالعار قالاسىندا تۇراتىن شومەكەي اسان ءالجانوۆ جىرشىعا ارنايى قوناقاسى بەرىپ، كيىز ءۇي تىگىپ، قازاقى ورتادا، تابيعي جاعدايدا جىرلاتتى. بۇل جولى دا ءبىرىنشى كۇنگىدەي جيىرمانىڭ ۇستىندە ادام جينالدى، ءبارى دە جىر تىڭداپ وسكەن قاۋىمنان. توعاشى ولاردى تانىستىرىپ بولعان سوڭ جىرشىدان بۇعان دەيىن ايتقاندارىن قايتالاماي، تىڭ دۇنيەلەر ورىنداۋىن سۇراعاندا قالداش مۇنى بالسىنبەي قۇپ الدى. وسى وتىرىستا ول الدىمەن باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى مۇحيت مەكتەبىنە جاتاتىن انشىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ رەپەرتۋارىنان بىرنەشە ءان ايتتى. جىرشى اتالمىش مەكتەپكە ءتان ءان سالۋ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋعا تىرىسقان جوق، ءوزىنىڭ ورىنداۋ ماشىعىندا قۇبىلتتى. ادەتتەگىدەي ورىندايتىن شىعارماسىن اڭگىمەلەپ، كەڭىنەن تانىستىرىپ وتىرۋدى ۇمىتپادى. كەيبىر ءاندى باستاي بەرىپ، ۇمىتىپ قالعاندىقتان دوعارۋعا ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى جاعىنان سىردىڭ لەكىلدەگەن كەڭ تىنىستى ماقامىن تىڭداپ ۇيرەنگەن اۋديتوريانىڭ باتىستىڭ كوككە تىك شانشىلىپ سالاتىن ءورشىل اندەرىنىڭ تابيعاتىن جىعا تانىماعاندارىن دا ءجىتى كوڭىلىمەن سەزگەن ءتارىزدى. ونداي اندەردى بار بوياۋىمەن، ناشىمەن ايتۋعا ۇلكەن كىسىلەردىڭ داۋىس كولەمى مەن قۋاتى جەتە بەرمەيتىنى بار عوي. نە كەرەك، جىرشى ودان ءارى ءوزىنىڭ ءتول داستۇرىنە ورالىپ، كەيبىر ساۋاتتى تىڭداۋشىلاردىڭ بىلگىر جەتەكتەۋىنىڭ ارقاسىندا بۇرىن ايتقان، كەيىن جادىنان شىعىپ كەتكەن كوپ دۇنيەلەرىن قايتا تاپقانداي بولىپ وتىردى.
وسى جولى جىرشى بىرنەشە كونە كۇيدىڭ باسىن قايىردى. ال «كوڭىلاشار»، «بوزىنگەن» سياقتى بەلگىلى كۇيلەردى تارتقان كەزدە ولاردى باستان اياق يمپروۆيزاتسياعا قۇرعانىن بايقادىق. سونداي كونەنىڭ كوزى جالدىبايدىڭ «تەرىسقاقپايىن» سول وتىرعاندا ءۇش قايتارا تارتتى، ۇشەۋى كوپتەگەن ورتاق تۇستارىنا قاراماستان، تۇتاس العاندا ءۇش ءتۇرلى بولىپ شىقتى. تىڭداۋشىلاردىڭ سۇراۋىمەن قايتا تارتىلعان «ءبىر قارا»، «قارا جورعا» كۇيلەرى دە ۆارياتسيالاندى. «بۇل قالاي؟» دەپ جۇرت قايران قالعاندا، جىرشىنىڭ ءوزى الگى ءتۇيىندى «قارا ۇيدە ادەمى شىعادى. وتىرعان وتىرىسپاڭا دا بايلانىستى. جايلى وتىرساڭ ادەمى شىعادى. شوقاڭداپ وتىرساڭ شىقپاي قالادى» دەپ تارقاتتى. بۇدان جىرشى تابيعاتى يمپروۆيزاتسياعا بەيىم ەكەنىن جانە جىر ورىندالاتىن ورىنعا ءمان بەرەتىنىن بايقاۋعا بولادى. سونداي-اق وسى جولى، كيىز ۇيدە جىرشى ءوزىنىڭ كادۋىلگى ۇيرەنشىكتى قالپىندا وتىرىپ ونەر كورسەتكەنى اڭعارىلدى. دومبىرانى تاقىمىنا قىسىپ بەزىلدەتتى. مۇنى ءوزى «امورتيزاتسيا – دومبىرا دىبىسى جاي-قاتتى بولىپ ەكى ءتۇرلى قالىپتا ادەمى شىعۋى ءۇشىن قولدانىلاتىن ءادىس» دەپ ءتۇسىندىرىپ ءوتتى. بىلايشا ايتقاندا، جىرشى تاقىمدى فورتەپيانوداعى پەدال ورنىنا پايدالانادى.
