Eldegi bolǵan sońǵy oqıǵalar kóptegen saıası ózgeristerge ákep soqty. Osy ózgeristerge degen belgili saıasatker, fılolog Dos Kóshimniń kózqarasyn "Adyrna" tilshisi surap bildi.
Adyrna: Prezıdent «Jańa Qazaqstan» qurý kerek dedi. «Jańa Qazaqstandy» qurý úshin naqty qandaı qadamdar jasalýy tıis?
Dos Kóshim: Jańa Qazaqstandy qurý úshin eki ne úsh qadam jasalýy kerek. Birinshi qadam: saıası partııalar týraly zańdy durystaý, saıası partııalardy qurý erejesin, júıesin tolyqtaı ózgertý kerek. Kez kelgen qoǵamdyq saıası toptyń saıası partııa qurýyna múmkindigi bolýy kerek. Sonyń bári jasalyp bolǵannan keıin saılaý týraly zańdy tolyq ózgertip, saılaý júıesi tipti saılaýdy júrgizetin adamdardyń bárin ózgertý qajet. Osy qadamdar arqyly qurylǵan ádiletti saılaý arqyly parlament saılaýyn ótkizý kerek. Bul - ekinshi. Úshinshi, sol parlament saılaýy arqyly kelgen jańa parlamentke «Jańa Qazaqstandy» jasaqtaýdy, jańa zańdardy shyǵarýdy tapsyryp, ózi jáne osy ýaqytqa deıin 30 jyl boıy bılikte bolǵan azamattardyń bári de ketýi kerek.
Ne bolmasa, ózderine arnap ıllıýstraııa týraly zań shyǵaryp, sol zańǵa baılanysty burynǵy bılikte bolǵan azamattardyń birde bireýin qaıtadan qyzmetke kelmeıtindeı jaǵdaı jasaý kerek.
Adyrna: Qazir N.Nazarbaev qurǵan júıe tolyq aıaqtalǵandaı áser bar. Elbasynyń týystary laýazymdarynan aıyrylýda, bul bılik tranzıtiniń aıaqtalǵany ma?
Dos Kóshim: Joq. N.Nazarbaev qurǵan júıe ketti, onyń dáýiri ótti degenge men esh ýaqytta senbeımin. Sebebi, bul júıeni qurǵan Nazarbaev emes. Bul kommýnıstik partııanyń qurǵan totalıtarlyq júıesiniń, kommýnıstik ıdeologııanyń zańdy jalǵasy. Ony 90-jyldarǵa deıin Eýropadaǵy eki-úsh memleket ózgertti. Máselen Chehoslovakııa, Polsha syndy elder. Olar sol jyldary kommýnıstik ıdeologııadan, totalıtarızmnen tolyqtaı qutyldy. Ol elderde bizdikindeı emes, sol ýaqytta jumys istegen azamattardyń eshqaısysy bılikke qaıtadan kelgen joq. Keı Eýropa elderi ıllıýstraııa zańdaryn da qabyldady. Sóıtip olar da eski júıeden tazalandy. Odan keıin keńes úkimetinde bizben birge bolǵan respýblıkalar da tazalana bastady. Oǵan mysaly Baltyq jaǵalaýyndaǵy elderdi tilge tıek etip túrte aıtsaq bolady. Al bul másele, Qazaqstanǵa áli kelgen joq. Nazarbaev ketkenmen, bul júıe ketpeıdi.
Ekinshi másele, Nazarbaevtyń týystary jumys oryndaryna shynymen zańsyz, Nazarbaevtyń qoldaýy arqyly kelgeni dáleldense ǵana olardy ketirýge bolady. Árıne, ózderi de ketip jatyr deıdi, al eger olardy ketýge májbúrlegen bolsa biz jaqsy qoǵam bola almaımyz. Ondaı jaǵdaıda, biz «kek alýshy» qoǵam bolamyz. Birinshi adam ketedi ekinshi adam keledi, ekinshi kelgen adam birinshiniń adamdaryn jazalaı bastaıtyn, qyzmetinen qýa bastaıtyn jaǵdaı maǵan 37-jylǵy baıaǵy «halyq jaýy» degendi eske túsiredi. Halyq jaýynyń áıelderi de sottalyp, balalaryna deıin lagerge alyp ketip jatty. Biz mádenıetti, salaýatty el bolýdy kózdesek ondaı dúnıege jol bermeýimiz kerek. Iá, ózderi ketip jatyr. Meniń oıymsha olardyń kópshiligi shet elge de ketýi múmkin. Eger Nazarbaevtyń atyn jamylyp, ne sonyń qoldaýymen kelgen adamdar bolsa, onda olardyń ózderi ketkeni ábden durys.
