جامبىل وبلىسىنداعى جارىلىستىڭ جاڭعىرىعىن ءالى ەشكىم ۇمىتا قويعان جوق. ال ودان كەيىنگى بيلىك باسىنداعى اۋىس-تۇيىستەر مەن اياق استىنان بولعان شەشىمدەر ءتىپتى قىزىق جاعدايدا ىسكە استى.
ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ءبىز ءبىراز ماعلۇماتتى زەردەلەدىك. ينتەرنەتتەگى ساۋساعان كونتەنتتىڭ اراسىنان ءىلىپ-الار دۇنيەلەردى تاۋىپ، مامانداردى سوزگە تارتتىق. ءبىز تەك قانا اسكەريلەرمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تجم، ءىىم، دارىگەرلەر سەكىلدى وسى سالانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تۇسىنەتىن ادامدارمەن جولىقتىق.
بىردەن ايتايىن، ەشقانداي قۇپيا اقپاراتپەن بولىسپەيمىن، تەك قولدا بار مالىمەتكە جۇگىنىپ، لوگيكالىق شەشىمدەردى ورتاعا سالامىن. ءارى قاراي ءوزىڭىز باعامداپ جاتارسىز.
الدىمەن رەت-رەتىمەن بايانداپ وتەيىن.
بىرىنشىدەن: ارىستا دا، بايزاق اۋدانىندا دا جارىلىستان زاقىمدانعان عيماراتتار سالىستىرمالى تۇردە العاندا سونداي كوپ تە بولعان جوق. قۇلايىن دەپ تۇرعان ءبىرلى-جارىم عيمارات بولماسا، ارىستا تۇتاستاي العاندا ەشقانداي قۇرىلىس تۇبىمەن قيراپ قالمادى. بىراق كەيبىر “جالعان ساراپشىلار” تۇركىستان وبلىسىنداعى بۇل شاھاردى «جەرمەن جەكسەن بولدى» دەپ دابىل قاقتى. ول شىندىققا كەلمەيدى.
جامبىل وبلىسى مەن ارىستاعى جارىلىستا قيراعان عيماراتتاردىڭ كەيبىرى ءتىپتى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا تۇرعىزىلعان ەدى. ال قۇرىلىسى جاقىندا اياقتالعان قيراندى عيمارات ەشكىمنىڭ اياعى باسپايتىن، قويماعا جاقىن ماڭدا تۇرعىزىلعان.
جارىلىستىڭ جويقىن تولقىنى بۇل ۇيلەردىڭ تەك شيفەرمەن قاپتالعان شاتىرىن ۇشىرىپ، تەرەزەسىن قيراتتى.
ءيا، ءيا، تەك شيفەرمەن قاپتالعان شاتىرلارى عانا زاقىمداندى. ال قويما قورشاۋىنان 100-اق مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان مەتاللوچەرەپيتسا نەمەسە پروفليستپەن قاپتالعان شاتىرلار ءبۇتىن كۇيىندە قالدى. ءدال وسىنداي جاعداي تەك ارىستا عانا ەمەس، بايزاق اۋدانىندا دا قايتالاندى.
بىراق ادىلدىگىن ايتساق، ارىستا زيان كەلتىرىلگەن ۇيلەر بايزاق اۋدانىڭا قاراعاندا، كوپ بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى، ناقتىلاساق، ونعا جۋىق عيمارات (وننان اسپادى) قاتتى زاقىمداندى.
ارىستىڭ قاتتى قيراماعانىنىڭ دالەلى- 3 كۇننىڭ ىشىندە قايتا جاندانعان تىرشىلىك. سوعان قاراپ، ارىس قالاسىنىڭ تۇتاستاي ءۇيىندى استىندا قالماعانىن بىلۋگە بولادى. تۇرعىندار 3 كۇن ىشىندە ۇيىنە ورالدى، ال مەكتەپ، بالاباقشا، اكىمشىلىك عيماراتتار قالىپتى جۇمىسىن جالعاستىردى.
ال بايزاق اۋدانىندا اۋىل تۇرعىندارى ءتىپتى كەلەسى كۇنى ۇيلەرىنە ءدىن امان ورالدى.