قالداشتان جازىپ الىنعان تەرمە-تولعاۋلاردى كەيىن قايىرا تىڭداعان كەزدە ولاردىڭ سىر بويىنا كەڭ تاراعان، كىتاپقا ەنگەن نۇسقالاردان ەداۋىر وزگەشە ەكەنىن باعامدادىق. سىردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن الگى نۇسقالاردىڭ ءبىر ءسوزىن دە وزگەرتپەي، قاز-قالپىندا ايتۋ جىرشىعا قاتاڭ تالاپ رەتىندە قويىلادى. ال قالداش قاجەت دەپ تاپقان جەرىن وزىنشە الىپ-قوسا بەرەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى بويىنداعى اقىندىق ۇشقىندا جاتقان بولار دەپ قالدىق. بىراق ونى ءوزى العا سالىپ، ناسيحاتتاي بەرمەيدى. مۇنىسى ءسىرا، اۋەل باستا تەك وزگەرتپەي ايتۋشى رەتىندە قالىپتاسىپ، ءوزىن وسى ونەردىڭ عانا وكىلىمىن دەپ سەزىنۋىنەن بولسا كەرەك. كەزىندە توپتى جارىستا جۇلدە بەرمەگەنى، ۇزاققا سىلتەيتىن ۇدەمەلى ونەرپاز بولعانى اركەز بايقالىپ وتىردى. اسىرەسە الدىندا توسىلىڭقىراپ، مۇزعا تايعان تاعاسىز اتتاي تۇيتكىلدەنىپ وتىرىپ، سوڭىنا قاراي، اسىرەسە تاڭ اتار مەزگىلدە مۇلدەم وزگەرىپ سالا بەرەتىنى بويىنداعى تابيعي دارىننىڭ مولدىعىن اڭعارتتى. بىراق ۇزاققا سىلتەۋگە جاسىنىڭ ەگدەلىگى، اقاۋلى دەنساۋلىعى مۇمكىندىك بەرمەدى.
قالداشتىڭ تالعارداعى ماجىلىستە ايتقان تەرمە، تولعاۋ، كوڭىلقوستارى مەن تارتقان كۇيلەرى ءبىرىنشى كۇنگى جانە قۇرعا ءتۇسىپ ايتقاندارىنان دا مولىراق بولدى. ولار مىنانداي 29 پوزيتسياعا ءتۇزىلدى: 1. جالدىباي «تەرىسقاقپاي»، 2. حالىق ءانى «اق كەربەز»، 3. «سەيدىلدانىڭ قوشتاسۋ ءسوزى»، 4. «اقتولعاي» ءانى (قىز بەن جىگىتتىڭ جاۋاپتاسىپ ايتقان ءانى), 5. «جىگىتتىڭ ءانى»، 6. «ءۇش جىگىتتىڭ حيكاياسى» («دۇنيەنىڭ اۋەلى دوس، اقىرى دۇشپان»), 7. بازارۇمبەتتىڭ «اينۇر قىزعا بەرگەن باتاسى» جانە «قىزدىڭ جاۋابى»، 8. اينۇر قىزدىڭ «بازارۇمبەتتىڭ قازاسىنا كوڭىلقوسى»، 9. «اينۇردىڭ اتا مەن اجە تۋرالى تەرمەسى»، 10. «قالداشتىڭ كوڭىلقوسى» (قارىنداسى بولىپ كۇيەۋىنىڭ قازاسىنا شىعارعان), 11. «بازارۇمبەتتىڭ ناقىل ءسوزى» («ماڭىراما» ماقامىمەن), 12. بازارۇمبەتتىڭ «قالداشقا جازعان سالەم-ناماسى»، 13. ءابدىمۇراتتىڭ «قالداشقا جازعان ءسوزى»، 14. سۇگىر «بوزىنگەننىڭ بۇلكىلى»، 15. جالدىباي «تەرىسقاقپاي» (ەكىنشى ورىندالۋى), 16. «قىرمىزى قىزدىڭ ىلمەسى»، 17. بازار جىراۋ «كەرۋەنشىلەرگە ايتقانى»، 18. «ماۋتانعا جازعانى»، 19. «اتاڭا نالەت، يت قاتىن»، 20. «تاسپايدى داريا سۋى جەل بولماسا»، 21. «تۇرماعامبەتتىڭ ءازىل ولەڭدەرى»، 22. اتىمتايدىڭ «ايتوتى جەڭگەسىنە جازعانى»، 23. «جاڭىل قىزدىڭ شابىتى» كۇيى، 24. تۇركەش «كوڭىلاشار»، 25. جامانعارا «ءبىر قارا»، 26. حالىق كۇيى «قارا جورعا»، 27. وزبەك باقشىسى بىروزىمبەك بەكمۇرادوۆتان ەستىگەن «ماقتىمقۇلىنىڭ قوسىعى»، 28. شوراياقتىڭ ومارى «اش بابىن ءسوزدىڭ، ءدۇر ومار»، 29. ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى ءازىل ولەڭدەر.
