Qazaqtyń tabaq tartý dástúri. Onyń túrleri qandaı? Máni, maǵynasy nede?

Bes adamǵa bir tabaq

– Jalpy qazanǵa etti qonaq sanyna qaraı salamyn. Bes adamǵa bir tabaq et eseptelinedi. Al bir tabaqqa keminde eki jilik salmasań azdyq etedi. Mysaly, bas tabaqqa jambas mindetti túrde salynady. Bas tabaq úlkenderge tartylatyndyqtan, janyna kári jilik salynady. Biraq kári jilik bir bólmede otyrǵan qonaqtarǵa birneshe tabaq tartylǵanda eki ret salynbaıdy.

Ekinshi tabaqqa ortan jilik, qabyrǵa, omyrtqa, súbe, quıryq maı salynady. Úshinshi tabaqqa jaýyryn salynady omyrtqa, súbesi, quıryq maıymen salynady. Al tórtinshi tabaqqa asyqty jilik. Eger kúıeý bolsa tósin qosady.

Al qudaǵılarǵa arnap besinshi tabaqqa jaǵymen qosylyp jambasty salady. Kelesi tabaqqa kári jilik qabyrǵasymen, omyrtqa súbesimen salynady. Odan keıingi tabaqqa ortan jilik salynady. Sodan keıin toqpan jilik alynady. Jaýyrynmen taǵy bir tabaq tartylady.

Qalǵan topan jilik, asyqty jilikti jastar jaǵyna qoıady. Bir eskeretin jaıt, ólimde kúıeýge arnalyp tartylatyn tós tabaqqa salynbaıdy.

Barlyq tabaqqa bel omyrtqa, bir tilim quıryq maı, bir tilim súbe, eki úlken qabyrǵa salynady. Jastar tabaǵyna jaı omyrtqa salynady. Ekinshi tabaqqa ortan jilik, bel omyrtqa salynady. Úshinshi tabaqqa jaýyryn, bel omyrtqa, qabyrǵa salynady.

Al tórtinshi tabaqqa basqa bólmede nemese basqa ústelde otyrsa, kári jilik tartyla beredi. Biraq kári jilik orta jasqa jetip qalǵandarǵa beriledi. Jastarǵa topataı jilik, jaı omyrtqa, súbe quıryq maıymen tartylady. Al otbasyndaǵy qyz-kelinshekterge asyq jilik, moıyn omyrtqa, qalǵan qabyrǵa beriledi.

Tós pen quıymshaq tartý dástúri

Jasy 70-80-ge kelse de óz úıine kelgende kempir qyz bolyp esepteledi. Kúıeý bala da solaı. Sondyqtan tórkindep kelgen qyz tórde otyrady. Al qyz otyrǵan jerde tabaqqa quıymshaq salynady. Al kúıeý bala kelgende tósin aldyna qoıyp, jeńgeleri mindetti túrde tóstiń kádesin alady.

– Sońǵy kezderi qonaqqa barǵanda jilikti tabaqqa durys kádelep salmaıtynyn baıqap júrmin. Etti týrap ákeletin dástúrdi shyǵardy. Bul bizdiń qonaqqa kórsetetin eń úlken qurmet-syıymyz bolǵandyqtan ol dástúrden ajyramaýymyz kerek. Biz – óte yrymshyl halyqpyz. Úlkender as jep bolǵan soń jastardy shaqyryp alyp, bas tabaqtan asatyp jatady. Bas tabaqtan as jep otyratyn bizdiń jasymyzǵa jet, jolymyzdy bersin dep tilegeni.

Ár jerdiń salty basqa...

Alaıda tabaq tartý rásimi qazaqqa ǵana tán dástúr bolǵanmen, ornalasqan aımaǵyna qaraı jilikterdiń ornyn aýystyryp tarta beredi. Biraq jambasty qashanda bas tabaqqa salǵan. Qaraqalpaqstanda týyp-ósken Marjan Dosymbetova jastaıynan mal soıyp, ishek-qaryn arshyp ósken.

