ەلدەگى بولعان سوڭعى وقيعالار كوپتەگەن ساياسي وزگەرىستەرگە اكەپ سوقتى. وسى وزگەرىستەرگە دەگەن بەلگىلى ساياساتكەر، فيلولوگ دوس كوشىمنىڭ كوزقاراسىن "ادىرنا" ءتىلشىسى سۇراپ ءبىلدى.
ادىرنا: پرەزيدەنت «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ كەرەك دەدى. «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ ءۇشىن ناقتى قانداي قادامدار جاسالۋى ءتيىس؟
دوس كوشىم: جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن ەكى نە ءۇش قادام جاسالۋى كەرەك. ءبىرىنشى قادام: ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدى دۇرىستاۋ، ساياسي پارتيالاردى قۇرۋ ەرەجەسىن، جۇيەسىن تولىقتاي وزگەرتۋ كەرەك. كەز كەلگەن قوعامدىق ساياسي توپتىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋىنا مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك. سونىڭ ءبارى جاسالىپ بولعاننان كەيىن سايلاۋ تۋرالى زاڭدى تولىق وزگەرتىپ، سايلاۋ جۇيەسى ءتىپتى سايلاۋدى جۇرگىزەتىن ادامداردىڭ ءبارىن وزگەرتۋ قاجەت. وسى قادامدار ارقىلى قۇرىلعان ادىلەتتى سايلاۋ ارقىلى پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋ كەرەك. بۇل - ەكىنشى. ءۇشىنشى، سول پارلامەنت سايلاۋى ارقىلى كەلگەن جاڭا پارلامەنتكە «جاڭا قازاقستاندى» جاساقتاۋدى، جاڭا زاڭداردى شىعارۋدى تاپسىرىپ، ءوزى جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن 30 جىل بويى بيلىكتە بولعان ازاماتتاردىڭ ءبارى دە كەتۋى كەرەك.
نە بولماسا، وزدەرىنە ارناپ يلليۋستراتسيا تۋرالى زاڭ شىعارىپ، سول زاڭعا بايلانىستى بۇرىنعى بيلىكتە بولعان ازاماتتاردىڭ بىردە بىرەۋىن قايتادان قىزمەتكە كەلمەيتىندەي جاعداي جاساۋ كەرەك.
ادىرنا: قازىر ن.نازارباەۆ قۇرعان جۇيە تولىق اياقتالعانداي اسەر بار. ەلباسىنىڭ تۋىستارى لاۋازىمدارىنان ايىرىلۋدا، بۇل بيلىك ءترانزيتىنىڭ اياقتالعانى ما؟
دوس كوشىم: جوق. ن.نازارباەۆ قۇرعان جۇيە كەتتى، ونىڭ ءداۋىرى ءوتتى دەگەنگە مەن ەش ۋاقىتتا سەنبەيمىن. سەبەبى، بۇل جۇيەنى قۇرعان نازارباەۆ ەمەس. بۇل كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قۇرعان توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ زاڭدى جالعاسى. ونى 90-جىلدارعا دەيىن ەۋروپاداعى ەكى-ءۇش مەملەكەت وزگەرتتى. ماسەلەن چەحوسلوۆاكيا، پولشا سىندى ەلدەر. ولار سول جىلدارى كوممۋنيستىك يدەولوگيادان، توتاليتاريزمنەن تولىقتاي قۇتىلدى. ول ەلدەردە بىزدىكىندەي ەمەس، سول ۋاقىتتا جۇمىس ىستەگەن ازاماتتاردىڭ ەشقايسىسى بيلىككە قايتادان كەلگەن جوق. كەي ەۋروپا ەلدەرى يلليۋستراتسيا زاڭدارىن دا قابىلدادى. ءسويتىپ ولار دا ەسكى جۇيەدەن تازالاندى. ودان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىندە بىزبەن بىرگە بولعان رەسپۋبليكالار دا تازالانا باستادى. وعان مىسالى بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردى تىلگە تيەك ەتىپ تۇرتە ايتساق بولادى. ال بۇل ماسەلە، قازاقستانعا ءالى كەلگەن جوق. نازارباەۆ كەتكەنمەن، بۇل جۇيە كەتپەيدى.