وسىلايشا جۇرتتىڭ مەيىرىن ءبىر قاندىرىپ، ءارى ءوزى دە بابىنا كەلگەننەن كەيىن جىرشى «قامباربەك» جىرىن قايىرا جىرلاۋعا ويىستى. ايتا كەتەر جايت، «ءبىر جىردى قايتا-قايتا ايتقىزىپ، جازىپ الىپ نە كەرەگى بار؟» دەگەن قالىپتا تۇسىنبەستىك تانىتۋ ايتۋشى تاراپىنان بۇعان دەيىن دە، بۇدان كەيىن دە بولعان جوق. ادەتتەگىدەي كوپتىڭ اڭعارىن جازباي تانيتىن سۇڭعىلا مىنەزىمەن الىستان تەربەپ، جايمالاپ اكەلىپ، بىراق قۇرعا جىرلاعاندا ايتقان تىركەمە سوزىنەن باسقاشالاۋ ەتىپ كىرىسپە ءسوز ايتتى:
– ازاماتتار، اسانجاننىڭ ۇيىندەگى مىنا مەرەكەمىزدە كوپشىلىكپەن باس قوسىپ وتىرمىز. مىنە، قازىر داستان كەزەگىندە نوعايلىنىڭ باتىرى «قامباربەك باتىر» دەگەن داستاندى تىڭدايمىز. جىراۋ قالداش باستاپ ايتىپ تىڭداتادى، – دەي كەلىپ، دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. بۇل جولى دا جىردى ءوز جانىنان قوسقان جالعاۋمەن، بىراق وتكەندە ايتقانىنان وزگەشەرەك ەتىپ كۇرمەدى: «وسىنداي نازىم مەنەن ءوتتى قامبار / جاقسىلار، بۇل ءسوزىمدى قۇلاقپەن اڭعار. / ءبىرىنشى ايتقان، ەكىنشى تىڭداعاندار، / جەتسىنشى مۇراتىنا بارشە جاندار، / ە-ە-ە، ا-ا-ا، ا-ا-ا».
«مىنە، ازاماتتار، داستاندى بىتىردىك وسىلاي» دەپ، جىرشى ءوزى جايىندا ءۇشىنشى جاقتان سويلەيتىن ادەتىمەن دومبىراسىن تاقىمىنان بوساتىپ، ءبىر شەتكە قاراي الىپ قويدى. سول جەردە تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى:
– بۇل جىردى اۋەلدە كىمنەن ۇيرەندىڭىز، قانشا ۋاقىتتان بەرى ايتىپ كەلەسىز؟ – دەپ سۇرادى.
– مەن مۇنى ەشكىمنەن العانىم جوق، كىتاپتان ۇيرەندىم. بىراق سالىستىرىپ وقىسا (كىتاپ ءسوزى مەن ءوز ءسوزىن. – ب. ج.) اۋىسىپ، قالىپ تا قوياتىن شىعار. مەنىڭ ايتقانىمداعى «اح-اح»، «شاح-شاح» دەگەندەر وندا جوق، – دەگەن ءسوز بولدى جىرشىنىڭ جاۋابى. دەمەك، جىرشى ءوزىنىڭ يمپروۆيزاتسياعا، ۆارياتسياعا باراتىنىن انىق تۇسىنگەن، سونداي-اق ءبىر جىردى قايتالاپ ايتقىزىپ، جازىپ الۋ ءادىسىنىڭ ەكسپەريمەنتتىك توركىنىن باعامداپ وتىرعانى دا بايقالادى.
جىرشى تۇلعاسىن تانىپ-تانىتۋدا، ونىڭ ىشىندە ەكسپەريمەنتتىك ءتاسىل اۋقىمىندا جىرشى مەن زەرتتەۋشى اراسىندا جاتا-جاستانا، وڭاشا وتكىزىلەر سۇحبات-اڭگىمەلەردىڭ بەرەرى كوپ. ءبىزدىڭ بۇل تالابىمىزدىڭ ءوزى ءبىر سۇرە حيكايانى قۇرادى. تالعارداعى ءماجىلىس-ءماشراپتىڭ ەرتەڭىنە وتكەن سول سىر-سۇحباتىمىز كەيىن دىبىسجازۋ قۇرىلعىسىنان قاز-قالپىندا قاعازعا ءتۇسىرىلدى.
