شاھكارىم: ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن

4595
Adyrna.kz Telegram

شاھكارىم قۇدايبەردىۇلى – ءومىرى دە، ولەڭى دە بۇگىنگى قازاق ەلىنە اڭىز بولعان ابىز تۇلعا. “ابىز” كونەدەن كەلە جاتقان ءسوز. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە ابىز ءسوزىن اراب تىلىنەن ەنگەن، ءبىرىنشى ماعىناسى – كوپ بىلەتىن، ءبىلىمدى ادام، بىلگىر،ەكىنشى ماعىناسى – ساۋەگەي، كورىپكەل دەپ كورسەتكەن (قتتس، 1974, 1-توم، 38-بەت).
كونە تۇركى ءتىلى سوزدىگىندە (دتس) ابا – مات، ابا – (اراب) پراروديتەل، پرەدكي ماعىنالارى بەرىلەدى. ابىز ءسوزىنىڭ توركىنى “ابا” سوزىمەن توركىندەس، تەكتەس، “ۇلكەن، زور، اتا، بۇرىنعى” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن تۇلعا. “ابا” ءسوزى ارقىلى كەيىن ابادان (كۇشتى، مىقتى), اباجا (كەبەجەنىڭ ۇلكەنى), اباجۋر (ۇلكەن شام), بابا (ۇلكەن اتا), اپا (ۇلكەن اپا) سوزدەرى جاسالعان. بۇل سوزدەردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق ماعىنا – نىساننىڭ ۇلكەندىگى; دەمەك، اب، ابا تۇبىرلەرى ەجەلگى زاماننان بەرى كەلە جاتقان، كوپتەگەن تىلدەرگە ورتاق ەتيمون ءتۇبىر دەپ سانالۋعا ءتيىستى. “ابا” ەتيمون ءتۇبىرى ارقىلى جاسالعان سوزدەردى تەك اراب تىلىنەن عانا ەمەس، تۇركى، سلاۆيان ت.ب. تىلدەرىنەن تابۋعا بولار ەدى. تۇلعاسى مەن ماعىناسى، ءمانى مەن مازمۇنى، جالپى ۇعىمى ورتاق مۇنداي اتاۋلاردى دامۋ تاريحى كونە، تەك اراب تىلىندە عانا ەمەس، وزگە تىلدەردە دە ۇلكەندىك، كەڭدىك ماعىنا بەرگەن ورتاق تۇلعا رەتىندە قاراۋ ورىندى بولماق.
اقىن شىعارمالارىندا ءوز ءومىرىنىڭ سىرىن دا، ءمانىن دە، ىزدەيتىنىن دە، ىزدەپ تاپقانىن دا ايتىپ بەرەدى. ء“ومىردىڭ باسى – بالا، ورتاسى – ادام، قارتايىپ شال بولعان سوڭ، كەتتى شاماڭ” دەي كەلە، وسى ورتانشى ءومىردىڭ ءبىر ءساتىن دە بوس جىبەرمەي، ارتىڭدا ادام اتىڭ قالسىن دەسەڭ، عىلىم ىزدەۋ كەرەكتىگىن باسا كورسەتكەنى – بۇل ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋشىلەرگە بەرگەن جاۋاپتاي.
شاھكارىم – ۇلى گۋمانيست، كەمەل ويدىڭ يەسى. ۇلى ۇستازى ابايدىڭ “اتانىڭ ۇلى بولما، ادامنىڭ ۇلى بول” دەگەن تاعىلىمىن بەرىك ۇستاي ءجۇرىپ، ءوزى دە كەمەلدىككە جەتكەن. شاھكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ كەمەلدىگى – ونىڭ كونتسەپتۋالدى ويىندا، بولمىستىڭ سىرىنا ۇڭىلۋىندە، ءومىردىڭ ءمانىن تالداۋىندا.

ءومىر سىرىن كوزدەسەڭ،
جارعا شوقىن، جاننان بەز،
سىر قالاسىن ىزدەسەڭ،
سىرلى، سۇلۋ تامنان بەز.

