Jambyl oblysyndaǧy jarylystyŋ jaŋǧyryǧyn älı eşkım ūmyta qoiǧan joq. Al odan keiıngı bilık basyndaǧy auys-tüiıster men aiaq astynan bolǧan şeşımder tıptı qyzyq jaǧdaida ıske asty.
Älıptıŋ artyn baǧyp, bız bıraz maǧlūmatty zerdeledık. İnternettegı sausaǧan kontenttıŋ arasynan ılıp-alar dünielerdı tauyp, mamandardy sözge tarttyq. Bız tek qana äskerilermen ǧana emes, sonymen qatar TJM, IIM, därıgerler sekıldı osy salanyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn tüsınetın adamdarmen jolyqtyq.
Bırden aitaiyn, eşqandai qūpiia aqparatpen bölıspeimın, tek qolda bar mälımetke jügınıp, logikalyq şeşımderdı ortaǧa salamyn. Ärı qarai özıŋız baǧamdap jatarsyz.
Aldymen ret-retımen baiandap öteiın.
Bırınşıden: Arysta da, Baizaq audanynda da jarylystan zaqymdanǧan ǧimarattar salystyrmaly türde alǧanda sondai köp te bolǧan joq. Qūlaiyn dep tūrǧan bırlı-jarym ǧimarat bolmasa, Arysta tūtastai alǧanda eşqandai qūrylys tübımen qirap qalmady. Bıraq keibır “jalǧan sarapşylar” Türkıstan oblysyndaǧy būl şahardy «jermen jeksen boldy» dep dabyl qaqty. Ol şyndyqqa kelmeidı.
Jambyl oblysy men Arystaǧy jarylysta qiraǧan ǧimarattardyŋ keibırı tıptı jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda tūrǧyzylǧan edı. Al qūrylysy jaqynda aiaqtalǧan qirandy ǧimarat eşkımnıŋ aiaǧy baspaityn, qoimaǧa jaqyn maŋda tūrǧyzylǧan.
Jarylystyŋ joiqyn tolqyny būl üilerdıŋ tek şifermen qaptalǧan şatyryn ūşyryp, terezesın qiratty.
İä, iä, tek şifermen qaptalǧan şatyrlary ǧana zaqymdandy. Al qoima qorşauynan 100-aq metr qaşyqtyqta ornalasqan metallocherepisa nemese proflistpen qaptalǧan şatyrlar bütın küiınde qaldy. Däl osyndai jaǧdai tek Arysta ǧana emes, Baizaq audanynda da qaitalandy.
Bıraq ädıldıgın aitsaq, Arysta ziian keltırılgen üiler Baizaq audanyŋa qaraǧanda, köp boldy. Olardyŋ keibırı, naqtylasaq, onǧa juyq ǧimarat (onnan aspady) qatty zaqymdandy.
Arystyŋ qatty qiramaǧanynyŋ dälelı- 3 künnıŋ ışınde qaita jandanǧan tırşılık. Soǧan qarap, Arys qalasynyŋ tūtastai üiındı astynda qalmaǧanyn bıluge bolady. Tūrǧyndar 3 kün ışınde üiıne oraldy, al mektep, balabaqşa, äkımşılık ǧimarattar qalypty jūmysyn jalǧastyrdy.
Al Baizaq audanynda auyl tūrǧyndary tıptı kelesı künı üilerıne dın aman oraldy.
Ekınşıden: qaza tapqandardyŋ sany. Adam ömırı basty qūndylyqtardyŋ bırı ekenı sözsız. Deitūrǧanmen äskeri salada da, kündelıktı tūrmysta da “ūiǧaryndy” nemese “josparlanǧan şyǧyndar” degen ūǧym bar.
Resmi türde solai. Al türlı salanyŋ mamandary qandaida bır oqiǧadaǧy nemese äskeri qaqtyǧystardaǧy şyǧyndardy beiresmi türde «ülken» nemese «az» dep jıkteidı. Būny tüsınuge bolady: mysaly, Qazaqstanda 2021 jyldyŋ jazynda pandemiianyŋ asqynuynan qaitys bolǧandardyŋ sany täulıgıne 120 adamǧa jetken. Halyq sany azǧantai el üşın öte köp şyǧyn.