– ءبىر سوزىڭىزدە «تورەحان»، «نارقىز»، داستاندارىن بىلەمىن دەدىڭىز. بۇل ەكى شاعارمانى كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
– مۇنىڭ ەگەسى مىنا اتىراۋ، اقتاۋ، اقتوبە جەرىندە وتكەن نۇرپەيىس بايعانين دەگەن اقىن. ءبىزدىڭ قازاقتا جۇسىپبەك قوجا دەگەن بولعان. ونىڭ جازعانىنىڭ ءبارى داستان. «قوبىلاندى»، «الپامىس» كەشەگى «قاراقاسقا اتتى قامباردى» دا جۇسىپبەك قوجا جازادى.
– ءسىز ءوزىڭىز بىلەتىن داستانداردى كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
– ماعان بۇل داستانداردى ءوزىمنىڭ تۋعان اعام سەيدىلدا كىتاپتان وقىپ بەرگەن. توعىز جاسىمنان ون بەس جاس شاماسىنا دەيىن كۇندەلىكتى ساباق وتكەندەي وقىپ بەرىپ وتىراتىن.
– ۇيرەنۋ بارىسىندا كۇندىز تەز جاتتايتىن با ەدىڭىز، الدە تۇندە تەز جاتتالا ما؟
– مەن كۇندىز تىڭداپ، جادىما ابدەن سىڭىرەمىن. سودان كەشكە قاراي سوناۋ قىردىڭ استىنا بارىپ دومبىرامەن قوسىلىپ ايتامىن. ودان قالعان جەرى بولسا اعاما، ءيا باسقا ءبىر بالالارعا قايتا وقىتىپ الامىز. ءسويتىپ جاتتايمىز.
– ءسىز بىلەمىن دەگەن توعىز داستاننىڭ ءبارىن دە اعاڭىز كىتاپتان وقىپ بەردى مە؟
– جوق، اعانىڭ ۋاقىتىندا جاتتاسام، ءتورت-اق داستان جاتتاعان شىعارمىن. ولار نۇرپەيىس بايعانيننىڭ «نارقىز»، «تورەحان پالۋان»، يسا بايزاقوۆتىڭ «قۇرالاي سۇلۋى». مۇنان كەيىن جاعالاۋعا بارىپ «دات»، «ءالىم مەن ءرازيا» سياقتى داستانداردى جاتتادىم. ساكەڭنىڭ (سەيدىلدانىڭ. – ب. ج.) قىزدارى ساۋلە، كۇلمان، قۇتتىگۇل دەگەن قارىنداستارىم تالاي نارسەنى وقىپ بەرىپ جاتتاتتى.
– اتالمىش داستانداردى ءبىر ايتقاننان جاتتاپ الدىڭىز با؟
– ءيا، ايتتىم عوي، «جەتى جاسىمنان باستاپ ماگنيتوفون سياقتى ءبىر تىڭداعاندى جاتتاي بەرەتىن بولدىم» دەپ. سول ۋاقىتتا ءسىز ءبىر پاراق قاعازدى وقىپ وتسەڭىز، مەن ءبىر پيالا شاي ىشكەننەن كەيىن سونى قايتا ايتىپ شىعامىن.
– ولەڭ-جىر قاي ۋاقىتتا جاقسى جاتتالادى؟ قۋانىشتى شاقتاردا ما، الدە كوڭىلىڭىز قۇلازىعان كەزدە مە؟
– قۋانىشتا جاتتالادى عوي. كوڭىلىڭدە قايعى بولسا ولەڭ قالادى. اعالارىم، جەڭگەڭ، ءيا بالالار كەيىتسە سول كۇنى ەشتەڭە ىستەتپەي قويادى. كوڭىلىم شاتتانا باستاسا جاتتاپ جاتتىعامىن.
– قاي جەرلەردى ارالاپ جىر ايتتىڭىز؟
– تاجىكستان دەگەن جەردى كوردىم. قورعانتوبەدە كوپتەگەن كىسىلەردىڭ تويىندا بولدىم. تاجىكستاننىڭ وزىندە ءۇش جىلداي جۇردىك. پارقار، قۇمساڭگىردەگى قازاقتارعا قىدىرىپ باراتىنبىز. سوسىن مىنا قاراقالپاقستاننىڭ قىرىققىز، بەرۋني، قىزىلقالا دەگەن جەرىن كوپ ارالادىم. تويىنا بارامىز، تويدىڭ قۇرىندا اقشا تاستالادى، ءتۇسىم جينالادى. جىراۋلاردىڭ ەڭبەگىن وزىنە بەرەدى. تۇرىكمەنستاننىڭ تاشاۋىز دەگەن جەرىنە باردىم.
