Shahkárim Qudaıberdiuly – ómiri de, óleńi de búgingi qazaq eline ańyz bolǵan abyz tulǵa. “Abyz” kóneden kele jatqan sóz. Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde abyz sózin arab tilinen engen, birinshi maǵynasy – kóp biletin, bilimdi adam, bilgir,ekinshi maǵynasy – sáýegeı, kóripkel dep kórsetken (QTTS, 1974, 1-tom, 38-bet).
Kóne túrki tili sózdiginde (DTS) aba – mat, aba – (arab) prarodıtel, predkı maǵynalary beriledi. Abyz sóziniń tórkini “aba” sózimen tórkindes, tektes, “úlken, zor, ata, burynǵy” degen uǵymdy bildirgen tulǵa. “Aba” sózi arqyly keıin abadan (kúshti, myqty), abaja (kebejeniń úlkeni), abajýr (úlken sham), baba (úlken ata), apa (úlken apa) sózderi jasalǵan. Bul sózderdiń barlyǵyna tán ortaq maǵyna – nysannyń úlkendigi; Demek, ab, aba túbirleri ejelgi zamannan beri kele jatqan, kóptegen tilderge ortaq etımon túbir dep sanalýǵa tıisti. “Aba” etımon túbiri arqyly jasalǵan sózderdi tek arab tilinen ǵana emes, túrki, slavıan t.b. tilderinen tabýǵa bolar edi. Tulǵasy men maǵynasy, máni men mazmuny, jalpy uǵymy ortaq mundaı ataýlardy damý tarıhy kóne, tek arab tilinde ǵana emes, ózge tilderde de úlkendik, keńdik maǵyna bergen ortaq tulǵa retinde qaraý oryndy bolmaq.
Aqyn shyǵarmalarynda óz ómiriniń syryn da, mánin de, izdeıtinin de, izdep tapqanyn da aıtyp beredi. “Ómirdiń basy – bala, ortasy – adam, qartaıyp shal bolǵan soń, ketti shamań” deı kele, osy ortanshy ómirdiń bir sátin de bos jibermeı, artyńda adam atyń qalsyn deseń, ǵylym izdeý kerektigin basa kórsetkeni – bul ómirdiń mánin izdeýshilerge bergen jaýaptaı.
Shahkárim – uly gýmanıst, kemel oıdyń ıesi. Uly ustazy Abaıdyń “Atanyń uly bolma, adamnyń uly bol” degen taǵylymyn berik ustaı júrip, ózi de kemeldikke jetken. Shahkárim shyǵarmashylyǵynyń kemeldigi – onyń koneptýaldy oıynda, bolmystyń syryna úńilýinde, ómirdiń mánin taldaýynda.
Ómir syryn kózdeseń,
Jarǵa shoqyn, jannan bez,
Syr qalasyn izdeseń,
Syrly, sulý tamnan bez.
Aqyn dúnıetanymy, aqyn júregi tanyǵan shyndyq osylaı. Mánisi, sirá, qazaq atamyz “jalǵan dúnıe” sanaǵan myna tirshiliktegi sán men saltanatqa qyzyǵýdyń ótkinshiligin, jalǵandyǵyn pash etý men pendelikten bezý, “kemel adam” deńgeıine jetý múmkindigin kórsetý.