Keiın koronavirustan qaitys bolǧandardyŋ sany 20 adamǧa jetkende – mūny az dep eseptei bastady. Taǧy bır mysal: jol-kölık oqiǧasynan 10, tıptı 5 adam köz jūmsa, mūny köp dep baǧamdaimyz. Sonda kez kelgen oqiǧanyŋ sipaty men auqymyn negızge ala otyryp, şyǧyndardy «köp» nemese «az» degen sözdermen baǧalauǧa bolady.
Endı Arystaǧy oqiǧaǧa oralaiyq. BAQ-taǧy mälımetterge zer salsaq, ört saldarynan bolǧan jarylystyŋ nätijesınde ondaǧan myŋ tonna oq-därı jarylyp (basym köpşılıgı artilleriialyq jäne reaktivtı - olardyŋ bölşegı bırneşe şaqyrymǧa deiın ūşu mümkın).. Būl turaly ardager ofiserdıŋ bırı keŋınen aitqan bolatyn.
Mūndai auqymdy jarylys jiı bolmaityny belgılı. Jūrt oilaǧandai qiraǧan ǧimarattardyŋ köp emes ekenın bız joǧaryda talqylap öttık. Al qaza tapqandardyŋ sany turaly ne deimız?
Oq-därı qoimasynyŋ janynda tūrǧyn-üi, meşıt, tıptı mekteptıŋ(!) baryn eskersek, jarylystan kem degende jüzge juyq jan o düniege attanuy mümkın edı.
Bıle bılseŋız, jaqynda ǧana Beirut portynda bolǧan jarylystan 200-den astam adam qaza tapty. Mamandar ol jaqtaǧy jarylystyŋ küşı Arystaǧydan bırneşe ese az bolǧanyn aitady.
Al bız Arysta 3 adamnyŋ qaitys bolǧanyn bılemız: ört söndırıp jürgen ekı äskeri men bır jergılıktı tūrǧyn. Soŋǧysy qauıptıŋ auqymyn sezbese kerek, jarylǧan ottyŋ ūşqynyn «qyzyqtap» tūrǧan.
Endı äskeri tılmen jetkızsek, jüzdegen myŋ tonna oq-därı jarylǧanda, yqtimal 100 adamnyŋ ornyna 3 adamnyŋ qaitys boluy köŋılge medeu ekenıne kelısesız be?
Aitpaqşy, Arysta ört söndıru kezınde köz jūmǧan ekı adam TJM-nıŋ ört söndıruşılerı emes, äskeri ekenın nazarǧa alǧym keledı (aita keteiık ol uaqytta ört söndıruşıler TJM-nıŋ emes, IIM-nıŋ qūramynda edı). Būl maŋyzdy fakt, jäne alda älı būǧan oralamyz.
Nege Arystaǧy jarylysta qaza tapqandar men jaraqat alǧandardyŋ arasynda TJM ökılderı joq degen saualdy bız sottalǧan äskerilerden sūradyq. Oqiǧaǧa tıkelei qatysy bar äskerilerdıŋ jauaby bırdei şyqty: qoimadaǧy örttı äskerilerdıŋ özderı öşırmese TJM (IIM) ökılderı qauıpsızdık maqsatynda ol jerge kırmeitınderın aitqan. Däl osyndai äreketke äskeri prokurorlar men IIM tergeuşılerı de barǧan.
TJM ört söndıruşılerı sudy tek äskeri bölımnıŋ kıre berısıne deiın ǧana jetkızıp tūrǧan, ärı qarai äskeriler öz ömırın qauıpke tıgıp tılsız jaumen kürseken.
Oqiǧa kuägerlerınıŋ aituynşa tergeu amaldaryn jürgızıp bastaǧan IIM ökılderı men äskeri prokuratura qyzmetkerlerınıŋ eşbırı kezekşı bölmesındegı beinebaqylau jazylǧan disktı aluǧa jüreksınıp barmai qoiǧan eken. Tek ministr men onyŋ orynbasary kelıp, BMP-ǧa mınıp äskeri bölımnıŋ aumaǧyna kırgen soŋ ǧana basqalary da kıre bastapty.
Būl öte dūrys qadam, sebebı ört söndıruşıler men qūqyq-qorǧau qyzmetkerlerı aman qaldy. Eger de Baizaqtaǧy jarylysta däl osyndai äreketke TJM-nıŋ ört söndıruşılerı de barǧanda, adam şyǧyny mülde bolmas ta edı.