– كەيبىر جىرشىلار ورامال-شارشى تاستاعاندا ماقتاۋ ولەڭ ايتادى عوي، وندايعا قالايسىز؟
– مەندە قيال جولى از بولعاندىقتان، ونداي ماقتاۋ جۇرگىزە المايمىن.
– دومبىرا تارتۋدا قيالىڭىز باي ەكەن.
– ءا، مۇندا ول قوسىلماسا، كەمىمەيدى ەشقاشان.
– قۇرعا جىرلاۋدىڭ ءمانى نەدە؟
– تويعا بىرنەشە جىراۋ كەلەدى. اركىم ءارتۇرلى ايتۋشىنى قالايدى. سودان سوڭ ول اركىمنىڭ قالاۋى بويىنشا جىرلايدى. جاڭاعى قالاعان ادام جىراۋعا قاراماعىنداعى ادامدارمەن قوسىلا اقشا سالادى. ول كەزدەگى اقشالار قىزىل قاعاز. سودان جىراۋلارعا ءبولىپ بەرەدى، قالعانى توي ەگەسىنە بەرىلەدى.
– الپىسقا تارتا كۇي تارتامىن دەپ ەدىڭىز، سودان ۇمىتىلىپ قالعانى بار ما؟
– ول كۇيلەردىڭ كوبىسى ىلگەرگى ۋاقىتتا ءبارى جادىمىزدا تۇراتىن. قازىر ەندى ويىمىزدا قالعان ون-ون بەس كۇيدەن ارتىق تارتپايمىز. قولىمىز قىزسا، شابىت شاقىرىپ، كۇيگە كۇي قوسىپ تارتا بەرەمىز وزىمىزشە. بۇرىن تارتىپ جۇرگەندەردى ودان دا شىنىقتىرىپ تارتامىز. كەشە «قاراجورعا» تالعاردا ادەمى تارتىلدى دەپ باعالاندى عوي. قول شابىتى جۇرسە، سولاي ادەمى شىعادى. بۇل قولدىڭ ءوزى شابىتى جۇرەتىن جەردە ەرەكشە تارتىلىپ، ايتىلىپ تا كەتەدى.
– جىردى ايتىپ كەلە جاتىپ ۇمىتىپ قالساڭىز قالاي قىلاسىز، قاي جەرىنەن باستاپ ايتاسىز، الدە اڭگىمەلەپ جىبەرەسىز بە؟
– ويلانىپ بارىپ ايتامىز دا. اڭگىمەلەگەسىن ونىڭ ءىزى تابىلمايدى. ءبىر ءارپى كەلمەي قالسا، سول ولەڭ سولايىمەن قالىپ كەتە بەرەدى. سوندىقتان ويلانىپ ايتۋعا ارەكەت جاساۋ كەرەك. ەكى-ءۇش شۋماق قايتالاپ ايتساڭ، قالعان جەرى تاعى ويىڭا تۇسەدى.
– قازىرگى حالىقتىڭ ىقىلاسى مىقتى ما، الدە بۇرىنعى تىڭداۋشىلار ىقىلاستى ما ەدى؟
– بۇل جەردەگى جاستاردىڭ ىقىلاسىن بىلمەيمىن عوي. قازاقستاندا كوپ ادام ولەڭ دەگەنگە تۇسىنە بەرمەيدى. ءوزىڭدى بىلەتىن، قوڭسى دۇرىس. ءوزىمىزدىڭ تىڭداۋشى ۇلكەن كىسىلەر، بۇرىن كورىپ جۇرگەن، ارالاسقان، تاني بىلەتىن، ءبىر ەلدەن بارعان بولسا، ءسوزىمىزدى تىڭدايتىنىنا ابدەن قانىقپىز عوي.
– توپقا تۇسكەندە جىردى ءوزىڭىز باستاپ ايتا بەرەسىز بە، الدە ءبىر ۇلكەن كىسىلەر جوبا بەرىپ وتىرا ما؟
– اركىمنىڭ كوڭىلىندەگىسىن ايتامىز عوي. ءار بەتاشاردىڭ تال-تال ولەڭى بار. اركىمگە ولەڭ قۇراپ ايتامىز. سوعان سالعان بەس-التى سوم پۇلىن الامىز. بىزگە اياۋشىلىق جاساپ كوبىسى اقشاعا شەگەرىپ بەرەدى.
– سولاردىڭ بىرىنەن ءۇزىندى ايتىپ بەرە الاسىز با؟
– ويىما تۇسپەيدى. تۇتاس ايتىپ وتىرعاندا بولماسا بىردەن ويعا ورالمايدى. ول ءۇشىن ولەڭ تۇتاس ايتىلۋ كەرەك. بىلايىنشا بولەك ايت دەگەنگە تاپپايمىن ەشقايسىسىن. تۇتاس ايتقاندا تابامىن.
