ۇكىلى ىبىراي قازاق مادەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوستى، ونىڭ ءبىر عانا «گاككۋ» ءانى «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ ارقاۋى بولىپ، كۇلاشتىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتكەنى بارشامىزعا بەلگىلى.
ءانشى بار كوكشەتاۋدا تالاي ءىرى،
ىبىراي توپ جارعاننىڭ و دا ءبىرى.
قاڭباقشا قىز-بوزبالا قاعىپ الىپ،
جايىلعان تالاي اسەم ءان مەن جىرى.
ءوزى اقىن، ءان شىعارعىش، دومبىراشى،
ساۋىقتىڭ جان دۋمانى، بولعان ءپىرى.
اقىرىپ ارىستانداي ءان سالادى،
ىبىراي جۇيرىك تارلان ءالى ءتىرى.
كەڭ القىم، كەڭ كومەيلى، داۋسى كەرنەي،
اقىرماي ءان سالمايدى، كوكىرەك كەرمەي،
استىنا التى قىردىڭ ەستىلەدى،
شىرقاسا ەكىلەنىپ قۇلاش سەرمەي، -دەپ ساكەن سەيفۋللين جىرلاعانداي، ىبىراي ساندىبايۇلى حالقىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق دارىندى اقىنى، سۇلۋلىق پەن جاستىق شاقتىڭ جىرشىسى.
باس كيىمىنە ۇكى تاعىپ، جاسىنان سەرىلىك جولعا تۇسكەن بالاڭ جىگىت ۇكىلى ىبىراي اتانادى.
ىبىراي بۇرىنعى كوكشەتاۋ، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى «جالعىزتاۋ» بوكتەرىندە 1858 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ىبىرايدىڭ ارعى اتاسى سابدەن باتىر.
اكەسى ساندىباي دا سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ونەرلى بولعانمەن كەدەيلىكتىڭ مەحناتىن كورگەن جان ەدى. «اكە بالاعا سىنشى» دەمەكشى، بويىندا ونەردىڭ ۇشقىنى بار بالاسىنا زەرگەرلىكتى ميراس ەتىپ قالدىرام دەگەن ويى ىسكە اسپاي، ءانشى ىبىراي ويىن-تويدا ءان سالىپ، سەرىلىك قۇرعاندى ءتاۋىر كورەدى. سۇلۋ قىز، قۇماي تازى، جۇيرىك ات پەن قىران بۇركىت جاستىق شاعىنىڭ قۇمارى بولعان ول كەزى كەلگەندە بىرەر اۋىز ولەڭ شىعارىپ، جۇرگەن ورتاسىن دۋمانعا بولەيدى.
ەل قىدىرعان سەرىلىك شاقتا حاكيما اتتى قىزعا عاشىق بولىپ، ايداي ارۋدى اققۋعا تەڭەپ، «گاككۋ» ءانىن شىعارادى. قىزعا كوڭىلىن بىلدىرگەندە حاكيما:
اقىنعا نەگە كەرەك قۇر مىرزالىق،
سۇيگەنىن جاۋتاڭداتىپ، ويعا سالىپ،
ايت-تاعى سەرتىڭە جەت-دەگەن ماقال،
بولماي ما شىرقاسا ءان ومىرگە ازىق - دەسە، ىبىراي وعان بىلايشا جاۋاپ قايتارادى:
تاۋسىلماس دارياسى ءازىل-نازدىڭ،
مامىعى جاقسىعا ەم، قوڭىر قازدىڭ،
قىل ارقان ەر موينىندا شىرىمەيدى،
پەرىشتەم، جاننابىڭە قارىزدارمىن،- دەپتى. ءسويتىپ، جۇرەكتى تەربەگەن ادەمى اۋەن انگە اينالعان دەسەدى.
اڭىز بويىنشا ىبىراي سەگىز جاسىندا ءتۇس كورەدى. ەل ساسىقكولدىڭ جاعاسىندا ەكەن. كولدىڭ ماڭىندا بىرەۋدىڭ ايعايلاعان داۋسى ەستىلەدى. قاراسا، قولىنا دومبىرا ۇستاعان اقساقالدى شال. ول ىبىرايعا جاقىنداپ: شىراعىم، مىنانى ساعان سىيلادىم،- دەپ دومبىراسىن ۇسىنادى. ىبەكەڭ اقساقالدىڭ سىيىن قابىل الادى. سول كۇننەن باستاپ ءان شىعارعىش بولىپ اتاعى ەلگە جايىلعان دەسەدى.