Alaida bolar ıs boldy, boiauy sıŋdı. Ne bolsa da, ört söndıruşıler qyzmettık mındetterın atqaryp, qaza tapty... Al, qyzmettık mındetterdı oryndaǧanda, qaiǧyly qatelıkterde bola beredı.
Endı Baizaqtaǧy oqiǧany alaiyq. Bırınşıden: Arystaǧy jarylysta bır tūrǧyn köz jūmsa, Jambyl oblysynda auyl tūrǧyndarynyŋ bırde bır adam qaza tappaǧany tügıl, bärı dın aman, tıptı auruhanaǧa da jatqyzbaǧan.
Jambyl oblysy densaulyq saqtau basqarmasynyŋ mälımetınşe auruhanaǧa tüskenderdıŋ arasynda tūrǧyndardyŋ bırde bıreuı bolmaǧan. İä, türlı jaraqat alǧan adamdar boldy, bıraq olar ambulatoriialyq kömekten keiın üilerıne qaitaryldy.
Būdan tüigenımız: äskeriler beibıt tūrǧyndardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın barlyq qajettı şaralardy aldyn ala qoldanǧan eken. Demek, halyqtyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu - askerlerdıŋ basty maqsaty emes pe? Sonda äskeri qyzmetşıler özderıne tiesılı basty maqsatty – azamattyq tūrǧyndardyŋ ömırlerın saqtau- tolyqtai oryndap şyqty.
Oq-därılerdıŋ qoimasy asa qauıptı ekenı aitpasa da tüsınıktı. Ol kiım-keşek nemese azyq-tülık saqtaityn qoima emes. Halyqtyn ışınde jürgen, naqty jūmys ıstǧp körgen adam ört degen tılsız jaudyŋ jer talǧamaitynyn, uaqytqa baǧynbaitynyn jaqsy bıledı. Al eger ört oq-därı qoimasynda, tıptı janar-jaǧarmai beketterınde tūtansa, onda jarylu mümkındıgı 90 paiyzǧa deiın ūlǧaiady. Aman qaluyŋnyŋ mümkındıgı onnan bır bolsa, täuekelge barudyŋ eş qajetı joq ekenı aqiqat.
Ört bolmaitynyna eşkım kepıldık bere almaityn bolsa, ört jaǧdaida barynşa aman qaludyŋ, adam şyǧynyn azaitudyŋ jolyn qarastyru eŋ maŋyzdy. Arys pen Baizaq audanyndaǧy jarylys saldarynan qaza tapqandardyŋ sanyna qarasaq äskeriler būl maqsatqa qol jetkızdı desek te bolady. Būl turaly türlı ekspertter aitqan bolatyn.
Mūnyŋ oqys bıraq aidan anyq qorytyndysy bylai bolu kerek şyǧar: äskerilerdı jazalaudyŋ ornyna maqtau qajet. Älbette barlyq şyǧyndardy qalpyna keltıru qajet.
Endı taiaqtyŋ ekınşı ūşyna qarap, būl oqiǧalardyŋ BAQ-taǧy körınısıne nazar audarsaq. Arys pen Jambyl oblysyndaǧy jarylystyŋ ūqsastyǧyna qaramastan memlekettıŋ būl tūrǧyda ūstanǧan aqparattyq saiasatynyŋ aiyrmaşylyǧy zor!
Arystaǧy jarylystan keiın qazaqstandyq BAQ bırauyzdan kelısıp alǧandai aqparatty toqtamastan qarşa boratyp, jariialady. Mūny tıptı batystyq, reseilık jäne qytailyq baqylauşylar taŋdanyspen aitty. Būl elderde mūndai oqiǧa künde bolmasa da jiı qaitalanady. Alaida onyŋ jaŋǧyryǧy aqparat közderındegı 1-2 resmi jaŋalyqpen sap tyiylady. Ekınşı-üşınşı künı mūndai jaŋalyq oqyrmanǧa qyzyq ta bolmai qalady.