– ءسىز توعىز داستاندى تولىق ايتتىم دەيسىز. كەيىن قالاي ۇمىتىپ قالدىڭىز؟
– قازىر ەندى كوڭىل كۇي بولماعاسىن ۇمىتىلادى عوي. ءارى ءوزىم ۇلعايدىم. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى كەمپىرىمنىڭ قايعىسى، سودان باتىل بولىپ جاتىر عوي كوبىسى. ۇيدە وتىرىپ حالىققا تاسپا جازامىن. سونى شوپاندار ون مىڭنان ساتىپ الىپ كەتىپ تۇرادى. بالداردىڭ ىرزىعى عوي، ەندى قايتەمىز؟
– قۇردا داستان جىرلاپ وتىرعاندا حالىق تىڭداماسا نە امال-ايلا قىلاسىز؟
– تىڭداتۋعا تىرىسامىز. تاقا تىڭداماسا، وبالى وزىنە دەپ اقشا جيناۋ ءۇشىن ءان-تەرمەلەرمەن سەكىرتىپ، وكىرتىپ، ويناتىپ شىعامىز. سودان ءۇي ەگەسى «داستان قالاۋشى كەتتى عوي، تەرمە ايتا بەرىڭىز» – دەيدى. انە، سوندايدان ولەڭ ءبولىنىپ، قيىلىپ قالا بەرسە ۇمىتىلادى.
– ايتىپ جۇرگەن داستاندارىڭىزعا ويدان ءسوز قوساسىز با؟
– ىڭعايىنا قاراي كەيدە قوسىلادى. ءسوزدىڭ بايلامىنا ەكى-ءۇش قاتار ولەڭ قوسىپ جىبەرەمىز. القيسسامەن ءسوزدىڭ اجارى مەن كەستەسىن، ءارىن كەلتىرىپ ۇيقاستىرىپ ايتامىز.
– ءبىر ايتقانىڭىزدى كەلەسى جەردە وزگەرتەسىز بە؟
– جوق، وزگەرتپەيمىز. باستاپقى قوسىلعانى جاقسى، ۇنامدى بولسا، سول قالپىمەن ايتىپ كەتە بەرەمىز.
– جىر ايتقاندا قيقۋ سالىپ وتىراسىز، ول نە ءۇشىن كەرەك؟
– ول ەندى «حايت» دەگەن اتانعا مادەت دەگەن ءبىر ءسوز بار. سول سياقتى ايتىپ وتىرعان جىرشىعا «حايت» دەسە شاۋىپ كەلە جاتقان اتتاي ءوزىنىڭ دەنەسىن شيراتىپ، كۇشىن جيناپ، شابىسىن تۇزەيدى. بۇل جىرشىلىقتىڭ دا ەكپىنى اتتىڭ شابىسى قاتارلى بولادى. سوندا تىڭداۋشى ەگىلىپ، بەرىلىپ تىڭدايدى. تۇندە تىڭداۋشى قيقۋلاپ وتىرعاندا، كوكىرەكشەنى كيىپ وتىرىپ، تەرىم شاشىراپ، قامباردىڭ ءباز ءبىر جەرلەرىپ توگىپ تۇرىپ ايتتىم عوي، بايقادىڭىز با؟ سونىڭ اراسىندا قيقۋلاعان كەزدە ادامعا ءبىر ەكپىن پايدا بولادى. جوسىلىپ كەلىپ ايتسام، مەنى ءبىر قاراقۇس كوتەرىپ تۇرعانداي. باياعى ءتىسىمنىڭ تۇگەل، كۇشىمنىڭ بار كەزىندەگى ءان قايتارۋلارىم بولەك ەدى. اللا تاعالانىڭ جاردەمى، قاراقۇستىڭ كۇشى دەپ كوبىنە سونى ايتامىز. كەيبىر جەردە ارقام تىرىسىپ جىبەرمەي قالسا، قولىم جۇرمەيدى، ءىسىم العا باسپاعانداي بولادى. انە، سول سياقتى تاقىلەتتەر عوي، شۇكىرىم.
– ءسىز جىر ايتىپ وتىرعاندا بىرەۋلەر سويلەسە، مىناۋىڭىز دۇرىس ەمەس دەسە، جىردى ۇمىتىپ قالمايسىز با؟
– ول ماعان ايتىلىپ جاتقان ءسوز بولماسا بولدى عوي، ۇمىتپايمىن. ال كىتابىڭدا دۇرىس ەمەس دەسە «ماقۇل، جاڭىلعان شىعارمىز» دەيمىز. ال وزىنشە دۇرىس ەمەس دەپ جاتسا، «ءوزىڭ ايتىپ كور بىزدەي قىلىپ» دەپ تالاسىپ كورەمىز.