Adyrna: Sońǵy ózgeristerge qarap týyndaıtyn taǵy bir suraq, Endigi tańda “Nur Otan” partııasynyń qoǵamdaǵy róli qandaı bolmaq?
Dos Kóshim: Meniń oıymsha «Nur Otan» qoǵamdaǵy rólin dál solaı saqtap qalady jáne saqtap qalýǵa tyrysady. Sebebi, joǵaryda aıtqandaı Nazarbaev ketkenmen, Nazarbaevtyń júıesi ketken joq. Bul partııa da «egizdiń syńary» sııaqty kommýnıstik partııanyń taǵy bir jalǵasy. Jumys isteý tásilderi de sol, qurylǵan deńgeıi de sol. Áýeli bılikti alyp qoıdy, sosyn sol bılikti zańdy túrde ustap turý úshin bári jınaldy da partııa qura saldy. Dál sol kommýnıstik partııanyń basshylary bılikke qaıtadan keldi. Qazaqstannyń ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy bir kúnniń ishinde prezıdent boldy, kommýnıstik partııany taratyp, soıalıstik partııany qurdy. Aqyry aıaǵynda «Nur Otan» degendi qurdy da sonyń basshysy boldy. Endi soǵan baılanysty partııa ózgerse onyń kózqarasy, onyń ıdeologııasy, saıası ustanymy ózgerip ketti deısiz be? Ol sol baǵytta qaldy, bılikti dál solaı ustaıdy jáne bıliktegi jasalyp jatqan qazirgi jemqorlyqtyń barlyǵy da «Nur Otanǵa» tikeleı qatysy bar. Sebebi, osy júıeni jasaýǵa «Nur Otan» qoldaý jasalǵan saıası partııa esebinde qatysty. Odan eshkim qashyp qutyla almaıdy jáne bul dáleldep jatýdy qajet etpeıtin aksıoma. Sondyqtan eger partııa baıaǵy 1991-jylǵy qyrkúıektegideı ózin taratsa, onda «qudaıǵa shúkir». Biraq meniń oıymsha Qasym-Jomart Toqaev ta sol júıeden shyqqan adam, sol júıeniń soldatynyń bireýi, Nazarbaevtyń jumysyn ári qaraı jalǵastyrýshy. Ol taǵy da bir partııany qoldan, jasandy túrde qurýy múmkin. Sondyqtan «Jańa Qazaqstandy» qurý úshin joǵaryda aıtqanymdaı, kez kelgen saıası toptyń saıası partııa qurýǵa jáne taza básekelestikpen ádiletti saılaýǵa túsýge múmkindik beretin júıe qurylýy kerek. Eń ókinishtisi, ondaı júıeni men qazir kórip te turǵan joqpyn, ondaı áńgimeni estigem de joq. Endi qyrkúıekte bálkim birnárse aıtatyn shyǵar, sebebi prezıdent myrza saıası reforma týraly qyrkúıektegi joldaýymda aıtamyn degendeı qyldy. Biraq, myna Nazarbaevtyń kezindegideı ekonomıka odan keıin saıasat, áýeli áleýmettik másele dep bólip qaraý bolmaıdy. Bári qatar júrýi kerek. Adamnyń birinshi basy ósip, sosyn bes jyldan keıin baryp qoly óspeıdi ǵoı. Bári bir ýaqytta bolatyn dúnıe. Sondyqtan meni tań qaldyratyny, saıası reformaǵa neniń bóget bolyp turǵany. San túrli saıası uıymdardy, qoǵamdyq uıymdardy, tipti bolmasa saıası tulǵalardyń bárin jına da tapsyrma ber, qazirden daıyndala bastasyn. 20-30 adamnyń basyn bir ústeldiń basyna jınaýǵa shamasy kelmegenin biz 7 aı kútemiz be? Sebebi, jaqynda bolǵan osy qyrǵynnyń báriniń negizi – gaz da emes, negizi – saıası júıede.