ىبىراي جاسى ۇلكەن ورىنباي، ءبىرجان، اقانداردىڭ جولىن قۋعان ءىزباسارى.
اققۋمەن اسپانداعى ءۇن قوسامىن،
شىعارسام اششى كۇيدى تۇپتەن تارتىپ،- دەپ تولقىنداتا ءان سالعان بىرجانسالعا ارناپ ۇكىلى ىبىراي «شالقىما» دەگەن ءانىن شىعارعان.
كەزىندە قاراۋىل ىشىنەن شىققان شوبەك بالالارىنىڭ ءبىرى مامبەتالى ۇكىلى ىبىرايدى پەتەربور قالاسىنا اپارىپ، مۋزىكالىق ءبىلىم الۋىنا قامقورلىق جاساعان. بىراق الدەبىر سەبەپپەن ول وقۋىن جالعاستىرا الماعان.
«قازاقتىڭ حالقىنا اتى شىققان اقىنداردىڭ ءبىرى قالماعامبەتتىڭ تايجانىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، بەت-بەينەسى اۋماعان ىبىراي سياقتى» دەگەن ەكەن ءبىر ەستەلىگىندە حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ.
تايجان ىبىرايدىڭ اپاسى ءبوپىشتىڭ بالاسى. ناعاشىسىنان باتا العان ونەرلى جيەن ءوزىنىڭ كوكشەدەن ەلگە ورالار شاعىندا:
حالقىم ءسۇيىپ اتىمدى قويعان تايجان،
ەگىز تۋعان انادان ارعىن،نايمان،
وسى ارادا بوتەن ەش جۇمىسىم جوق،
باتا العالى كەلىپ ەم ىبىرايدان.
ون ەكى اتا-اتىعاي، سەگىز اتا-قاراۋىل،
جيەنگە ۇمىتپايتىن ءتيدى پايداڭ، - دەپ العىسىن بىلدىرەدى. تەك تايجان عانا ەمەس، يمانجان جىلقايداروۆ، مولداحمەت تىربيەۆ سىندى سول ءوڭىردىڭ حالىق اقىندارى ۇكىلى ىبىرايدى ۇستاز تۇتقان.
ىبىراي اتباسار وڭىرىندە ءجۇرىپ سۇلۋ دا جىبەك مىنەزدى التىناي ەسىمدى قىزعا عاشىق بولادى. ەكى جاس ءبىرىن-ءبىرى ۇناتقانمەن بىرەۋگە ايتتىرىپ قويعان قىز اتا سالتىن بۇزا المايدى. سول جولى عاشىقتىق سەزىممەن «التىباسار» ءانى تۋادى.
1923 جىلى يسا بايزاق قىزىلجارعا كەلەدى. يسانىڭ وسى ەلگە كەلگەنىن ەستىپ، ءسابيت مۇقانوۆ ۇكىلى ىبىرايمەن جولىقتىرۋ ءۇشىن ىبەكەڭ تۇسكەن ۇيگە ونى الىپ كەلەدى. ودان ءارى اڭگىمەنى ءسابيت اتامىز جالعاستىرادى. بۇل ەستەلىك قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنان الىندى.
ءسابيت مۇقانوۆ:
«مەن يسانى 1922 جىلى كوردىم. قىزىلجار قالاسىندا اققاتىننىڭ قاليىنىڭ ۇيىندە جانپەيىس دەيتىن جاقىن ادام پاتەردە تۇراتىن. ۇكىلى ىبىراي اقىن كەلىپ سول ۇيدە جاتىر ەكەن. كەشكىسىن ءبىر سابا قىمىز الىپ سول ۇيگە قوناق شاقىردى. جۇرت جينالا باستادى. مەن جاسىم كىشىرەك بولعان سوڭ يسانى الدىرايىق دەگەن سوڭ ارباكەش الىپ، اقىندى ىزدەپ سول كەزدەگى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇقاش ورىنباەۆ دەگەن جىگىتتىڭ ۇيىنە كەلدىم. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قارا ارعىماعىمەن مەن فاەتون ارباسىنا قاتار ءمىنىپ كەلە جاتىرمىز. يسا پسيحولوگ بولاتىن. كەسكىنىمە قاراپ بولجاپ قويدى. - ءسابيت، سەنىڭ كەسكىنىڭدە ءبىر سۇمدىق بار، ءبىر جەرگە ۇرىندىرۋعا اكەلە جاتقان جوقسىڭ با؟ ءتۇسىڭ سوعان كەلەدى - دەدى. - ەل جينالىپ، ءسىزدىڭ ۇكىلى ىبىرايمەن ايتىسقانىڭىزدى قالاپ وتىر، اقىنمەن قاعىسقانىڭىزدى قالاپ وتىر - دەدىم.