– Tabaq tartýdy men 17-18 jasymda úırendim. Biraq aldymen qoı soıýdy úırenýge týra keldi. Óıtkeni ákem maldy baýyzdap beretin de, qalǵan jumysyn bizge tapsyryp ketetin. Úıdiń úlkeni bolǵan soń, ol sharýany isteý meniń moınymda boldy. Kúıeýge 19 jasymda shyqqanda sol ata-anamnan úırengenderimniń paıdasy kóp tıdi.

Enem erte qaıtys bolǵan. Úıge qonaq kele qalsa, qazanyma jiliktep etimdi salyp, pisirip, dastarhanǵa qoıatynmyn. Biraq bul jaqta tabaq tartý úrdisiniń bizden aıyrmashylyǵy bar. Biz bas tabaqqa jambastyń janyna ortan jilikti salamyz. Kári jilik ot basyndaǵy kelinshekterge, kórshilerge tartylady. Al qonaqtarǵa tartylǵan tabaqqa baıqamaı kári jilik túsip ketse, renishterin bildirip jatady. Sol kezde tabaqtan alyp tastaýǵa týra keledi.

Jalpy bir qoıdyń eti quda kútkende alty tabaqqa tartylady. Al ólim-jitim bolǵanda 24-ke bólip beremiz. Onda kelgen qonaqqa jetkizý maqsatynda bir jilikti ortasynan bólemiz. Ekinshi tabaqqa jaýyryndy asyq jilikpen salyp tartamyz, – deıdi Marjan Dosymbetova.

Etti aǵash tabaqqa salǵan

Salt-dástúrdi zertteýmen aınalysyp júrgen Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory, etnograf Táttigúl Qartaeva qazaq eshqashan etti qonaǵyna týrap ákelmegen deıdi.

– Qazaq etti aǵash tabaqqa salǵan. Ony shara dep ataǵan. Al bútindeı bir qoıdyń etin astaýǵa salǵan. Tabaqqa tek ettiń ózi ǵana salynady. Etke qamyr salý – 20 ǵasyrda paıda bolǵan dástúr. Keıin ettiń janyna kartop, ústine tuzdyq quıyp jasaıtyn boldy.

Kádelengen tabaqtardy er adamdar taratqan

Etti qonaq óz qaltasyna salyp júrgen bákisimen týraǵan. Erkek pen áıel aralasyp otyrmaǵan. Tek qymyz, shaı quıatyn kezde ǵana dastarhannyń aıaq jaǵyna tize búkken. As sońynda sol tabaqtan tamaq ishken adamǵa sálem etken.

Iaǵnı, tabaq alý rásimi keńinen taraǵan. Sebebi kelinder qonaqtarmen dastarhan basynda birge otyrmaǵandyqtan, kelgen qonaqqa óziniń qolynan daıyndalǵan astan aýyz tıgenine rahmet aıtý úshin sálem salatyn bolǵan. Sonymen qatar kelinder qonaqtardan eshqashan tamaq dámdi boldy ma dep suramaǵan.

Súıeginen órnek jasaǵan

Táttigúl Qartaevanyń aıtýynsha, qazaq eshqashan ysyrapshyldyqqa jol bermegen.

– Jalpy tabaq tartý – kóshpeli halyqtarǵa ǵana tán dástúr. Kún kórisi tórt túlik malmen baılanysty bolǵandyqtan, maldyń mańyzdy jiligin qonaǵyna usynǵan. Al qalǵan súıeginen qaınatyp, sabyn jasaǵan. Birneshe ret qaınatyp, maıyn shyǵaryp, jyltyraǵan kezde dombyra, qobyzdy órnekteýge jas qoıdyń súıegin paıdalanǵan.

Úlken maldyń qabyrǵasymen, jaýyrynymen aǵash tósekti, sandyqty ásemdegen. Al bas súıekti ıtke tastamaǵan. Qora-qopsynyń, jazdyq saraıdyń tóbesine tastaıdy nemese ıt-qus jete bermeıtin bıik aǵashqa ilip qoıady.

Tabaq tartý rásimi basqa ultta da bar

L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti, Arheologııa jáne etnologııa kafedrasynyń doenti, t.ǵ.k. Zylıha Ibadýllaeva as bergende qazaqtyń eshteńeden aıanyp qalmaıtynyn aıtady.– Qazaq qoǵamynda tabaq tartýdyń ózindik aıshyqtalǵan kórinisi orta ǵasyr dáýirinde keń damyǵan. Biraq HÚIII-HIH ǵasyrda orys otarlaýynyń saldarynan, keıin keńestik dáýirde ishinara ózgeristerge ushyrady.

Jalpy tabaq tartýdyń qazaq halqymen qatar basqa halyqtar arasynda da bar ekenin zertteýshi Qurbanǵalı Halıdı óziniń jazbalarynda da atap ótedi. Árıne HÚIII-HIH ǵasyrda tabaq tartýdyń eń sharyqtaý kezeńi as berý dástúrinen anyq baıqalady.

Ol týraly Qurbanǵalı Halıdı: "As berý ər halyqta bar: sart as berse – palaý, noǵaı – túrli taǵam, qazaq as berse – et pen qymyz beredi" dep atap ótedi.

1803 jyly Syrym Datulynyń asyn bergende 2500 qoı, 200 jylqy soıylyp, taratylǵan, 1000 saba qymyz pisilip, 5000 shelek qymyz ishilgen degen derek bar.

Kimge qandaı tabaq tartylatynyn jaqsy bilgen

Zylıha Ibadýllaevanyń aıtýynsha, dástúrli tabaq tartý saltynyń ózindik sımvolıkalyq mán-maǵynasy bar.

– Maldyń on eki jiligi jəne basqa músheleri adamnyń qoǵamdaǵy orny men jolyna laıyqtalyp tartylmasa, tóreler, bekter men bıler dereý narazylyǵyn bildiretin bolǵan. Dəstúr boıynsha marqumnyń artynda qalǵan jesiriniń əmeńgeri qaraly týdy syndyryp, ədet-ǵurypqa saı óziniń mərtebelik jaǵdaıyn bekitkende, tul attyń eti tek qana asty ótkizýge erekshe eńbegi sińgen el ardaqtylaryna ǵana taratylǵan.

Osy arqyly qazaq qoǵamynyń əleýmettik qatynastar júıesiniń prınıpteri men normalarynyń ómirsheńdigi dəriptelgen. Máselen, mártebeli oryndardy aıqyndaý, birge tamaqtanýshylardyń jastyq, otbasylyq, rýlyq mártebesine qaraı tamaqtardy bólý sııaqty ustanymdary qalyptasqan.

Qazaq halqynda dastarhan jaıǵanda otyrǵan ár adamnyń jasyna, jynysyna qaraı ózine laıyq sybaǵasy tartylǵan. Al elge belgili, erekshe qadir tutatyn adam aldyna jeke, qasyndaǵylarǵa 3-4 adamǵa bir tabaqtan degen eseppen tabaq tartatyn bolǵan, – deıdi etnograf.

Tabaq tartýshy jigitter bolǵan

"Abaı jolynda" M. Əýezov: "Tabaq tartýǵa óńsheń jorǵa attardy saılapty. Barlyq at kúmis er-toqymmen erttelgen. Kútýshi jigitter bastaryna tegis jibek oramal baılapty. As oshaǵymen eki arada bular qos tabaqtan alyp, qatar yzǵytyp jónelgende, ólke boıy jaınap ketkendeı boldy", – dep astyń etnografııalyq mánin erekshe sýretteıdi.

– Osy asa jaýapty qyzmetti minsiz atqarý úshin tabaq tartýshy jigitter aldyn ala arnaıy daıyndyqtan ótetin. Ol úshin tabaq alyp qashý nemese múshe alyp qashý oıyndary ótkizilgen. Shaýyp kele jatqan attyń ústinde qolyna tabaq toly et kóterip, ony tókpeı-shashpaı aparatyn jerine durystap jetkizýdi jetik meńgergender ǵana tabaq tartýǵa tańdalyp alyndy.

Mysaly, qurmetti kisilerge bas jambas usynylsa, kúıeý men qyzǵa asyqty jilik pen tós, balaǵa búırek pen qulaq salynady. Eger laıyq múshe usynylmasa ol kisilerdiń ókpeleýge haqysy bar, aıyp ta suraı alady. Qonaqqa qoǵamdaǵy əleýmettik mərtebesine saı, ózine tıisti jilik múshesin tartpaý nemese shatastyryp, aýystyryp jiberý uıat sanalǵan. Jəne kerek kezde keıbir adamnyń el aldynda namysyna tıip, qorlaýdyń belgisi de bolyp tabylǵan, – deıdi Zylıha Ibadýlaeva.

Qazaq renishin de tabaq tartý arqyly jetkizgen

Keı aımaqtarda bastyń tisin qaqpaı ákelip jatady. Salt-dástúrdi zertteýshiler bul durys emes deıdi. Tisin qaqpaý birinshiden, tazalyqqa jatpaıdy. Ekinshiden, ishki renishi bar adamdar bastyń tisin qaqpaı ákeletin bolǵan. Bul jóninde halyq arasynda keń tanylǵan mynadaı áńgime bar.

Aýyldyń syıly adamyna ishteı renjip júrgen bir kisi oǵan qalaı aıtaryn bilmeı júredi. Bir kúni aýyldyń úlkenderin jınap, qoı soıyp, qonaqqa shaqyrady. Qonaqtardyń ishindegi eń úlkeni ózi ishteı renjise de, batyp aıta almaı júrgen kisi bolǵandyqtan, basty soǵan tartady. Biraq bastyń tisin qaqpaı alyp keledi.

Qolyna basty ustaǵan kisi óte aqyldy adam bolsa kerek, jasalǵan dástúrdegi erekshelikti baıqap, úı ıesiniń ne aıtqysy kelgenin jazbaı tanıdy. Qolyna ustaǵan bastyń tisin kórip, maǵan aıta almaı júrgen ókpe-renishi bar eken ǵoı dep úı ıesimen sóılesip, renishin surap bilgen. Eger renishi oryndy bolsa, keshirim suraǵan. Al orynsyz bolsa, kerisinshe, aıybyn moıyndaǵan úı ıesi at-shapanyn kıgizgen.

Bas tartýdyń syry nede?

Etnografııalyq derekter boıynsha, quda-qudaǵılar bir-birine qarym-qatynasymyz úzilmesin, "basymyz" tek jaqsylyqqa qosylsyn degen nıetpen usynatyn bolǵan. Bas tartý dástúri keıbir derekterde Táýke hannyń tusynda paıda bolǵan desedi.

Ádette, kádeli jiliktermen birge syıly qonaqtarǵa maldyń basyn, qoı nemese eshkiniń shekesin, qazy-qartany, jal-jaıany tabaqqa birge salyp beredi. Jylqynyń basyn bólip asady, al sıyrdyń basyn kóz qýysyna taıaý keńsirikten bir shaýyp, mańdaıynan qaq jaryp, úshke bólip asady. Sondyqtan ár shekesi bir bastyń ornyna júredi.

Syıly qonaqqa jylqynyń shekesin tartpaıdy, ol tek etpen birge beriledi. Ádette bizde basty tartar aldynda mańdaıyn aıqastyra tilip qoıady. Ol degeni bastyń jolyn ashý dep biledi.

Ákesi bar adamdar basty mújimeıdi degen yrym bar. Ol qonaq kelgende syıly kádege balasy jarmaspasyn degennen shyqqan deıdi salt-dástúrdi dáripteýshiler.

Bas usyný

Qazaqta onyń ózindik joly bar. Basty tabaqta salyp, ony eń syıly qonaqqa (ádette qarııaǵa) beredi. Qarııa bata-tilegin aıtyp, aldymenen oń ezýinen kesip ózi aýyz tıedi. Odan soń oń qulaǵyn kesip, úıdiń eń kishi balasyna ne jasy kishi adamǵa usynady. Aınala otyrǵan adamdarǵa bastan bir-bir japyraqtan kesip aýyz tıgizedi de, qalǵanyn úı ıesine beredi.

Qulaq usyný. Usaq maldyń qulaǵyn balalarǵa ǵana usynady. Sondaǵysy "saq qulaq, alǵyr bolsyn" degeni. Bir bastyń eki qulaǵyn bir balaǵa bermeıdi. Mindetti túrde eki balaǵa berýi kerek. Al, iri qara maldyń qulaǵy berilmeıdi.

Kóz usyný. Bas mújip otyrǵan adam maldyń kózin bireýge usynar bolsa, jup kózdi bir adamǵa qatar beredi. Iaǵnı, bir bastaǵy eki kóz eki adamǵa berilmeıdi. Sondaı-aq qurmet boıynsha, kóz qos qolmen usynylady.

Til usyný – as usyný jolyndaǵy tamasha kádeniń biri. Maldyń til-jaǵyn baspen birge qonaqqa tartpaıdy. Ony kóbinese kelinge beredi. Keıde úıde kelgen aqyn-sheshender de til men jaqty aldyrtyp, arnaıy bireýge usynyp "meniń jolymdy bersin" degendeı tilek aıtady.

Tańdaı usyný – basty kesip otyrǵan adam, tańdaıdy oń alaqanyna sart etkizip uryp, úıdiń kenje qyzyna nemese mańaıda otyrǵan ánshige usynady. Tańdaıdy usynǵanda ústindegi qatty qyrtysty qabyǵyn alyp tastap, jumsaq úlpershek juqa bóligin ǵana beredi.

Tabaq túrleri

Qazaqtyń salt-dástúrin zertteýmen aınalysqan Bolat Bopaı "Qazaq kádesi" eńbeginde tabaq túrleriniń birnesheýin atap ótedi.

Bas tabaq – qazaqtyń qonaq kútý, sybaǵa syılaý dástúrinde, ata saltynda úıge kisi, syıly adam, aýyl aqsaqaly kelgende, ne alystan óte qurmetti, qadirli kisi kelgende, ne olardy arnaıy qonaqqa shaqyrǵanda usynylatyn tabaq túri. Qoıdyń basyn, jambasyn, ortan jiligin, arqasyn, súmbe qabyrǵasyn, jaýyrynyn, beldemesin, kári jiligin, ishek-qarnyn, toq ishegin, júregin, búıregin, eki sıraǵyn túgel tabaqqa salyp, qonaqqa tartady.

Orta tabaq – bas tabaqtan qalǵan etterdiń kádeli jilikterinen jambas, ortan jilik, jaýyryn, qabyrǵa, arqa, beldeme, kári jilik syndy súbelisin tórdegilerden keıin otyrǵan jasy kishileý qonaqtarǵa tartady.

Aıaq tabaq – úlkenderge bas tabaq, odan sońǵylarǵa orta tabaq, aıaq jaǵynda otyrǵandarǵa aıaq tabaq tartady. Oǵan asyq jilik, tós, quıymshaq, qabyrǵa, arqa, beldeme syndy kádeli jilikterdi tartady.

Syı tabaq – syıly qonaqqa, jasy úlken qarııalarǵa, quda-qudaǵılarǵa arnap tartylady. Maldyń basy, jambasy, jylqy eti asylsa jaly-jaıasyn, qazy-qartasyn ortan jilik pen beldemeni, omyrtqany,qara qabyrǵa syndy kádeli bólikteri asylady. Sıyr-túıe syndy iri qara bolǵanda, beldeme, jaıa, órkesh, omyrtqa, qaryn-suryn, qımaı asylady. Usaq mal soıylsa bas, jambas, beldeme, arqa, jaýyryn, ortan jilik, qabyrǵa jáne súbe qabyrǵa, kári jilik, ishek-qaryn, toq ishek, júrek salynady.

Quda tabaq – qoıdy arnap soıǵan bolsa, tabaqqa basyn, jambasyn, kári jiligin, ortan jiligin, jaýyrynyn, súbe qabyrǵasyn, arqasyn, beldemesin, qarnyn, toq ishegin, quıryq-baýyryn salady. Jylqy bolsa, shekesin, jal-jaıasyn, qazy-qartasyn, omyrtqasyn, ortan jiligin, arqa, qabyrǵalaryn asady. Sıyr bolsa, jaıa, omyrtqa, arqa, ortan jilik, qaryn, qımaı, beldemesin asady.

Qudaǵı tabaqqa eri qaıtys bolǵan, quda joq, qudaǵı ǵana kelgende, "qudanyń joly" dep bas, jambas, omyrtqa, arqa, beldeme, qazy-qarta, jal-jaıa, qaryn, qımaı, ortan jilik, jaýyryn, quıryq-baýyr salynǵan úlken syı tabaq tartady. Al, eri tiri áıelderge ádette bas tartpaıdy.

Kúıeý tabaqqa – asyq jilikti, tósti, ortan jilikti, súbe qabyrǵany, arqany, beldemeni, qaryn men toq ishekti salady.

Qyz tabaq – bul tórkindep kelgen qyzyna kórsetiletin qurmet. Jambasty, asyq jilikti, jaýyryndy, beldemeni, til-jaqty, qaryn-súrindi, súbe qabyrǵany, júrek-baýyrdy, búıregin salady.

Kelin tabaq – ata-enesi kelinge asyq jilik, til-jaq, beldeme, arqa, jaýyryn, ortan jilik, júrek-baýyr salynǵan tabaq tartady.

Jeńge tabaq – halyq arasynda az kezdesse de, mundaı tabaq túri de bar eken. Tabaqqa qoıdyń jambasyn, jaýyrynyn, arqa beldemesin, súbe qabyrǵasyn, júrek-baýyryn, toq ishegin, qaryn-búırekterin salady.

Jezde tabaq – bul tabaqty baldyz qyzdar daıyndaıdy. Ortan jilik, jaýyrynyn, arqa, beldeme, qaryn, toq ishek, baýyr, júrek, búırek, quımyshaq salynady. Jezde tabaqqa salynatyn syı-sybaǵa negizinen jeńge tabaqtaǵymen birdeı bolady. Al uqsamaıtyn jeri quımyshaq qosylady. Onysy – baldyz qyzdardyń jezdesine kórsetken ázili, qaljyńy dep túsingen jón.

Betashar tabaq – qazaqtyń kelin túsirý saltynda, "betashar" rásimin jasaǵan adamǵa arnap usynylady. Tabaqqa til-jaq, júrek-baýyr, ortan jilik, jaýyryn, beldeme, arqa, qabyrǵalar salyp, ústine tańdaı qosady. Onyń ústine ádemi kesteli qoljaýlyq jabady, bolsa kúmis júzik, teńge qoıady.

Bala tabaq – úıge kelgen balalarǵa arnaıy tabaq tartyp, dám syılap otyrǵan. Mundaı tabaqqa asyq jilik, jaýyryn, ortan jilik, arqa, beldeme, til-jaq, qabyrǵa salynady.

Qurdas tabaq – qonaqqa jyldas adamdy shaqyrǵanda jambas, ortan jilik, jaýyryn, qabyrǵa, arqa, beldeme sııaqty sybaǵaly jilik syılaıdy.

Qos tabaq – qazaqtyń qonaq kútý saltynda úlken qarııalarǵa, erekshe syıly qonaǵyna tartady. Qos tabaq – qurmet-syıdyń eń úlkeni sanalady, joǵary baǵalanady. Qos tabaqqa da jambas, ortan jilik, arqa, beldeme, jaýyryn, qabyrǵa salady, bireýine bas qosady.

Til ashar tabaq – balanyń eń alǵash byldyrlap tili shyǵa bastaǵanda, áke-sheshesi qoıyn soıyp, mol dastarhan jaıady. Aýyldyń úlkenderin shaqyrady. Arnaıy soıylǵan qoıdyń jambas, kári jilik, jaýyryn, beldeme, arqa, súbe qabyrǵa, qara qabyrǵa, toq ishek, qaryn-suryndary salynǵan tabaqqa eń ústine qoıdyń basy men til-jaǵyn qoıyp tartady.

Tóre tabaq – tabaq tartýdyń bir túri. El arasynda keıde "tóbe tabaq" dep te ataıdy. Tóre tabaqqa bir qoıdyń etin, kádeli jiligin túgel salady da, balýan, batyr azamattardyń aldyna tartady.

Kejim tabaq – qazaq tarıhynda óte sırek tartylǵan. Ony óte syıly, mártebeli qonaqtarǵa ǵana tartady. Kejim tabaqqa úlken qoıdyń eti, bas-sıraǵymen qosyp bir-aq salynady. Bólip-jaryp jatpaıdy. Kezinde Abaıdyń ákesi Qunanbaı Qytaı jerindegi qazaq eline barǵanda Sháký degen baı qajyny qonaq qylǵanda osy kejim tabaqty tartqan eken.

Láılim ÁÝBÝKIROVA

informburo.kz