ەكىنشى ماسەلە، نازارباەۆتىڭ تۋىستارى جۇمىس ورىندارىنا شىنىمەن زاڭسىز، نازارباەۆتىڭ قولداۋى ارقىلى كەلگەنى دالەلدەنسە عانا ولاردى كەتىرۋگە بولادى. ارينە، وزدەرى دە كەتىپ جاتىر دەيدى، ال ەگەر ولاردى كەتۋگە ماجبۇرلەگەن بولسا ءبىز جاقسى قوعام بولا المايمىز. ونداي جاعدايدا، ءبىز «كەك الۋشى» قوعام بولامىز. ءبىرىنشى ادام كەتەدى ەكىنشى ادام كەلەدى، ەكىنشى كەلگەن ادام ءبىرىنشىنىڭ ادامدارىن جازالاي باستايتىن، قىزمەتىنەن قۋا باستايتىن جاعداي ماعان 37-جىلعى باياعى «حالىق جاۋى» دەگەندى ەسكە تۇسىرەدى. حالىق جاۋىنىڭ ايەلدەرى دە سوتتالىپ، بالالارىنا دەيىن لاگەرگە الىپ كەتىپ جاتتى. ءبىز مادەنيەتتى، سالاۋاتتى ەل بولۋدى كوزدەسەك ونداي دۇنيەگە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءيا، وزدەرى كەتىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا ولاردىڭ كوپشىلىگى شەت ەلگە دە كەتۋى مۇمكىن. ەگەر نازارباەۆتىڭ اتىن جامىلىپ، نە سونىڭ قولداۋىمەن كەلگەن ادامدار بولسا، وندا ولاردىڭ وزدەرى كەتكەنى ابدەن دۇرىس.
ادىرنا: سوڭعى وزگەرىستەرگە قاراپ تۋىندايتىن تاعى ءبىر سۇراق، ەندىگى تاڭدا “نۇر وتان” پارتياسىنىڭ قوعامداعى ءرولى قانداي بولماق؟
دوس كوشىم: مەنىڭ ويىمشا «نۇر وتان» قوعامداعى ءرولىن ءدال سولاي ساقتاپ قالادى جانە ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى. سەبەبى، جوعارىدا ايتقانداي نازارباەۆ كەتكەنمەن، نازارباەۆتىڭ جۇيەسى كەتكەن جوق. بۇل پارتيا دا «ەگىزدىڭ سىڭارى» سياقتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تاعى ءبىر جالعاسى. جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرى دە سول، قۇرىلعان دەڭگەيى دە سول. اۋەلى بيلىكتى الىپ قويدى، سوسىن سول بيلىكتى زاڭدى تۇردە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ءبارى جينالدى دا پارتيا قۇرا سالدى. ءدال سول كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلارى بيلىككە قايتادان كەلدى. قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە پرەزيدەنت بولدى، كوممۋنيستىك پارتيانى تاراتىپ، سوتسياليستىك پارتيانى قۇردى. اقىرى اياعىندا «نۇر وتان» دەگەندى قۇردى دا سونىڭ باسشىسى بولدى. ەندى سوعان بايلانىستى پارتيا وزگەرسە ونىڭ كوزقاراسى، ونىڭ يدەولوگياسى، ساياسي ۇستانىمى وزگەرىپ كەتتى دەيسىز بە؟ ول سول باعىتتا قالدى، بيلىكتى ءدال سولاي ۇستايدى جانە بيلىكتەگى جاسالىپ جاتقان قازىرگى جەمقورلىقتىڭ بارلىعى دا «نۇر وتانعا» تىكەلەي قاتىسى بار. سەبەبى، وسى جۇيەنى جاساۋعا «نۇر وتان» قولداۋ جاسالعان ساياسي پارتيا ەسەبىندە قاتىستى. ودان ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايدى جانە بۇل دالەلدەپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. سوندىقتان