ەكىنشىدەن: قازا تاپقانداردىڭ سانى. ادام ءومىرى باستى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. دەيتۇرعانمەن اسكەري سالادا دا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا “ۇيعارىندى” نەمەسە “جوسپارلانعان شىعىندار” دەگەن ۇعىم بار.
رەسمي تۇردە سولاي. ال ءتۇرلى سالانىڭ ماماندارى قاندايدا ءبىر وقيعاداعى نەمەسە اسكەري قاقتىعىستارداعى شىعىنداردى بەيرەسمي تۇردە «ۇلكەن» نەمەسە «از» دەپ جىكتەيدى. بۇنى تۇسىنۋگە بولادى: مىسالى، قازاقستاندا 2021 جىلدىڭ جازىندا پاندەميانىڭ اسقىنۋىنان قايتىس بولعانداردىڭ سانى تاۋلىگىنە 120 ادامعا جەتكەن. حالىق سانى ازعانتاي ەل ءۇشىن وتە كوپ شىعىن.
كەيىن كوروناۆيرۋستان قايتىس بولعانداردىڭ سانى 20 ادامعا جەتكەندە – مۇنى از دەپ ەسەپتەي باستادى. تاعى ءبىر مىسال: جول-كولىك وقيعاسىنان 10, ءتىپتى 5 ادام كوز جۇمسا، مۇنى كوپ دەپ باعامدايمىز. سوندا كەز كەلگەن وقيعانىڭ سيپاتى مەن اۋقىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، شىعىنداردى «كوپ» نەمەسە «از» دەگەن سوزدەرمەن باعالاۋعا بولادى.
ەندى ارىستاعى وقيعاعا ورالايىق. باق-تاعى مالىمەتتەرگە زەر سالساق، ءورت سالدارىنان بولعان جارىلىستىڭ ناتيجەسىندە ونداعان مىڭ توننا وق-ءدارى جارىلىپ (باسىم كوپشىلىگى ارتيللەريالىق جانە رەاكتيۆتى - ولاردىڭ بولشەگى بىرنەشە شاقىرىمعا دەيىن ۇشۋ مۇمكىن).. بۇل تۋرالى ارداگەر وفيتسەردىڭ ءبىرى كەڭىنەن ايتقان بولاتىن.
مۇنداي اۋقىمدى جارىلىس ءجيى بولمايتىنى بەلگىلى. جۇرت ويلاعانداي قيراعان عيماراتتاردىڭ كوپ ەمەس ەكەنىن ءبىز جوعارىدا تالقىلاپ وتتىك. ال قازا تاپقانداردىڭ سانى تۋرالى نە دەيمىز؟
وق-ءدارى قويماسىنىڭ جانىندا تۇرعىن-ءۇي، مەشىت، ءتىپتى مەكتەپتىڭ(!) بارىن ەسكەرسەك، جارىلىستان كەم دەگەندە جۇزگە جۋىق جان و دۇنيەگە اتتانۋى مۇمكىن ەدى.
بىلە بىلسەڭىز، جاقىندا عانا بەيرۋت پورتىندا بولعان جارىلىستان 200-دەن استام ادام قازا تاپتى. ماماندار ول جاقتاعى جارىلىستىڭ كۇشى ارىستاعىدان بىرنەشە ەسە از بولعانىن ايتادى.
ال ءبىز ارىستا 3 ادامنىڭ قايتىس بولعانىن بىلەمىز: ءورت ءسوندىرىپ جۇرگەن ەكى اسكەري مەن ءبىر جەرگىلىكتى تۇرعىن. سوڭعىسى قاۋىپتىڭ اۋقىمىن سەزبەسە كەرەك، جارىلعان وتتىڭ ۇشقىنىن «قىزىقتاپ» تۇرعان.
ەندى اسكەري تىلمەن جەتكىزسەك، جۇزدەگەن مىڭ توننا وق-ءدارى جارىلعاندا، ىقتيمال 100 ادامنىڭ ورنىنا 3 ادامنىڭ قايتىس بولۋى كوڭىلگە مەدەۋ ەكەنىنە كەلىسەسىز بە؟
ايتپاقشى، ارىستا ءورت ءسوندىرۋ كەزىندە كوز جۇمعان ەكى ادام تجم-ءنىڭ ءورت سوندىرۋشىلەرى ەمەس، اسكەري ەكەنىن نازارعا العىم كەلەدى (ايتا كەتەيىك ول ۋاقىتتا ءورت سوندىرۋشىلەر تجم-ءنىڭ ەمەس، ءىىم-ءنىڭ قۇرامىندا ەدى). بۇل ماڭىزدى فاكت، جانە الدا ءالى بۇعان ورالامىز.