Saıası júıe ádiletsiz qoǵam jasady. Sol ádiletsiz qoǵamnyń bir tamshysy ǵana qymbatshylyq máselesine kelip tirelip jatyr. Osy máseleniń negizi bolǵan saıası júıeniń qurylýyn 7 aıǵa ysyryp qoıǵanyn men óz basym túsinbedim.
Adyrna: Aldaǵy ýaqytta “Qańtar oqıǵasy” qaıtalanýy múmkin be?
Dos Kóshim: Ábden múmkin. Sebebi, osyndaı jaǵdaı Jańaózende bolǵan ýaqytta (Jańaózen oqıǵasy — 2011 jyldyń 16 jeltoqsan kúni Qazaqstan Respýblıkasy, Mańǵystaý oblysynyń Jańaózen qalasynda ereýilge shyqqan jergilikti jumysshylar men quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleri arasynda bolǵan qaqtyǵys – jýrnalıstiń eskertpesi) elde taǵy bir kóterilistiń qaıtalanýy múmkin ekendigin aıtqan bolatynbyz. Sebebi, men taǵy da aıtaıyn, júıe ózgergen joq!
Bireýler menen suraıdy, «júıe» dep aıta beresiz, «júıe» degenimiz ne deıdi. Men ony ózimshe túsindirip bereıin. Mysaly, tender deımiz, tenderdiń túbinde jemqorlyq bar dep bárimiz aıtyp jatamyz. Endi «sol tenderdi júrgizgen adamdardyń barlyǵy jemqor, olardyń bárin aýystyrý kerek» degen uran qajet pe? Máselen, murynnyń astyndaǵydan ózgeni kórmeıtin adamdardyń aıtýymen, «ıá osy adamdardy qurtý kerek, osy komıssııa aqshany bólip otyrǵan adamdardyń barlyǵy birigip jeıdi» dep álgilerdi alyp tastady delik. Biraq, sol komıssııa adamdaryn qoıǵan adam – joǵaryda otyr ǵoı. Ol sol isin qaıtalaıdy. Naǵashylaryn alyp tastap, bólelerin ne jıenderin qoıady. Taǵy da ony alyp tastasaq, odan basqa adamyn qoıady. Sodan soń, taǵy bir sál alysty kóretin ekinshi adamdar bar, sol joǵarydaǵylardy alyp tastaıyq deıtin. Ol da durys emes. Sebebi, sol adamnyń sol jerge kelgenine kim kináli? Júıede sondaı zań jasalyp qoıylǵan. Demek júıe onyń ar jaǵynda jatyr. Biz sol ar jaqqa kóz júgertkenimiz jón. Osyndaı tenderlik júıeni jasaǵan kimder? Bul – memlekettik bılik. Iaǵnı ol memlekettik bılikke tıimdi. Tek qana sol aýdandarda tenderdi júrgizetin adamdar ǵana kináli emes. Olardy júrgizetin komıssııany qoıǵan adamdar da kináli emes. Osy tender júıesin bizdiń memleketimizge engizip, aqshany solaı bólýdi oılap tapqan bizdiń júıemiz, sondaı zańdy shyǵarǵan parlament depýtattary jáne taǵysyn-taǵylary kináli. Júıe degenimiz – sol. Ol óte keshendi másele. Sondyqtan biz osyny túsinýimiz kerek. «Úkimet otstavkaǵa ketsin» degen uran – eń aqymaq uran.
Adyrna: Prezıdenttiń UQShU áskerin kirgizýin qalaı baǵalaýǵa bolady? Nege ondaı qadamǵa bardy?
Dos Kóshim: Bul jerde eki másele bar. Birinshiden, rasymen de ózimizdiń kúshimiz, álimiz jetpedi. Ekinshisi, prezıdent sol kúshtik qurylymnyń basshylaryna senbedi. Menińshe, ekinshi másele basymyraq bolǵan syńaıly. Óıtkeni, opasyzdyq týraly kóp aıtyldy. Opasyzdyq jasalǵanyna qatysty kóp derekterdi biz baıqadyq. Uıymdasqan túrdegi qylmyskerler osy ýaqytqa deıin qalaı daıyndalyp júrdi, prezıdent aıtqandaı Taıaý shyǵystan, Aýǵanstannan jáne Ortalyq Azııadan arnaıy daıyndalǵan 20 myń sodyrdy qalaısha Almatyǵa jiberip aldyq? Ol jaǵyn naqty bilmeımiz. UQK me, IIM me, biraq bılik tarapynan olarǵa qoldaý kórsetildi degen oıdamyn. Ony keleshek kórsetedi. Qazirgi kezde de ol máseleler bolyp jatyr ǵoı. Sondyqtan meniń oıymsha UQShU áskerin kirgizý amalsyzdan jasalǵan jaǵdaı. Biraq, osy arqyly biz geosaıasatta úlken qatelik jasadyq. Sebebi, UQShU-nyń da, basqa saıası áskerı odaqtardyń negizgi maqsaty – syrttan kelgen jaýdan qorǵaný. Bir-birine tek solaı kómektese alady. Kerek deseńizder, álemdik tájirıbe boıynsha bizdiń armııamyzdyń ishki máselelerge aralasýǵa eshqandaı quqyǵy joq.