Al Qazaqstanda Arys jarylysynyŋ şuy BAQ-ta 1 aidan asa «jyrlandy», oǧan qosa äleumettık jelıdegı belsendı qoldanuşylardyŋ jazbalary taǧy bar. Joǧarydan tüsken tapsyrma sekıldı elımızde «Bız bırgemız!» degen jalpyūlttyq kampaniia bastaldy. Oǧan barlyq aimaqtardy atsalystyryp, asarlatyp qarjy jinap, BAQta dürsın-dürsın körsetılıp jatty, tıptı oleŋ men än jazyldy. Däl osyndai ūiymşyldyqty bälkım Ūly Otan soǧysy kezınde ǧana körgen şyǧarmyz...
Älbette mūndai mümkındıktı keibır pysyq arystyqtar da uystan jıberıp almady. Kuägerlerdıŋ aituynşa bilıktıŋ nazary men prezidenttıŋ qamqorlyǧyn sezgen keibır pysyqai jūrtşylyq özderınıŋ tıptı dın aman tūrǧan üilerın qasaqana būzyp, körşısınen kem tüspeitın üi saludy talap etken körınedı. Mūny qyzǧanyştan aityp tūrǧanymyz joq – tek jüiesız baǧalaudyŋ nätijesınde artyq şyǧynǧa ūşyraǧanyn jetkızgımız keledı.
Al endı Baizaqtaǧy jarylystyŋ BAQ-taǧy körınısın saralap köreiık. Būl joly memlekettıŋ aqparat saiasaty müldem basqaşa örbıdı. Bıraq barlyǧymyz bıletındei qaza tapqandardyŋ jalpy sany Arystaǧy oqiǧaǧa qaraǧanda 6 ese köp edı. Endı logikaǧa salsaq aqparat aǧyny aldyŋǧy jarylystan artyq bolmasa, kem bolmauy tiıs edı, alaida bärı kerısınşe boldy.
BAQ ekı-üş kün şulady da basyla qaldy. Tıptı oqyrmannyŋ nazaryn audaratyn basty oqiǧa – ministrdıŋ öz erkımen otstavkıge ketkenı de olarǧa «qyzyq» bolmaǧan sekıldı. Al bilık bolsa qaitys bolǧandardyŋ janbasy jerge timei jatyp, tez-tez marapattai bastady.
Joǧarydan pärmen tüspese, būl oqiǧalardyŋ aqparattyq körınuı basqalai örbuşı me edı, kım bılsın?
Būl jerde mynadai paradoks bar: Baizaq audanyndaǧy jarylys kezınde qaitys bolǧan ört söndıruşılerdıŋ sany Arystaǧydan köp bolsa da, aqparat dabyly Arystaǧy oqiǧaǧa qaraǧanda az boldy.
Nege būlai boldy deisız be? Bız basymyzdy tauǧa da, tasqa da ūrdyq, oilandyq, söitsek mūnyŋ jauaby aitpasa da tüsınıktı bolǧandai körındı.
2019 jyldyŋ mausymynda bilıktıŋ közdegen saiasatynan eldıŋ nazaryn basqa jaqqa audaru üşın sebep kerek edı.
«Myltyqtyŋ basuyna, qūlannyŋ qasuy» tura kelgendei Arystaǧy jarylystan keiıngı eldıŋ «zary» säikes kele qaldy. Ortaq qasırettı bırıgıp şeşu joly qaşanda ūtymdy täsıl. Mūndai oqiǧa bolmaǧan jaǧdaida ūiymdastyra salu da oŋai. Alaida bolaşaqta mūndai täsıl eldı tyǧyryqqa tıremesıne kım kepıl? Al Taraz ırgesındegı jarylys kezınde būndai şudyŋ qajetı bolmady.
Soŋǧy uaqytta sarapşylardyŋ basym köpşılıgı, onyŋ ışınde reseilıktermen qatar şeteldıkter de bar, Arystaǧy oqiǧa men Jambyl oblysyndaǧy tötenşe jaǧdai qoldan ūiymdastyrylǧan degen pıkırlerın aituda.
Eger solai bolsa, būl oqiǧalardyŋ kürmeuın şeşu kımge tiımdı? Älde būl pıkırdı tekseruge jäne däleldeuge eşkımnıŋ qūlqy joq pa?
Būǧan qatysy bar jäne tergeu prosesıne äser etuı mümkın adamdar üşın būl qanşalyqty qolaily? Būl – taǧy ülken sūraq.
Jambyl JAILAUOV,
”Adyrna” ūlttyq portaly