ەگەر پارتيا باياعى 1991-جىلعى قىركۇيەكتەگىدەي ءوزىن تاراتسا، وندا «قۇدايعا شۇكىر». بىراق مەنىڭ ويىمشا قاسىم-جومارت توقاەۆ تا سول جۇيەدەن شىققان ادام، سول جۇيەنىڭ سولداتىنىڭ بىرەۋى، نازارباەۆتىڭ جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرۋشى. ول تاعى دا ءبىر پارتيانى قولدان، جاساندى تۇردە قۇرۋى مۇمكىن. سوندىقتان «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتقانىمداي، كەز كەلگەن ساياسي توپتىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋعا جانە تازا باسەكەلەستىكپەن ادىلەتتى سايلاۋعا تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جۇيە قۇرىلۋى كەرەك. ەڭ وكىنىشتىسى، ونداي جۇيەنى مەن قازىر كورىپ تە تۇرعان جوقپىن، ونداي اڭگىمەنى ەستىگەم دە جوق. ەندى قىركۇيەكتە بالكىم بىرنارسە ايتاتىن شىعار، سەبەبى پرەزيدەنت مىرزا ساياسي رەفورما تۋرالى قىركۇيەكتەگى جولداۋىمدا ايتامىن دەگەندەي قىلدى. بىراق، مىنا نازارباەۆتىڭ كەزىندەگىدەي ەكونوميكا ودان كەيىن ساياسات، اۋەلى الەۋمەتتىك ماسەلە دەپ ءبولىپ قاراۋ بولمايدى. ءبارى قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ادامنىڭ ءبىرىنشى باسى ءوسىپ، سوسىن بەس جىلدان كەيىن بارىپ قولى وسپەيدى عوي. ءبارى ءبىر ۋاقىتتا بولاتىن دۇنيە. سوندىقتان مەنى تاڭ قالدىراتىنى، ساياسي رەفورماعا نەنىڭ بوگەت بولىپ تۇرعانى. سان ءتۇرلى ساياسي ۇيىمداردى، قوعامدىق ۇيىمداردى، ءتىپتى بولماسا ساياسي تۇلعالاردىڭ ءبارىن جينا دا تاپسىرما بەر، قازىردەن دايىندالا باستاسىن. 20-30 ادامنىڭ باسىن ءبىر ۇستەلدىڭ باسىنا جيناۋعا شاماسى كەلمەگەنىن ءبىز 7 اي كۇتەمىز بە؟ سەبەبى، جاقىندا بولعان وسى قىرعىننىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى – گاز دا ەمەس، نەگىزى – ساياسي جۇيەدە.
ساياسي جۇيە ادىلەتسىز قوعام جاسادى. سول ادىلەتسىز قوعامنىڭ ءبىر تامشىسى عانا قىمباتشىلىق ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلىپ جاتىر. وسى ماسەلەنىڭ نەگىزى بولعان ساياسي جۇيەنىڭ قۇرىلۋىن 7 ايعا ىسىرىپ قويعانىن مەن ءوز باسىم تۇسىنبەدىم.
ادىرنا: الداعى ۋاقىتتا “قاڭتار وقيعاسى” قايتالانۋى مۇمكىن بە?
دوس كوشىم: ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، وسىنداي جاعداي جاڭاوزەندە بولعان ۋاقىتتا (جاڭاوزەن وقيعاسى — 2011 جىلدىڭ 16 جەلتوقسان كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جاڭاوزەن قالاسىندا ەرەۋىلگە شىققان جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى اراسىندا بولعان قاقتىعىس – ءجۋرناليستىڭ ەسكەرتپەسى) ەلدە تاعى ءبىر كوتەرىلىستىڭ قايتالانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتقان بولاتىنبىز. سەبەبى، مەن تاعى دا ايتايىن، جۇيە وزگەرگەن جوق!