Óleńdegi ár sózge jańa maǵyna, rýhanı erekshe mán berilgen. “Ómir syry” – aýyspaly týyndy maǵynada jumsalatyn tulǵa, osy sózdegi “syr” sóziniń mánin tereńdete túsip, úshinshi joldaǵy “Syr qala” qoldanysyn aqyn ózi jasaıdy. Kontekstik qoldanysta “Syr qala” sóziniń maǵynasy ómirdiń mánin izdeýshiler úshin aqyn dúnıetanymyndaǵy shyndyq, aqıqat. Ómir syryn izdeseń, jannan bezip, Jarǵa shoqyn – deýiniń de astary tereńde. Jar – Shahkárimdik dúnıetanym qalyptastyrǵan Shahkárimdik qoldanystaǵy Jaratýshy, Alla maǵynasynda. Avtordyń bul jerde “shoqyn” sózin paıdalanýyn ártúrli túsindirýge bolar edi. Jalpy aqyn qoldanysynda shoqyný leksemasy birneshe ret kezdesedi. Jarǵa – Allaǵa senim keltirý maǵynasynda qoldanǵan bul tirkestiń alǵashqyda qulaqqa ersi estileri daýsyz. Aqynnyń dál osy sózdi nege tańdap alǵan syryn kim bilsin, ony aıtyp sáýegeılik tanytpaı-aq, shoqyn, shoqyndy sóziniń qazaq tanymynda teris maǵyna beretinin eskere otyryp, bálkı, aqyn shoqynýshylardyń dinine beriktigin mezgegeni me eken dep paıymdaıyq.
Iıa, ómirdiń syry – Allaǵa degen súıispenshilikte deıdi Shahkárimdik tolǵamdy oı. Aqyn maqsaty – rýhanı shynaıylyq; páktikke, tazalyqqa, ádilettikke umtylys.
Shahkárim – kóp oqyǵan, oqyǵanyn júregine toqyp, ár tarapta ózindik synı kózben baǵa berip, shyǵystyq dúnıetanym arqyly oqyǵanyn súzgiden ótkizip, oılana kele aqylǵa salyp, óz tujyrymyn jasaǵan ǵulama.
Bizdiń maqsatymyz, Shahkárim óleńderindegi sóz qoldanysy men ondaǵy sóz maǵynasyn, astaryn, ataýdyń jumsalý erekshelikterin paıymdaý. Aqyn dúnıetanymy men fılosofııalyq oılary sóz arqyly tańbalanǵandyqtan, qazaq sóziniń burynǵy qoldanysy men maǵynasy Shahkárimdik paıymdaýda jańa arnada damıdy. Kóptegen ataýlar dúnııaýı mán alyp, termındik qalyp kıedi, maǵynalyq turǵyda damıdy. Sóz júıesinde buryn-sońdy bolmaǵan aýyspaly maǵynalar qalyptasyp, damytylady. Aqyn ózi tanyǵan bolmystyń syryn sóz álemi arqyly jetkizýdi kózdeıdi. Onyń negizgi quraly – sóz. Kórkem, kesteli sóz qoldanysyna ǵalym jańa ǵylymı mán berip, fılosofııalyq yrǵaqta erekshe ózindik termınder jelisin qalyptastyrǵan. Qazaq sózin jańa qyrynan tanytyp, burynǵy jalpy qoldanystaǵy ataýlarǵa erekshe fılosofııalyq, psıhologııalyq, dinı teologııalyq maǵyna sińirgen.
Aqyn ózi:
Shoshyma, dostym, sózimnen,
Sóz – Qudaıdan shyqqan bý.
Uqpasań, kór ózińnen,
Jutqyzaıyn nurly sý, – dep, bilim men bilik, ǵylymı tájirıbe aıtyp jetkize almaıtyn ırraıonaldyq uǵymdardy poezııada tuspaldap aıtyp, sımvolmen jetkizýde kópten kósh ilgeri tur. Fılosofııalyq-estetıkalyq oı jelisi qazaqy uǵymdar arqyly órnektele kelip, ózindik jańa óris tapqan. Shahkárimniń oı-tolǵamdary qaı dúnıetanym sanatyna jatatynyn saralaýdy fılosof ǵalymdardyń enshisine qaldyryp, biz avtor qoldanysyndaǵy sózderdiń maǵynasynda qalyptasqan jańa uǵymdar men mánniń mazmunyn saralaýǵa, tańbanyń ishki maǵynalyq qurylymynda jasalǵan semalyq ózgeristi anyqtaýǵa talaptanamyz.