نەگە ارىستاعى جارىلىستا قازا تاپقاندار مەن جاراقات العانداردىڭ اراسىندا تجم وكىلدەرى جوق دەگەن ساۋالدى ءبىز سوتتالعان اسكەريلەردەن سۇرادىق. وقيعاعا تىكەلەي قاتىسى بار اسكەريلەردىڭ جاۋابى بىردەي شىقتى: قويماداعى ءورتتى اسكەريلەردىڭ وزدەرى وشىرمەسە تجم ء(ىىم) وكىلدەرى قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا ول جەرگە كىرمەيتىندەرىن ايتقان. ءدال وسىنداي ارەكەتكە اسكەري پروكۋرورلار مەن ءىىم تەرگەۋشىلەرى دە بارعان.
تجم ءورت سوندىرۋشىلەرى سۋدى تەك اسكەري ءبولىمنىڭ كىرە بەرىسىنە دەيىن عانا جەتكىزىپ تۇرعان، ءارى قاراي اسكەريلەر ءوز ءومىرىن قاۋىپكە تىگىپ ءتىلسىز جاۋمەن كۇرسەكەن.
وقيعا كۋاگەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا تەرگەۋ امالدارىن جۇرگىزىپ باستاعان ءىىم وكىلدەرى مەن اسكەري پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەشبىرى كەزەكشى بولمەسىندەگى بەينەباقىلاۋ جازىلعان ديسكتى الۋعا جۇرەكسىنىپ بارماي قويعان ەكەن. تەك مينيستر مەن ونىڭ ورىنباسارى كەلىپ، بمپ-عا ءمىنىپ اسكەري ءبولىمنىڭ اۋماعىنا كىرگەن سوڭ عانا باسقالارى دا كىرە باستاپتى.
بۇل وتە دۇرىس قادام، سەبەبى ءورت سوندىرۋشىلەر مەن قۇقىق-قورعاۋ قىزمەتكەرلەرى امان قالدى. ەگەر دە بايزاقتاعى جارىلىستا ءدال وسىنداي ارەكەتكە تجم-ءنىڭ ءورت سوندىرۋشىلەرى دە بارعاندا، ادام شىعىنى مۇلدە بولماس تا ەدى.
الايدا بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. نە بولسا دا، ءورت سوندىرۋشىلەر قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارىپ، قازا تاپتى... ال، قىزمەتتىك مىندەتتەردى ورىنداعاندا، قايعىلى قاتەلىكتەردە بولا بەرەدى.
ەندى بايزاقتاعى وقيعانى الايىق. بىرىنشىدەن: ارىستاعى جارىلىستا ءبىر تۇرعىن كوز جۇمسا، جامبىل وبلىسىندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىردە ءبىر ادام قازا تاپپاعانى تۇگىل، ءبارى ءدىن امان، ءتىپتى اۋرۋحاناعا دا جاتقىزباعان.
جامبىل وبلىسى دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە اۋرۋحاناعا تۇسكەندەردىڭ اراسىندا تۇرعىنداردىڭ بىردە بىرەۋى بولماعان. ءيا، ءتۇرلى جاراقات العان ادامدار بولدى، بىراق ولار امبۋلاتوريالىق كومەكتەن كەيىن ۇيلەرىنە قايتارىلدى.
بۇدان تۇيگەنىمىز: اسكەريلەر بەيبىت تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى شارالاردى الدىن الا قولدانعان ەكەن. دەمەك، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ - اسكەرلەردىڭ باستى ماقساتى ەمەس پە؟ سوندا اسكەري قىزمەتشىلەر وزدەرىنە تيەسىلى باستى ماقساتتى – ازاماتتىق تۇرعىنداردىڭ ومىرلەرىن ساقتاۋ- تولىقتاي ورىنداپ شىقتى.