بىرەۋلەر مەنەن سۇرايدى، «جۇيە» دەپ ايتا بەرەسىز، «جۇيە» دەگەنىمىز نە دەيدى. مەن ونى وزىمشە ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن. مىسالى، تەندەر دەيمىز، تەندەردىڭ تۇبىندە جەمقورلىق بار دەپ ءبارىمىز ايتىپ جاتامىز. ەندى «سول تەندەردى جۇرگىزگەن ادامداردىڭ بارلىعى جەمقور، ولاردىڭ ءبارىن اۋىستىرۋ كەرەك» دەگەن ۇران قاجەت پە؟ ماسەلەن، مۇرىننىڭ استىنداعىدان وزگەنى كورمەيتىن ادامداردىڭ ايتۋىمەن، «ءيا وسى ادامداردى قۇرتۋ كەرەك، وسى كوميسسيا اقشانى ءبولىپ وتىرعان ادامداردىڭ بارلىعى بىرىگىپ جەيدى» دەپ الگىلەردى الىپ تاستادى دەلىك. بىراق، سول كوميسسيا ادامدارىن قويعان ادام – جوعارىدا وتىر عوي. ول سول ءىسىن قايتالايدى. ناعاشىلارىن الىپ تاستاپ، بولەلەرىن نە جيەندەرىن قويادى. تاعى دا ونى الىپ تاستاساق، ودان باسقا ادامىن قويادى. سودان سوڭ، تاعى ءبىر ءسال الىستى كورەتىن ەكىنشى ادامدار بار، سول جوعارىداعىلاردى الىپ تاستايىق دەيتىن. ول دا دۇرىس ەمەس. سەبەبى، سول ادامنىڭ سول جەرگە كەلگەنىنە كىم كىنالى؟ جۇيەدە سونداي زاڭ جاسالىپ قويىلعان. دەمەك جۇيە ونىڭ ار جاعىندا جاتىر. ءبىز سول ار جاققا كوز جۇگەرتكەنىمىز ءجون. وسىنداي تەندەرلىك جۇيەنى جاساعان كىمدەر؟ بۇل – مەملەكەتتىك بيلىك. ياعني ول مەملەكەتتىك بيلىككە ءتيىمدى. تەك قانا سول اۋدانداردا تەندەردى جۇرگىزەتىن ادامدار عانا كىنالى ەمەس. ولاردى جۇرگىزەتىن كوميسسيانى قويعان ادامدار دا كىنالى ەمەس. وسى تەندەر جۇيەسىن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە ەنگىزىپ، اقشانى سولاي ءبولۋدى ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ جۇيەمىز، سونداي زاڭدى شىعارعان پارلامەنت دەپۋتاتتارى جانە تاعىسىن-تاعىلارى كىنالى. جۇيە دەگەنىمىز – سول. ول وتە كەشەندى ماسەلە. سوندىقتان ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. «ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتسىن» دەگەن ۇران – ەڭ اقىماق ۇران.
ادىرنا: پرەزيدەنتتىڭ ۇقشۇ اسكەرىن كىرگىزۋىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟ نەگە ونداي قادامعا باردى؟
دوس كوشىم: بۇل جەردە ەكى ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، راسىمەن دە ءوزىمىزدىڭ كۇشىمىز، ءالىمىز جەتپەدى. ەكىنشىسى، پرەزيدەنت سول كۇشتىك قۇرىلىمنىڭ باسشىلارىنا سەنبەدى. مەنىڭشە، ەكىنشى ماسەلە باسىمىراق بولعان سىڭايلى. ويتكەنى، وپاسىزدىق تۋرالى كوپ ايتىلدى. وپاسىزدىق جاسالعانىنا قاتىستى كوپ دەرەكتەردى ءبىز بايقادىق. ۇيىمداسقان تۇردەگى قىلمىسكەرلەر وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي دايىندالىپ ءجۇردى، پرەزيدەنت ايتقانداي تاياۋ شىعىستان، اۋعانستاننان جانە ورتالىق ازيادان ارنايى دايىندالعان 20 مىڭ سودىردى قالايشا الماتىعا جىبەرىپ الدىق؟ ول جاعىن ناقتى بىلمەيمىز. ۇقك مە، ءىىم مە، بىراق بيلىك تاراپىنان ولارعا قولداۋ كورسەتىلدى دەگەن ويدامىن. ونى كەلەشەك كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە دە ول ماسەلەلەر بولىپ جاتىر عوي. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا ۇقشۇ اسكەرىن كىرگىزۋ امالسىزدان جاسالعان جاعداي. بىراق، وسى ارقىلى ءبىز گەوساياساتتا ۇلكەن قاتەلىك جاسادىق. سەبەبى، ۇقشۇ-نىڭ دا، باسقا ساياسي اسكەري وداقتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – سىرتتان كەلگەن جاۋدان قورعانۋ. ءبىر-بىرىنە تەك سولاي كومەكتەسە الادى. كەرەك دەسەڭىزدەر، الەمدىك تاجىريبە بويىنشا ءبىزدىڭ ارميامىزدىڭ ىشكى ماسەلەلەرگە ارالاسۋعا ەشقانداي قۇقىعى جوق.