Ishki revolıýııa bolyp jatsa da, biz óz áskerimizdi paıdalana almaımyz. Sondyqtan, kórshi shet eldiń áskeriniń Qazaqstanǵa eshqandaı soǵys bolmaı enýi – árıne halyqtyń yzasyn týdyrdy. Demek, UQShU endi shyndyǵynda da osydan keıin pretendent. Bet-perdesi ashyldy deýge bolady. Bul pretendent jalpy UQShU, TMD elderine ishki qaýip bolyp tóndi.
Sebebi, qazir kez kelgen elde ishki jaǵdaıda revolıýııalyq deńgeıdegi bir qaqtyǵystar bolǵan ýaqyttarda bizdi kórshi eldiń áskerleri kelip basady. Iaǵnı dıktatordy ustap turatyn qural paıda boldy. Biraq, Toqaev kúshtik qurylymǵa senbegendikten, onyń basqa amaly bolmady. Sondyqtan, men muny ishteı qoldadym.
Adyrna: Keshe Elbasyn maqtap, búgin dattap jatqandarǵa degen kózqarasyńyz qalaı?
Dos Kóshim: Men buǵan túsinistikpen qaraımyn. Óıtkeni, bul avtorıtarlyq júıeniń zańy, Bıliktiń prınıpi. Bári emes árıne, erteń 99,9%-y Toqaevty «bizdiń qutqarýshymyz» dep kókke kóteredi jáne sol arqyly bılikti ustap turýdyń bul da bir amaly. Sebebi, biz Toqaevty qoldaǵanda bılikti jaqtaǵan joqpyz, biz osy qandy qyrǵynda memlekettiń tutastyǵyn ustap qalady degen nıetpen qoldaý bildirdik. Men memleketti qalaı jaqsy kórsem, bılikti sonshama jek kórem. Ekijúzdilik, jaǵympazdyq degen dúnıe mindetti túrde bolatyn nárse. Men oǵan esh tańǵalmaımyn. Erteń bireýler Toqaevqa da arnap óleń shyǵarady. Baıaǵyda Brejnevtiń kezinde bizdiń biraz ataqty adamdarymyz án de shyǵarǵan. Odan keıin Elbasymyz týraly án de shyqty, kúı de shyqty, kıno da shyqty. Bulardyń barlyǵy qoldan jasalǵan jeke basqa tabynýshylyqtyń bir sıpaty. Osyndaıdyń Toqaevqa da kelýi ábden múmkin. Sebebi, júıe sol baıaǵydaı. Júıe bir adamdy alǵa qoıyp, sonyń tóńireginde birigedi. Bir adamdy aqyldy qazaq, bir adamdy bedeldi qylady. Biraq ony bedeldi qylyp otyrǵan onyń – prezıdenttik orny. Erteń ol ketip, bir jerde shopyr bolyp júrse, ony eshkim aqyldy dep aıtpaıdy. Onyń sózin eshkim jazyp qoımaıdy. Totalıtarızmniń negizi – osy.
Adyrna: Jaǵympazdyq senarııi qaıtalanaýy múmkin deısiz ǵoı?
Dos Kóshim: Qazir de qaıtalanyp jatyr jáne qaıtalanady da. Bul pendeshilik qoı. Sol Nazarbaevqa jumys bergen, sonyń shashbaýyn kótergen adamdar qazir Toqaevtiń ákimshiliginde dál sondaı qyzmetke qaıtalap kelip jatyr. Eski Qazaqstandy ornatqan adamdar, qalaı «Jańa Qazaqstan» qurmaq? Onyń ishinde Toqaev ta bar. Endi olar qalaı «Jańa Qazaqstan» jasaıdy?
Suhbattasqan: Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