- جوق، اكەمدەي كىسىمەن قاعىسپايمىن. اقىندىق جولعا تۇسكەندەگى ۇستازىم، ءپىرىم قۇدايبەرگەندى جەڭگەن اداممەن ايتىسقانىم جاراسپايدى:
سۇراساڭ مەنىڭ اتىم قۇدايبەرگەن،
حالقىما ايتقان ءسوزىم ۇناي بەرگەن.
تۇسىمە قىزىر ءىلياس كىرگەن شاقتا،
قول سوزىپ دومبىرانى سۇراي بەرگەم، - دەپ قۇدايبەرگەندى جەڭگەن جۋان ءسىڭىر اقىن عوي، ىبىراي» دەگەن سوندا يسا بايزاقوۆ.
ۇكىلى ىبىراي ەكپىندەتە ولەڭ ايتقاندا داۋىلداتىپ، استان-كەستەن عىپ جىبەرەتىن.
بولات دەگەن بايدىڭ ۇيىندە ولەڭ باستاپ «ءاۋ» دەگەندە سول ۇيدەگى كۇلىن الىپ تاستاعان نان پىسىرەتىن پەشتىڭ قاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان مىسىق شوشىپ كەتىپ، ىستىق پەشكە كىرىپ كەتكەنى ءالى ەسىمدە. ىبىرايدىڭ داۋىسى كۇشتى بولۋشى ەدى.
ەسىكتەن كىرگەن يسانى كورىپ، ىبىراي: « كەڭەس كەلبىرىڭكەدەن، جۇيرىك بەستىدەن» دەۋشى ەدى، ماڭدايى، مۇرنى، ەرنىنىڭ ءبىتۋى الدىنا قاراي شاۋىپ تۇر ەكەن. مىناۋ ناعىز ورەن جۇيرىك بولار -دەگەن.
يسا ايتىسۋدان باس تارتىپ،ۇكىلى ىبىرايدىڭ «گاككۋ» ءانىنىڭ اۋەنىمەن قىرىق اۋىز ارناۋ پوەماسىن سول ارادا شىعارىپ، كوپشىلىكتى ءتانتى ەتكەن.»
1927 جىلى جازدا ساكەن سەيفۋللين قىزىلوردادان كوكشەتاۋ وڭىرىنە جەر ءبولىس ناۋقانىن وتكىزۋگە بارادى. ساكەن ىبىرايمەن بۋرابايدا كەزدەسەدى. «كوكشەتاۋدىڭ بيىگى-اي» دەپ ءان باستاپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە: - «ياپىراي، مۇنداي دا بيىك، كوركەم داۋىس بولادى ەكەن! - دەپ ءانشىنى قۇشاقتاپ بەتىنەن سۇيگەن دە بىرەر اۋىز ولەڭ ارناعان ەدى:
تۋسا ەگەر ونەرلى ەلدىڭ باقتارىندا،
ءبىلىم الىپ جۇرسە دە باپتارىندا،
ءبىرجان سال، اقان سەرى، ىبىرايلار،
الماس ەدى، ءشالياپيندى قاپتالىنا،- دەپ ويىن تۇيىندەگەن.