Qazaqtyń rýhanı-mádenı leksıkasynda burynnan bar aqyl, oı, júrek, jan, Shyn, nur, rahat, jar, ar, mahabbat, súıý, saǵynysh, kezdesý, mas bolý, sharap t.b. sózder aqyn qoltańbasy arqyly jańa sımvoldyq mánge ıe bolyp qana qoımaı, tereń uǵymdar júıesin tanytatyn koneptik deńgeıge kóteriledi. Iaǵnı qarapaıym qoldanystan, jańa uǵymdyq, mándik deńgeıge kóteriledi, ár ataýdyń astarynda jańa ıdeıa paıda bolady. Bul jańa ıdeıa tanyp, túsinip oqyǵan oqyrmandy jańa ǵylymı paıymdaýlar jasaýǵa, jańa ǵylymı dúnıetanym qalyptastyrýǵa ıtermeleıdi. Jańasha oılaý, ózgeshe qabyldaý júıesin tanýǵa kómektesedi.
Shahkárim aqyn shyǵarmashylyǵynda qoldanylatyn aqyl, oı, júrek, jan, Shyn, nur, rahat, jar, ar, mahabbat, súıý, saǵynysh, kezdesý, mas bolý, sharap t.b. uǵymdaryn biz fılosofııalyq kategorııa retinde emes, etıkalyq kategorııa retinde tanımyz. Shyndap kelgende, aqyn tanymyndaǵy, aqyn túsinigindegi aq júrek, taza aqyl, qaırat (erik, jiger) uǵymdary jeke sýbektige qatysty alynǵan, sondyqtan da syr sózderde bular ártúrli etıkalyq mánindegi qoldanysqa ıe bolady.
Ar túzer adamnyń adamdyq sanasyn,
Aq jeńip shyǵady aramnyń qarasyn.
Adal eńbek, aq júrek berer sheship,
Taza aqyl qosylsa, álemniń talasyn, – degen óleń joldaryndaǵy aq júrek pen taza aqyl konepterin fılosofııalyq kategorııa retinde taný durys ǵylymı taldaýǵa ákelmeıdi, ári avtordyń negizgi ıdeıasynan alystatady, sondyqtan mundaǵy atalǵan koneptik uǵymdar jeke sýbektige qatysty aıtylǵan etıkalyq kategorııa retinde tanylady.
L. Vıtgenshteın “Logıkofılosofskıı traktat” atty eńbeginde “Granıy moego ıazyka oznachaıýt granıy moego mıra” degen eken. Shahkárim tanyǵan, túısingen kórkemdiktanymdyq álem kórkem shyǵarmalarynda sóz arqyly tańbalanyp, tanymdyq áleminiń kókjıegin beınelegen. Aqyn shyǵystyq dúnıetanym negizinde bolmysty qabyldaýdyń ózindik modelin jasaǵan. Bul modeldeýdiń erekshe bolatyn sebebi – Shahkárimdegi aqyndyq qýattyń moldyǵy, shyǵarmashylyq oıshyldyq pen dala ulyna tán erkin oılaýdyń jetkiliktiligi, az deseńiz buǵan aqyndyq-kórkemdik elestetý daǵdysy men kórkem fantazııany, shabytty qosyńyz. Shekspırde mynadaı sóz bar:
Materıı prırode ne hvataet,
Chtoby sopernıchat s voobrajenıem
V ızobretatelnostı.
Kez kelgen adam sanasy jete bermeıtin tylsym dúnıeniń syryn ashý – kórkem oı ıeleriniń mańdaıyna jazylǵan, jazmyshtan berilgen syı shyǵar, bálkim. Zertteýshi-ǵalym N.K. Geı “Iskýsstvo slova” dep atalatyn zertteý jumysynda Dante, Mılton, Rable, Gete shyǵarmalary týraly aıta kelip, “Vymysel – ne soderjanıe poezıı, a sredstvo vosproızvedenııa soderjanııa, po forme podchas nesovmestımogo s realnoı deıstvıtelnostıý, – dep jazady . Al Shahkárimdegi qııal oıdan shyǵarý emes, sezim men kóńil dúnıesi jetken óz shyndyǵy. Shynǵa, Allaǵa degen uly mahabbat pen súıispenshilikten týyndaǵan, kóńil sengen dúnıe, Shynnyń nuryn sezinýden týyndaǵan tanym. Onyń qaınar bulaǵy ishki emoııalyq, sezimdik shabyt, dúnıeniń, jaratylystyń ishki damý zańdylyǵyn, jumbaǵyn ashsam degen talpynys. Osy talpynys aqyndy ǵulamalyqqa jetkizdi.