وق-دارىلەردىڭ قويماسى اسا قاۋىپتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ول كيىم-كەشەك نەمەسە ازىق-تۇلىك ساقتايتىن قويما ەمەس. حالىقتىن ىشىندە جۇرگەن، ناقتى جۇمىس ىستعپ كورگەن ادام ءورت دەگەن ءتىلسىز جاۋدىڭ جەر تالعامايتىنىن، ۋاقىتقا باعىنبايتىنىن جاقسى بىلەدى. ال ەگەر ءورت وق-ءدارى قويماسىندا، ءتىپتى جانار-جاعارماي بەكەتتەرىندە تۇتانسا، وندا جارىلۋ مۇمكىندىگى 90 پايىزعا دەيىن ۇلعايادى. امان قالۋىڭنىڭ مۇمكىندىگى وننان ءبىر بولسا، تاۋەكەلگە بارۋدىڭ ەش قاجەتى جوق ەكەنى اقيقات.
ءورت بولمايتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايتىن بولسا، ورت جاعدايدا بارىنشا امان قالۋدىڭ، ادام شىعىنىن ازايتۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ ەڭ ماڭىزدى. ارىس پەن بايزاق اۋدانىنداعى جارىلىس سالدارىنان قازا تاپقانداردىڭ سانىنا قاراساق اسكەريلەر بۇل ماقساتقا قول جەتكىزدى دەسەك تە بولادى. بۇل تۋرالى ءتۇرلى ەكسپەرتتەر ايتقان بولاتىن.
مۇنىڭ وقىس بىراق ايدان انىق قورىتىندىسى بىلاي بولۋ كەرەك شىعار: اسكەريلەردى جازالاۋدىڭ ورنىنا ماقتاۋ قاجەت. البەتتە بارلىق شىعىنداردى قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت.
ەندى تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشىنا قاراپ، بۇل وقيعالاردىڭ باق-تاعى كورىنىسىنە نازار اۋدارساق. ارىس پەن جامبىل وبلىسىنداعى جارىلىستىڭ ۇقساستىعىنا قاراماستان مەملەكەتتىڭ بۇل تۇرعىدا ۇستانعان اقپاراتتىق ساياساتىنىڭ ايىرماشىلىعى زور!
ارىستاعى جارىلىستان كەيىن قازاقستاندىق باق بىراۋىزدان كەلىسىپ العانداي اقپاراتتى توقتاماستان قارشا بوراتىپ، جاريالادى. مۇنى ءتىپتى باتىستىق، رەسەيلىك جانە قىتايلىق باقىلاۋشىلار تاڭدانىسپەن ايتتى. بۇل ەلدەردە مۇنداي وقيعا كۇندە بولماسا دا ءجيى قايتالانادى. الايدا ونىڭ جاڭعىرىعى اقپارات كوزدەرىندەگى 1-2 رەسمي جاڭالىقپەن ساپ تىيىلادى. ەكىنشى-ءۇشىنشى كۇنى مۇنداي جاڭالىق وقىرمانعا قىزىق تا بولماي قالادى.
ال قازاقستاندا ارىس جارىلىسىنىڭ شۋى باق-تا 1 ايدان اسا «جىرلاندى»، وعان قوسا الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندى قولدانۋشىلاردىڭ جازبالارى تاعى بار. جوعارىدان تۇسكەن تاپسىرما سەكىلدى ەلىمىزدە «ءبىز بىرگەمىز!» دەگەن جالپىۇلتتىق كامپانيا باستالدى. وعان بارلىق ايماقتاردى اتسالىستىرىپ، اسارلاتىپ قارجى جيناپ، باقتا ءدۇرسىن-ءدۇرسىن كورسەتىلىپ جاتتى، ءتىپتى ولەڭ مەن ءان جازىلدى. ءدال وسىنداي ۇيىمشىلدىقتى بالكىم ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە عانا كورگەن شىعارمىز...
البەتتە مۇنداي مۇمكىندىكتى كەيبىر پىسىق ارىستىقتار دا ۋىستان جىبەرىپ المادى. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا بيلىكتىڭ نازارى مەن پرەزيدەنتتىڭ قامقورلىعىن سەزگەن كەيبىر پىسىقاي جۇرتشىلىق وزدەرىنىڭ ءتىپتى ءدىن امان تۇرعان ۇيلەرىن قاساقانا بۇزىپ، كورشىسىنەن كەم تۇسپەيتىن ءۇي سالۋدى تالاپ ەتكەن كورىنەدى. مۇنى قىزعانىشتان ايتىپ تۇرعانىمىز جوق – تەك جۇيەسىز باعالاۋدىڭ ناتيجەسىندە ارتىق شىعىنعا ۇشىراعانىن جەتكىزگىمىز كەلەدى.