– سوندا ءسىز كىتاپقا سەنەسىز عوي؟
– ءيا، بىزدەگى جىرشىلىق ءسوزدىڭ كوبىسى كىتاپتان جاتتاپ، ۇيرەنۋ عوي. قالعان جەرىن حالىقتان الامىز.
– اتاقتى ايتقىشتاردان كىمدەردى كورىپ، ءتالىم الدىڭىز؟
– مەن جيىرما جاس شاماسىندا اتاقتى ايتقىشتاردان بالقاشباي ءجۇسىپوۆتى كوردىم، كەتە اقدوس دەگەن جىراۋ كەلدى. ەكەۋى قاتار جۇرەتىن ەدى. سوسىن قۋاندىق بۇرلىباەۆتى كوردىم. ول انالاردان ەداۋىر جاس ەدى. سوسىن ەندى ناۋرىزبەك، ءانۋار جىراۋ دەگەندەرمەن قاراقالپاقتا قاتار جۇردىك. مۇراتباي، قاراساقال ەرمەكباي جىراۋ دەگەن بولدى. سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ سالعان انىنەن ءبىر ۇلگى-تاعىلىم الىپ قالا بەرەمىز عوي.
– جيىرما جاسقا دەيىن كىمدەردى تىڭدادىڭىز؟
– ول ۋاقىتتا دا جىراۋلار بولدى. سەيىلحان دەگەن سارعاسقا رۋىنان شىققان جىگىتتى تىڭدادىم. قاراكەسەك قۇرمانباي يشاننىڭ بالاسى ءابدىلدا دەگەن بولدى بىزبەن قاتار. سولاردان ءان نۇسقاسىن الدىق. اۋەلى سولارشا سالامىز، كەرەك جەرىندە شابىتىمىز كەلسە، ءوزىمىز جانىمىزدان قوسىپ، دامىتىپ كەتە بەرەمىز. كوبى ويىڭدا قالادى. ءار جىراۋدىڭ ماقامى كەۋدەڭە سوعىپ-سوعىپ كەتەدى، كەيدە پلاستينكا قويىپ وتىرعانداي قۇلاققا كەلەدى.
– جىردى ايتقاندا بىردەن قىزاسىز با، الدە قىزىنىپ ايتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك پە؟
– جوق، كەۋىل قوشى جاقسى بولسا، بىردەن قىزىپ ايتا بەرەمىز.
– جەتى جاستان باستاپ جىر ايتتىم دەدىڭىز. اتا-باباڭىزدىڭ ايانى بولدى ما؟
– اتا-بابا ايان بەرەدى عوي. مەنىڭ ناعاشى جۇرتىم تەمىر دۇكەن ۇستاعان. كەيدە شارشاپ-شالدىعىپ جۇرسەم ارقامنان قاعىپ جىبەرگەندەي بولادى دوستان ۇستا، دۇكەنشى قوجاقاي دەگەن ناعاشىلارىم. ءوز ناعاشىم، شەشەمنىڭ اكەسى تىلەۋبەرگەن دەگەن كىسى پەرى بايلاعان. سوندا پەرىنى ۇستاپ، شىرقىراتىپ ازاپتاپ تۇرعان كەزدە ايتقان: «اي، اعا، مەنى قيناماڭىز. مەنىڭ ەشكىمگە زيانىم تيمەيدى. بىراق قىزىڭنىڭ بالاسىنا زيانىمدى تيگىزەمىن»، – دەگەن. سوندا قىزىنىڭ بالاسى ءبىز بولامىز دا، سونداي-اق سەكەڭنىڭ ساۋلە دەگەن قىزىنىڭ بالاسىنىڭ ءبىر قولى نىشاندى بولىپ تۋدى.
– وقىپ بەرگەن ولەڭدى تۇسىڭىزدە ايتىپ شىعاتىن ساتتەر بولا ما؟
– جوق، ونداي سەزىلمەيدى. مەنى جىرشىلىق ەشقانداي تۇسىمدە مازالامايدى.
– جىرشىلىق ونەر سىزگە ناپاقا بولدى عوي. ونەردى نان تابۋ جولى دەپ ءبىلدىڭىز بە؟
– جاستاۋ ۋاقىتىمداعىنى بىلمەيمىن. ول كەزدە نان تاۋىپ بەرەتىپ اعامىز، شەشەمىز بار ەدى. ال ەندى سول كىسىلەر ءدۇنيادان كوشكەسىن، كەمپىرىمىز ەكەۋمىز قالعاندا باسىما كوپ نارسە ءتۇستى. سوسىن «مىناۋ كەرەك، اناۋ كەرەك ەكەن» دەپ كوڭىل ءبولىپ، ىزدەنە باستادىم. ماعان ون جاسىمنان باستاپ زەينەتاقى شىعارعان. بالالار ەر جەتكەسىن بۇيىرعان نانىن تاۋىپ جاتىر.