“Eı, jastar, qalaı deısiń, bul dúnıe?
Muny búıtip jaratqan qandaı nárse? – dep suraq qoıa otyryp, jaýap izdeıdi, tabady.
Sebebi, tolymdynyń isi tolyq.
Eń túpki jaratýshy – minsiz ıe.
Kúsh, bilim, sheberlikti is bilgizer,
Esti, minsiz – sheberdiń isi emes pe?
Osyndaı jaýapqa daý aıtar pende bar ma? Eń túpki jaratýshyǵa, onyń minsiz sheberligine kim kúmán keltire almaqshy.
Qasıetti Qurannyń “Múlik” súresinde mynadaı joldar bar: “Biriniń ústine birin kóterip, Alla jeti qat aspandy jaratty. Meıirimdi Allanyń jaratýynan eshqandaı aqaý taba almaısyń. Sen aspanǵa qaıta-qaıta kóz tastashy – bir syzat kórer me ekensiń? Taǵy eki ret qara, kóziń talyp úmitiń múlde úziledi (syzat taba almaısyń)”.
Ǵalym Harýn Iahıa óziniń “Zolotoe sechenıe – bojestvennaıa mera krasoty, sotvorennaıa v prırode” dep atalatyn zertteýinde kóne Egıpet pıramıdalary men Leonardo da Vınchıdiń “Mono Lızasy”, qaraǵaı jańǵaǵy men adam saýsaqtary arasyndaǵy jaqyndyqty anyqtaıdy. Osynshama bir-birine múlde uqsamaıtyn, jaqyn kelmeıtin zattardyń arasyndaǵy jaqyndyq – olardyń ishki bolmysyna tán proporııalyq altyn qazyq arqyly anyqtalǵan. Altyn qazyq – altyn orta, táńirilik proporııany meńgerý nátıjesinde jasalǵan. Zertteýshi ataqty Fıbonachchıdiń sandyq zańdylyqtaryna súıene otyryp, altyn proporııa – 1: 1,618 sanynyń atalǵan zattar men qubylystardyń boıynda tolyq saqtalatynyn naqty derektermen kórsetedi. Adamnyń tulǵasy, bet beınesi, saýsaqtary t.b. bári de osy altyn proporııa negizinde jasalǵan. Barlyq múshelerdiń arasyndaǵy qashyqtyq altyn proporııa – 1:1,618-ǵa teń ekenine kóz jetkizedi. “Vsevyshnyı Gospod kajdomý svoemý tvorenııý ýstanovıl osobýıý merý ı prıdal sorazmernost, chto podtverjdaetsıa na prımerah, vstrechaıýıhsıa v prırode. Mojno prıvestı velıkoe mnojestvo prımerov, kogda úderis rosta jıvyh organızmov proıshodıt v strogom sootvetstvıı s formoı logarıfmıcheskoı spıralı” (ınternet materıaldary).
Shahkárimniń jaratýshy minsiz ıe, sheber, sheberlik, minsiz sózderin qaıtalaı qoldanýynyń da ózindik máni bar. Allanyń absolıýt kemeldigin ózge sózdermen táptishtep taratpaı-aq, avtor minsiz, sheber sózderin qaıtalaı qoldaný arqyly tyńdaýshynyń nazaryn aýdaryp, sóz maǵynasyn keńeıte túsedi. Sóz oramynyń oryndy qoldanysy avtorlyq konepııany aıqyn ańǵartyp, bútinniń ereksheligin tanytatyn birlik bolyp tur.
Anar BEK,
FB paraqshasynan