ىشكى رەۆوليۋتسيا بولىپ جاتسا دا، ءبىز ءوز اسكەرىمىزدى پايدالانا المايمىز. سوندىقتان، كورشى شەت ەلدىڭ اسكەرىنىڭ قازاقستانعا ەشقانداي سوعىس بولماي ەنۋى – ارينە حالىقتىڭ ىزاسىن تۋدىردى. دەمەك، ۇقشۇ ەندى شىندىعىندا دا وسىدان كەيىن پرەتەندەنت. بەت-پەردەسى اشىلدى دەۋگە بولادى. بۇل پرەتەندەنت جالپى ۇقشۇ، تمد ەلدەرىنە ىشكى قاۋىپ بولىپ ءتوندى.
سەبەبى، قازىر كەز كەلگەن ەلدە ىشكى جاعدايدا رەۆوليۋتسيالىق دەڭگەيدەگى ءبىر قاقتىعىستار بولعان ۋاقىتتاردا ءبىزدى كورشى ەلدىڭ اسكەرلەرى كەلىپ باسادى. ياعني ديكتاتوردى ۇستاپ تۇراتىن قۇرال پايدا بولدى. بىراق، توقاەۆ كۇشتىك قۇرىلىمعا سەنبەگەندىكتەن، ونىڭ باسقا امالى بولمادى. سوندىقتان، مەن مۇنى ىشتەي قولدادىم.
ادىرنا: كەشە ەلباسىن ماقتاپ، بۇگىن داتتاپ جاتقاندارعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟
دوس كوشىم: مەن بۇعان تۇسىنىستىكپەن قارايمىن. ويتكەنى، بۇل اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ زاڭى، بيلىكتىڭ ءپرينتسيپى. ءبارى ەمەس ارينە، ەرتەڭ 99,9%-ى توقاەۆتى «ءبىزدىڭ قۇتقارۋشىمىز» دەپ كوككە كوتەرەدى جانە سول ارقىلى بيلىكتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ بۇل دا ءبىر امالى. سەبەبى، ءبىز توقاەۆتى قولداعاندا بيلىكتى جاقتاعان جوقپىز، ءبىز وسى قاندى قىرعىندا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ۇستاپ قالادى دەگەن نيەتپەن قولداۋ بىلدىردىك. مەن مەملەكەتتى قالاي جاقسى كورسەم، بيلىكتى سونشاما جەك كورەم. ەكىجۇزدىلىك، جاعىمپازدىق دەگەن دۇنيە مىندەتتى تۇردە بولاتىن نارسە. مەن وعان ەش تاڭعالمايمىن. ەرتەڭ بىرەۋلەر توقاەۆقا دا ارناپ ولەڭ شىعارادى. باياعىدا برەجنەۆتىڭ كەزىندە ءبىزدىڭ ءبىراز اتاقتى ادامدارىمىز ءان دە شىعارعان. ودان كەيىن ەلباسىمىز تۋرالى ءان دە شىقتى، كۇي دە شىقتى، كينو دا شىقتى. بۇلاردىڭ بارلىعى قولدان جاسالعان جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ ءبىر سيپاتى. وسىندايدىڭ توقاەۆقا دا كەلۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، جۇيە سول باياعىداي. جۇيە ءبىر ادامدى العا قويىپ، سونىڭ توڭىرەگىندە بىرىگەدى. ءبىر ادامدى اقىلدى قازاق، ءبىر ادامدى بەدەلدى قىلادى. بىراق ونى بەدەلدى قىلىپ وتىرعان ونىڭ – پرەزيدەنتتىك ورنى. ەرتەڭ ول كەتىپ، ءبىر جەردە شوپىر بولىپ جۇرسە، ونى ەشكىم اقىلدى دەپ ايتپايدى. ونىڭ ءسوزىن ەشكىم جازىپ قويمايدى. ءتوتاليتاريزمنىڭ نەگىزى – وسى.
ادىرنا: جاعىمپازدىق ستسەناريى قايتالاناۋى مۇمكىن دەيسىز عوي؟
دوس كوشىم: قازىر دە قايتالانىپ جاتىر جانە قايتالانادى دا. بۇل پەندەشىلىك قوي. سول نازارباەۆقا جۇمىس بەرگەن، سونىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن ادامدار قازىر توقاەۆتىڭ اكىمشىلىگىندە ءدال سونداي قىزمەتكە قايتالاپ كەلىپ جاتىر. ەسكى قازاقستاندى ورناتقان ادامدار، قالاي «جاڭا قازاقستان» قۇرماق؟ ونىڭ ىشىندە توقاەۆ تا بار. ەندى ولار قالاي «جاڭا قازاقستان» جاسايدى؟
سۇحباتتاسقان: دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