ال ەندى بايزاقتاعى جارىلىستىڭ باق-تاعى كورىنىسىن سارالاپ كورەيىك. بۇل جولى مەملەكەتتىڭ اقپارات ساياساتى مۇلدەم باسقاشا ءوربىدى. بىراق بارلىعىمىز بىلەتىندەي قازا تاپقانداردىڭ جالپى سانى ارىستاعى وقيعاعا قاراعاندا 6 ەسە كوپ ەدى. ەندى لوگيكاعا سالساق اقپارات اعىنى الدىڭعى جارىلىستان ارتىق بولماسا، كەم بولماۋى ءتيىس ەدى، الايدا ءبارى كەرىسىنشە بولدى.
باق ەكى-ءۇش كۇن شۋلادى دا باسىلا قالدى. ءتىپتى وقىرماننىڭ نازارىن اۋداراتىن باستى وقيعا – ءمينيستردىڭ ءوز ەركىمەن وتستاۆكىگە كەتكەنى دە ولارعا «قىزىق» بولماعان سەكىلدى. ال بيلىك بولسا قايتىس بولعانداردىڭ جانباسى جەرگە تيمەي جاتىپ، تەز-تەز ماراپاتتاي باستادى.
جوعارىدان پارمەن تۇسپەسە، بۇل وقيعالاردىڭ اقپاراتتىق كورىنۋى باسقالاي ءوربۋشى مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟
بۇل جەردە مىناداي پارادوكس بار: بايزاق اۋدانىنداعى جارىلىس كەزىندە قايتىس بولعان ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ سانى ارىستاعىدان كوپ بولسا دا، اقپارات دابىلى ارىستاعى وقيعاعا قاراعاندا از بولدى.
نەگە بۇلاي بولدى دەيسىز بە؟ ءبىز باسىمىزدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردىق، ويلاندىق، سويتسەك مۇنىڭ جاۋابى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولعانداي كورىندى.
2019 جىلدىڭ ماۋسىمىندا بيلىكتىڭ كوزدەگەن ساياساتىنان ەلدىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن سەبەپ كەرەك ەدى.
«مىلتىقتىڭ باسۋىنا، قۇلاننىڭ قاسۋى» تۋرا كەلگەندەي ارىستاعى جارىلىستان كەيىنگى ەلدىڭ «زارى» سايكەس كەلە قالدى. ورتاق قاسىرەتتى بىرىگىپ شەشۋ جولى قاشاندا ۇتىمدى ءتاسىل. مۇنداي وقيعا بولماعان جاعدايدا ۇيىمداستىرا سالۋ دا وڭاي. الايدا بولاشاقتا مۇنداي ءتاسىل ەلدى تىعىرىققا تىرەمەسىنە كىم كەپىل؟ ال تاراز ىرگەسىندەگى جارىلىس كەزىندە بۇنداي شۋدىڭ قاجەتى بولمادى.
سوڭعى ۋاقىتتا ساراپشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە رەسەيلىكتەرمەن قاتار شەتەلدىكتەر دە بار، ارىستاعى وقيعا مەن جامبىل وبلىسىنداعى توتەنشە جاعداي قولدان ۇيىمداستىرىلعان دەگەن پىكىرلەرىن ايتۋدا.
ەگەر سولاي بولسا، بۇل وقيعالاردىڭ كۇرمەۋىن شەشۋ كىمگە ءتيىمدى؟ الدە بۇل پىكىردى تەكسەرۋگە جانە دالەلدەۋگە ەشكىمنىڭ قۇلقى جوق پا؟
بۇعان قاتىسى بار جانە تەرگەۋ پروتسەسىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن ادامدار ءۇشىن بۇل قانشالىقتى قولايلى؟ بۇل – تاعى ۇلكەن سۇراق.
جامبىل جايلاۋوۆ،
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