ۇكىلى ىبىراي الپىستان اسقان شاعىندا «قالدىرعان» ءانىن شىعارادى. ىبىراي تاعى دا ءتۇس كورەدى. تۇسىندە سۇلۋ كەلىنشەك كۇلىم قاعىپ، وڭ شىراي ءبىلدىرىپ، اسەم ءان سالادى. ويانا كەلسە الگى ءان ويىندا سايراپ تۇر ەكەن. قولىنا دومبىراسىن الىپ تارتىپ كورسە ءان سازىنا ولەڭ يىرىمدەرى كەلە باستايدى. وسى كەزدە جان دوسى سۇراعان ەسىكتەن كىرىپ كەلسە كەرەك. سونداعى شىققان ءاندى قاپاش قۇلىشەۆا ورىنداپ ءجۇر.
مەن ۇكىلى ىبىرايدىڭ اندەرىن بالا كەزىمنەن كوپ تىڭدادىم. قىزىلجار وڭىرىندە شالاقىن اۋدانىنان قاراستى قوسكول اۋلى بار. سول اۋىلدا سەرىلەردى كوزىن كورگەن ايتىس اقىنى، ءانشى اتامىز يگىباي الىباەۆ تۇراتىن. بۇل اۋىل ءبىزدىڭ اۋىلعا ءۇش شاقىرىم جەردە ەدى. يگىباي اقىن ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن. سونداعى ءسۇيىپ ايتاتىن اندەرىنىڭ ءبىرى - ۇكىلى ىبىرايدىڭ «قىزىل اسىعى» ەدى. بۇل ءان مىڭ قۇبىلعان اۋەزدىلىمەن، جاراسىمدى ازىلىمەن اسەرلى.
ىبىراي ەرتەگى، داستانداردى جاتقا بىلەتىن. «توتىنىڭ توقسان تاراۋى»، «التىن بالىق»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «قىز-جىبەك» داستاندارىن، ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ»، «وقجەتپەسىن» جاتقا ايتادى ەكەن.
... كوكشەتاۋدا كۇزگى جارمەڭكە ءوتىپ جاتقان شاق. سالت اتتى ادامدار قورشاعان ورتادا ۇكىلى ىبىراي ءان سالىپ تۇر. ساقال-شاشى اپپاق قۋداي. ۇستىندە بارقىت جاعالى، ادەمى تىگىلگەن كەڭ تۇيە ءجۇن شەكپەن.ۇزىن بالاقتى قوڭىر شالبارىن ەتىكتىڭ سىرتىنان جىبەرگەن، باسىندا قۇندىز بورىك. قولىندا ۇكىلى دومبىرا. حالىق تىم-تىرىس ءانشىنى تىڭداپ تۇر.
دۇنيەنى جاڭعىرتقان اتاقتى ءانشىنىڭ قۇدىرەتتى داۋسى بىردە شىرقاي بيىكتەي قالىقتاسا، ەندى بىردە سەزىم يىرىمدەرىمەن ورنەكتەلە اسەر بەرەدى. سول ءبىر ءان سارايىنان كۇڭىرەنە شىققان داۋىس تىڭداۋشىسىن ۇيىتا تۇسكەندەي.
«ءۋا، ءپالى، وركەنىڭ ءوسسىن، ىبىراي» دەگەن داۋىستار تۇس-تۇستان العىسىن جاۋدىردى،- دەپ ەسكە الادى ءوز ەستەلىگىندە بەلگىلى عالىم ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ.
ىبىراي ونەر يەسىنە ءتان ويناقى دا ەرەكشە مىنەزىمەن جۇرتقا جاققان. بىردە وتكىر، بىردە ءازىل ارالاس سوزدەرىمەن، تەرەڭ ويلى اندەرىمەن تىڭداۋشىسىن باۋراپ، جۇرەكتەرگە جول تاپقان.
ىبىراي ساندىبايۇلى كەڭەس زامانىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، جازىقسىزدان-جازىقسىز حالىق جاۋى اتانادى. «باسقا پالە تىلدەن» دەمەكشى، قازاقتا جەر داۋى، جەسىر داۋى دەگەن بولعان عوي. شابىندىق جەر ءۇشىن مولداحمەت كۇدەربەكوۆپەن سوزگە كەلگەن ىبىرايدىڭ سوڭىنان سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن اڭدۋشىلار كوبەيەدى. ول ازداي كادەن دەگەن كىسىنىڭ كەلىنشەگى سۇيمەي قوسىلعان سوڭ كۇيەۋىن مەنسىنبەي، ىبىرايدىڭ تۋعان ءىنىسى شالعىنبايمەن كوڭىل قوسادى. بۇل ىسكە دە ىبىرايدىڭ كوپ كومەگى تيەدى.