– جەڭگەيدى قالاي الدىڭىز؟ حالىق اراسىندا «ءوزى ىزدەپ كەلىپ ءتيىپتى» دەگەن ءسوز بار عوي.
– ىزدەپ كەلۋ ەمەس قوي، ايتتىرىپ الدىق. ايتتىرعاسىن قىز كوڭىل قويىپ، ءوزى ىنتالى بولىپ كەلدى. بىرەۋلەر «ازگە ءتيىپ نە قىلاسىڭ، ەرتەڭ اشتان ولەسىڭ» دەپتى. «ساندالماڭدار، ول نانىن تاپپاسا، ايەل الىپ نە قىلادى؟» دەپ قايىرىپ تاستاپتى جەڭگەڭ.
– بالا-شاعاڭىزدىڭ جايىن ايتساڭىز؟
– ۇلكەن بالام ىقىلاس (1966), سودان سوڭ ماناس (1969), قۋانىش (1970), نۇرلان (1984) دەگەن ۇلدارىم بار. قىزدارىم ريما (1976), گۇلميرا (1978), اينۇر (1997), كەنجەم ءلاززات 1981 جىلى تۋعان.
– جىر ايتىپ وتىرعاندا دومبىرا پەرنەسىنەن جاڭىلىپ قالامىن دەپ وتىراسىز با، الدە سوزدەن جاڭىلۋدان قورقاسىز با؟
– جوق، كوبىنە الداعى كەلەتىن ولەڭگە كوڭىل ءبولىپ وتىرامىز. سوندا دومبىرا وزىڭمەن بىرگە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ناقىشتى ءىزىن تاۋىپ ايتىلىپ وتىرادى. جاڭىلىپ قالا قويسام، شوشىنىپ وتىرامىن، الدەقالاي بولادى دەپ.
– الدىڭىزدا نەشە ادام، كىمدەر وتىرعانىن اڭعارا الاسىز با؟
– سەزىمتالدىعىمىز بۇرىن بايقالاتىن ەدى. قازىر قۇلاقتان قالعالى كوبىنە بايقاماي دا قالامىن، قانشا ادامنىڭ بارىن. تانيتىن كىسىلەر بولماسا اڭعارمايمىن. بۇرىن ون جىلدان كەيىن كەلسە دە، داۋسىنان اجىراتا بەرەتىنمىن.
– باسىڭىزدان وتكەن جايتتاردى باياندايتىن ولەڭدەردى ءوزىڭىز جازاسىز با، بىرەۋ ءسىز بولىپ جازىپ بەرە مە؟
– ءوزىم جازعان بولىپ تۇيىلەتىن ولەڭدەر بار. ونى جازىپ بەرگەسىن جاتتاپ، مەڭگەرىپ ايتامىز.
– قازىر جىرشىنى تويعا شاقىرۋ ازايىپ بارا جاتىر، ونىڭ سەبەبى نەدە؟
– بۇگىنگى جاستار انسامبلمەن تەڭسەلىپ وينايدى، توست ايتادى، شارابىن ىشەدى. مەنىڭ ءوز باسىمدا حالىقتىڭ تويىنا شىعۋ تاپ ون جىلدان بەرى قالىپ تۇر. قازىر جىراۋدى ىزدەي بەرمەيدى، جىرشىلىقپەن ءىسى جوق. «قالداش اعانىڭ ءسوزى وزىمىزدە بار» دەپ كوبىسى ماگنيتوفوننان تىڭداپ جۇرە بەرەدى.
– كوپ جىردى ۇمىتىپ قالۋىڭىزدىڭ سەبەبى دە ءجيى ايتىلماعاننان شىعار؟
– ءيا، سولاي. قازىر جىر دەگەن ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىلىپ، ءار ۇيدە تۇراتىن بولدى عوي.
– قازىرگى ايتىپ جۇرگەن «قامبار باتىر» سياقتى ەپوستى دا كەيىن ۇمىتىپ قالمايسىز با؟
– ولاردىڭ جيناقتارى قولىمىزدا بار. كەيدە ماگنيتوفوننان تىڭداپ تۇرامىن. قولىمدا كەمى وتىز تاسپا جازۋلى تۇر. ويىمدا بارلارى وزىمدە جۇرە بەرەدى.
بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى
