Jambyl oblysyndaǵy jarylystyń jańǵyryǵyn áli eshkim umyta qoıǵan joq. Al odan keıingi bılik basyndaǵy aýys-túıister men aıaq astynan bolǵan sheshimder tipti qyzyq jaǵdaıda iske asty.
Áliptiń artyn baǵyp, biz biraz maǵlumatty zerdeledik. Internettegi saýsaǵan kontenttiń arasynan ilip-alar dúnıelerdi taýyp, mamandardy sózge tarttyq. Biz tek qana áskerılermen ǵana emes, sonymen qatar TJM, IIM, dárigerler sekildi osy salanyń uńǵyl-shuńǵylyn túsinetin adamdarmen jolyqtyq.
Birden aıtaıyn, eshqandaı qupııa aqparatpen bólispeımin, tek qolda bar málimetke júginip, logıkalyq sheshimderdi ortaǵa salamyn. Ári qaraı ózińiz baǵamdap jatarsyz.
Aldymen ret-retimen baıandap óteıin.
Birinshiden: Arysta da, Baızaq aýdanynda da jarylystan zaqymdanǵan ǵımarattar salystyrmaly túrde alǵanda sondaı kóp te bolǵan joq. Qulaıyn dep turǵan birli-jarym ǵımarat bolmasa, Arysta tutastaı alǵanda eshqandaı qurylys túbimen qırap qalmady. Biraq keıbir “jalǵan sarapshylar” Túrkistan oblysyndaǵy bul shahardy «jermen jeksen boldy» dep dabyl qaqty. Ol shyndyqqa kelmeıdi.
Jambyl oblysy men Arystaǵy jarylysta qıraǵan ǵımarattardyń keıbiri tipti jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda turǵyzylǵan edi. Al qurylysy jaqynda aıaqtalǵan qırandy ǵımarat eshkimniń aıaǵy baspaıtyn, qoımaǵa jaqyn mańda turǵyzylǵan.
Jarylystyń joıqyn tolqyny bul úılerdiń tek shıfermen qaptalǵan shatyryn ushyryp, terezesin qıratty.
Iá, ıá, tek shıfermen qaptalǵan shatyrlary ǵana zaqymdandy. Al qoıma qorshaýynan 100-aq metr qashyqtyqta ornalasqan metallocherepıa nemese proflıstpen qaptalǵan shatyrlar bútin kúıinde qaldy. Dál osyndaı jaǵdaı tek Arysta ǵana emes, Baızaq aýdanynda da qaıtalandy.
Biraq ádildigin aıtsaq, Arysta zııan keltirilgen úıler Baızaq aýdanyńa qaraǵanda, kóp boldy. Olardyń keıbiri, naqtylasaq, onǵa jýyq ǵımarat (onnan aspady) qatty zaqymdandy.
Arystyń qatty qıramaǵanynyń dáleli- 3 kúnniń ishinde qaıta jandanǵan tirshilik. Soǵan qarap, Arys qalasynyń tutastaı úıindi astynda qalmaǵanyn bilýge bolady. Turǵyndar 3 kún ishinde úıine oraldy, al mektep, balabaqsha, ákimshilik ǵımarattar qalypty jumysyn jalǵastyrdy.
Al Baızaq aýdanynda aýyl turǵyndary tipti kelesi kúni úılerine din aman oraldy.
Ekinshiden: qaza tapqandardyń sany. Adam ómiri basty qundylyqtardyń biri ekeni sózsiz. Deıturǵanmen áskerı salada da, kúndelikti turmysta da “uıǵaryndy” nemese “josparlanǵan shyǵyndar” degen uǵym bar.
Resmı túrde solaı. Al túrli salanyń mamandary qandaıda bir oqıǵadaǵy nemese áskerı qaqtyǵystardaǵy shyǵyndardy beıresmı túrde «úlken» nemese «az» dep jikteıdi. Buny túsinýge bolady: mysaly, Qazaqstanda 2021 jyldyń jazynda pandemııanyń asqynýynan qaıtys bolǵandardyń sany táýligine 120 adamǵa jetken. Halyq sany azǵantaı el úshin óte kóp shyǵyn.
Keıin koronavırýstan qaıtys bolǵandardyń sany 20 adamǵa jetkende – muny az dep esepteı bastady. Taǵy bir mysal: jol-kólik oqıǵasynan 10, tipti 5 adam kóz jumsa, muny kóp dep baǵamdaımyz. Sonda kez kelgen oqıǵanyń sıpaty men aýqymyn negizge ala otyryp, shyǵyndardy «kóp» nemese «az» degen sózdermen baǵalaýǵa bolady.
Endi Arystaǵy oqıǵaǵa oralaıyq. BAQ-taǵy málimetterge zer salsaq, órt saldarynan bolǵan jarylystyń nátıjesinde ondaǵan myń tonna oq-dári jarylyp (basym kópshiligi artıllerııalyq jáne reaktıvti - olardyń bólshegi birneshe shaqyrymǵa deıin ushý múmkin).. Bul týraly ardager ofıerdiń biri keńinen aıtqan bolatyn.
Mundaı aýqymdy jarylys jıi bolmaıtyny belgili. Jurt oılaǵandaı qıraǵan ǵımarattardyń kóp emes ekenin biz joǵaryda talqylap óttik. Al qaza tapqandardyń sany týraly ne deımiz?
Oq-dári qoımasynyń janynda turǵyn-úı, meshit, tipti mekteptiń(!) baryn eskersek, jarylystan kem degende júzge jýyq jan o dúnıege attanýy múmkin edi.
Bile bilseńiz, jaqynda ǵana Beırýt portynda bolǵan jarylystan 200-den astam adam qaza tapty. Mamandar ol jaqtaǵy jarylystyń kúshi Arystaǵydan birneshe ese az bolǵanyn aıtady.
Al biz Arysta 3 adamnyń qaıtys bolǵanyn bilemiz: órt sóndirip júrgen eki áskerı men bir jergilikti turǵyn. Sońǵysy qaýiptiń aýqymyn sezbese kerek, jarylǵan ottyń ushqynyn «qyzyqtap» turǵan.
Endi áskerı tilmen jetkizsek, júzdegen myń tonna oq-dári jarylǵanda, yqtımal 100 adamnyń ornyna 3 adamnyń qaıtys bolýy kóńilge medeý ekenine kelisesiz be?
Aıtpaqshy, Arysta órt sóndirý kezinde kóz jumǵan eki adam TJM-niń órt sóndirýshileri emes, áskerı ekenin nazarǵa alǵym keledi (aıta keteıik ol ýaqytta órt sóndirýshiler TJM-niń emes, IIM-niń quramynda edi). Bul mańyzdy fakt, jáne alda áli buǵan oralamyz.
Nege Arystaǵy jarylysta qaza tapqandar men jaraqat alǵandardyń arasynda TJM ókilderi joq degen saýaldy biz sottalǵan áskerılerden suradyq. Oqıǵaǵa tikeleı qatysy bar áskerılerdiń jaýaby birdeı shyqty: qoımadaǵy órtti áskerılerdiń ózderi óshirmese TJM (IIM) ókilderi qaýipsizdik maqsatynda ol jerge kirmeıtinderin aıtqan. Dál osyndaı áreketke áskerı prokýrorlar men IIM tergeýshileri de barǵan.
TJM órt sóndirýshileri sýdy tek áskerı bólimniń kire berisine deıin ǵana jetkizip turǵan, ári qaraı áskerıler óz ómirin qaýipke tigip tilsiz jaýmen kúrseken.
Oqıǵa kýágerleriniń aıtýynsha tergeý amaldaryn júrgizip bastaǵan IIM ókilderi men áskerı prokýratýra qyzmetkerleriniń eshbiri kezekshi bólmesindegi beınebaqylaý jazylǵan dıskti alýǵa júreksinip barmaı qoıǵan eken. Tek mınıstr men onyń orynbasary kelip, BMP-ǵa minip áskerı bólimniń aýmaǵyna kirgen soń ǵana basqalary da kire bastapty.
Bul óte durys qadam, sebebi órt sóndirýshiler men quqyq-qorǵaý qyzmetkerleri aman qaldy. Eger de Baızaqtaǵy jarylysta dál osyndaı áreketke TJM-niń órt sóndirýshileri de barǵanda, adam shyǵyny múlde bolmas ta edi.
Alaıda bolar is boldy, boıaýy sińdi. Ne bolsa da, órt sóndirýshiler qyzmettik mindetterin atqaryp, qaza tapty... Al, qyzmettik mindetterdi oryndaǵanda, qaıǵyly qatelikterde bola beredi.
Endi Baızaqtaǵy oqıǵany alaıyq. Birinshiden: Arystaǵy jarylysta bir turǵyn kóz jumsa, Jambyl oblysynda aýyl turǵyndarynyń birde bir adam qaza tappaǵany túgil, bári din aman, tipti aýrýhanaǵa da jatqyzbaǵan.
Jambyl oblysy densaýlyq saqtaý basqarmasynyń málimetinshe aýrýhanaǵa túskenderdiń arasynda turǵyndardyń birde bireýi bolmaǵan. Iá, túrli jaraqat alǵan adamdar boldy, biraq olar ambýlatorııalyq kómekten keıin úılerine qaıtaryldy.
Budan túıgenimiz: áskerıler beıbit turǵyndardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin barlyq qajetti sharalardy aldyn ala qoldanǵan eken. Demek, halyqtyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý - askerlerdiń basty maqsaty emes pe? Sonda áskerı qyzmetshiler ózderine tıesili basty maqsatty – azamattyq turǵyndardyń ómirlerin saqtaý- tolyqtaı oryndap shyqty.
Oq-dárilerdiń qoımasy asa qaýipti ekeni aıtpasa da túsinikti. Ol kıim-keshek nemese azyq-túlik saqtaıtyn qoıma emes. Halyqtyn ishinde júrgen, naqty jumys istǵp kórgen adam órt degen tilsiz jaýdyń jer talǵamaıtynyn, ýaqytqa baǵynbaıtynyn jaqsy biledi. Al eger órt oq-dári qoımasynda, tipti janar-jaǵarmaı beketterinde tutansa, onda jarylý múmkindigi 90 paıyzǵa deıin ulǵaıady. Aman qalýyńnyń múmkindigi onnan bir bolsa, táýekelge barýdyń esh qajeti joq ekeni aqıqat.
Órt bolmaıtynyna eshkim kepildik bere almaıtyn bolsa, órt jaǵdaıda barynsha aman qalýdyń, adam shyǵynyn azaıtýdyń jolyn qarastyrý eń mańyzdy. Arys pen Baızaq aýdanyndaǵy jarylys saldarynan qaza tapqandardyń sanyna qarasaq áskerıler bul maqsatqa qol jetkizdi desek te bolady. Bul týraly túrli ekspertter aıtqan bolatyn.
Munyń oqys biraq aıdan anyq qorytyndysy bylaı bolý kerek shyǵar: áskerılerdi jazalaýdyń ornyna maqtaý qajet. Álbette barlyq shyǵyndardy qalpyna keltirý qajet.
Endi taıaqtyń ekinshi ushyna qarap, bul oqıǵalardyń BAQ-taǵy kórinisine nazar aýdarsaq. Arys pen Jambyl oblysyndaǵy jarylystyń uqsastyǵyna qaramastan memlekettiń bul turǵyda ustanǵan aqparattyq saıasatynyń aıyrmashylyǵy zor!
Arystaǵy jarylystan keıin qazaqstandyq BAQ biraýyzdan kelisip alǵandaı aqparatty toqtamastan qarsha boratyp, jarııalady. Muny tipti batystyq, reseılik jáne qytaılyq baqylaýshylar tańdanyspen aıtty. Bul elderde mundaı oqıǵa kúnde bolmasa da jıi qaıtalanady. Alaıda onyń jańǵyryǵy aqparat kózderindegi 1-2 resmı jańalyqpen sap tyıylady. Ekinshi-úshinshi kúni mundaı jańalyq oqyrmanǵa qyzyq ta bolmaı qalady.
Al Qazaqstanda Arys jarylysynyń shýy BAQ-ta 1 aıdan asa «jyrlandy», oǵan qosa áleýmettik jelidegi belsendi qoldanýshylardyń jazbalary taǵy bar. Joǵarydan túsken tapsyrma sekildi elimizde «Biz birgemiz!» degen jalpyulttyq kampanııa bastaldy. Oǵan barlyq aımaqtardy atsalystyryp, asarlatyp qarjy jınap, BAQta dúrsin-dúrsin kórsetilip jatty, tipti oleń men án jazyldy. Dál osyndaı uıymshyldyqty bálkim Uly Otan soǵysy kezinde ǵana kórgen shyǵarmyz...
Álbette mundaı múmkindikti keıbir pysyq arystyqtar da ýystan jiberip almady. Kýágerlerdiń aıtýynsha bıliktiń nazary men prezıdenttiń qamqorlyǵyn sezgen keıbir pysyqaı jurtshylyq ózderiniń tipti din aman turǵan úılerin qasaqana buzyp, kórshisinen kem túspeıtin úı salýdy talap etken kórinedi. Muny qyzǵanyshtan aıtyp turǵanymyz joq – tek júıesiz baǵalaýdyń nátıjesinde artyq shyǵynǵa ushyraǵanyn jetkizgimiz keledi.
Al endi Baızaqtaǵy jarylystyń BAQ-taǵy kórinisin saralap kóreıik. Bul joly memlekettiń aqparat saıasaty múldem basqasha órbidi. Biraq barlyǵymyz biletindeı qaza tapqandardyń jalpy sany Arystaǵy oqıǵaǵa qaraǵanda 6 ese kóp edi. Endi logıkaǵa salsaq aqparat aǵyny aldyńǵy jarylystan artyq bolmasa, kem bolmaýy tıis edi, alaıda bári kerisinshe boldy.
BAQ eki-úsh kún shýlady da basyla qaldy. Tipti oqyrmannyń nazaryn aýdaratyn basty oqıǵa – mınıstrdiń óz erkimen otstavkige ketkeni de olarǵa «qyzyq» bolmaǵan sekildi. Al bılik bolsa qaıtys bolǵandardyń janbasy jerge tımeı jatyp, tez-tez marapattaı bastady.
Joǵarydan pármen túspese, bul oqıǵalardyń aqparattyq kórinýi basqalaı órbýshi me edi, kim bilsin?
Bul jerde mynadaı paradoks bar: Baızaq aýdanyndaǵy jarylys kezinde qaıtys bolǵan órt sóndirýshilerdiń sany Arystaǵydan kóp bolsa da, aqparat dabyly Arystaǵy oqıǵaǵa qaraǵanda az boldy.
Nege bulaı boldy deısiz be? Biz basymyzdy taýǵa da, tasqa da urdyq, oılandyq, sóıtsek munyń jaýaby aıtpasa da túsinikti bolǵandaı kórindi.
2019 jyldyń maýsymynda bıliktiń kózdegen saıasatynan eldiń nazaryn basqa jaqqa aýdarý úshin sebep kerek edi.
«Myltyqtyń basýyna, qulannyń qasýy» týra kelgendeı Arystaǵy jarylystan keıingi eldiń «zary» sáıkes kele qaldy. Ortaq qasiretti birigip sheshý joly qashanda utymdy tásil. Mundaı oqıǵa bolmaǵan jaǵdaıda uıymdastyra salý da ońaı. Alaıda bolashaqta mundaı tásil eldi tyǵyryqqa tiremesine kim kepil? Al Taraz irgesindegi jarylys kezinde bundaı shýdyń qajeti bolmady.
Sońǵy ýaqytta sarapshylardyń basym kópshiligi, onyń ishinde reseıliktermen qatar sheteldikter de bar, Arystaǵy oqıǵa men Jambyl oblysyndaǵy tótenshe jaǵdaı qoldan uıymdastyrylǵan degen pikirlerin aıtýda.
Eger solaı bolsa, bul oqıǵalardyń kúrmeýin sheshý kimge tıimdi? Álde bul pikirdi tekserýge jáne dáleldeýge eshkimniń qulqy joq pa?
Buǵan qatysy bar jáne tergeý proesine áser etýi múmkin adamdar úshin bul qanshalyqty qolaıly? Bul – taǵy úlken suraq.
Jambyl JAILAÝOV,
”Adyrna” ulttyq portaly