مىنەكەي، وسىدان باستاپ وگپۋ- ءانشى-كومپوزيتور ۇكىلى ىبىرايدى قۋدالاي باستايدى. ءسويتىپ، وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيمايتىن اعايىن ەل ەركەسى، ارقالى ايتىس اقىنى ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ 70-تەن اسقان شاعىندا كوپ مۇڭلىقتىڭ ءبىرى بولىپ اق تۇرمەنىڭ تورىنان تەلمىرۋىنە سەبەپكەر بولادى.
1959 جىلى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ سول كەزدەگى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءجاندىلدين جولداسقا ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ اقتالۋى جونىندە جازعان حاتىندا: «اتاعى كەڭ تاراعان قازاقتىڭ اقىنىن، ءارى سازگەرى ىبىراي ساندىبايۇلى 1929 جىلى «ءىستى بولىپ» كۋلاك ەسەبىندە سوتتالىپ ۇزاماي ولگەن. ول تاماشا ولەڭدەرىمەن كوپشىلىكتى دۋمانعا بولەۋشى ەدى. ۇكىلى ىبىراي قازاق مادەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوستى، ونىڭ ءبىر عانا «گاككۋ» ءانى «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ ارقاۋى بولىپ، كۇلاشتىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتكەنى بارشامىزعا بەلگىلى. ناقاقتان جالا جابىلىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان حالىق اقىنى ىبىراي ساندىباەۆتىڭ اقتالۋىن شىندىق تالاپ ەتەدى. وسىمەن قوسا مەن ىبىرايدىڭ 1924 جىلى تۇسكەن سۋرەتىن تاپسىرامىن» دەگەن ەكەن سابەڭ.
وسى حاتتان كەيىن ورتالىق كوميتەت ىبىراي ءىسىن قايتا قاراۋدى تاپسىرادى.
1959 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا ۇكىلى ىبىراي اقتالادى.
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىنە ۇلەس قوسىپ، «گاككۋ»، «سۇيگەنىم كەتىپ بارادى قاسىما ەرىپ»، «قاراكوز»، «قاراقات كوز»، «جيىرما بەس»، «جايماقوڭىر»، «قاراتورعاي»، «شالقىما»، «قالدىرعان»، «التىباسار»، «اڭشىنىڭ ءانى»، «قىزىل اسىق»، «سۇلۋ كوكشە» سىندى اندەرىمەن ەسىمى ەل ىشىندە جاتتالعان قايتالانباس دارا تۇلعا، تابيعي دارىن يەسى وسىلايشا جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى. شىندىق ءۇشىن شىرىلداعان عازيز جان ادىلەتسىزدىك پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولادى.
وسى ورايدا ءومىرىنىڭ قىرىق جىلىن حالقىمىزدىڭ ايگىلى ءانشىسى، ايتۋلى اقىنى ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ارناعان قىزىلجارلىق جۋرناليست ساركەن اياپبەرگەنۇلى قۇلماعامبەتتىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋ ابزال.
«قايران گاككۋ» اتتى زەرتتەۋ جيناعىندا ەل ىشىندەگى ۇكىلى ىبىراي جايلى ايتىلعان اڭىز-اڭگىمەنى جيناپ، تەرگەۋ ورىندارىنداعى، وبلىستىق مۇراعاتتاعى ءىس قاعازداردى زەرتتەپ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن اعامىز ارتىنا قۇندى دۇنيە قالدىرعان ونەر جاناشىرى.
ءبىز اۋە تولقىنىنان ءانىن تىڭداپ، جان ازىعىنا بالاعان ۇكىلى ىبىرايدىڭ ونەرى مەن ءومىرى جايلى تاريح وسىلايشا سىر شەرتەدى.
كيەلى ونەرىمەن اتى اڭىزعا اينالعان ۇكىلى ىبىراي سىندى تۇلعانىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن حالىق قازىناسىنا قوسقان اندەرى كەلەر ۇرپاققا باعا جەتپەس مۇرا ەكەنى ءسوزسىز.
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
قر مادەنيەت قايراتكەرى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
التىن يمانباەۆا،