اقىن دۇنيەتانىمى، اقىن جۇرەگى تانىعان شىندىق وسىلاي. ءمانىسى، ءسىرا، قازاق اتامىز “جالعان دۇنيە” ساناعان مىنا تىرشىلىكتەگى ءسان مەن سالتاناتقا قىزىعۋدىڭ وتكىنشىلىگىن، جالعاندىعىن پاش ەتۋ مەن پەندەلىكتەن بەزۋ، “كەمەل ادام” دەڭگەيىنە جەتۋ مۇمكىندىگىن كورسەتۋ.
ولەڭدەگى ءار سوزگە جاڭا ماعىنا، رۋحاني ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. ء“ومىر سىرى” – اۋىسپالى تۋىندى ماعىنادا جۇمسالاتىن تۇلعا، وسى سوزدەگى “سىر” ءسوزىنىڭ ءمانىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، ءۇشىنشى جولداعى “سىر قالا” قولدانىسىن اقىن ءوزى جاسايدى. كونتەكستىك قولدانىستا “سىر قالا” ءسوزىنىڭ ماعىناسى ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋشىلەر ءۇشىن اقىن دۇنيەتانىمىنداعى شىندىق، اقيقات. ءومىر سىرىن ىزدەسەڭ، جاننان بەزىپ، جارعا شوقىن – دەۋىنىڭ دە استارى تەرەڭدە. جار – شاھكارىمدىك دۇنيەتانىم قالىپتاستىرعان شاھكارىمدىك قولدانىستاعى جاراتۋشى، اللا ماعىناسىندا. اۆتوردىڭ بۇل جەردە “شوقىن” ءسوزىن پايدالانۋىن ءارتۇرلى تۇسىندىرۋگە بولار ەدى. جالپى اقىن قولدانىسىندا شوقىنۋ لەكسەماسى بىرنەشە رەت كەزدەسەدى. جارعا – اللاعا سەنىم كەلتىرۋ ماعىناسىندا قولدانعان بۇل تىركەستىڭ العاشقىدا قۇلاققا ەرسى ەستىلەرى داۋسىز. اقىننىڭ ءدال وسى ءسوزدى نەگە تاڭداپ العان سىرىن كىم ءبىلسىن، ونى ايتىپ ساۋەگەيلىك تانىتپاي-اق، شوقىن، شوقىندى ءسوزىنىڭ قازاق تانىمىندا تەرىس ماعىنا بەرەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، بالكي، اقىن شوقىنۋشىلاردىڭ دىنىنە بەرىكتىگىن مەزگەگەنى مە ەكەن دەپ پايىمدايىق.
يا، ءومىردىڭ سىرى – اللاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتە دەيدى شاھكارىمدىك تولعامدى وي. اقىن ماقساتى – رۋحاني شىنايىلىق; پاكتىككە، تازالىققا، ادىلەتتىككە ۇمتىلىس.
شاھكارىم – كوپ وقىعان، وقىعانىن جۇرەگىنە توقىپ، ءار تاراپتا وزىندىك سىني كوزبەن باعا بەرىپ، شىعىستىق دۇنيەتانىم ارقىلى وقىعانىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ويلانا كەلە اقىلعا سالىپ، ءوز تۇجىرىمىن جاساعان عۇلاما.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، شاھكارىم ولەڭدەرىندەگى ءسوز قولدانىسى مەن ونداعى ءسوز ماعىناسىن، استارىن، اتاۋدىڭ جۇمسالۋ ەرەكشەلىكتەرىن پايىمداۋ. اقىن دۇنيەتانىمى مەن فيلوسوفيالىق ويلارى ءسوز ارقىلى تاڭبالانعاندىقتان، قازاق ءسوزىنىڭ بۇرىنعى قولدانىسى مەن ماعىناسى شاھكارىمدىك پايىمداۋدا جاڭا ارنادا داميدى. كوپتەگەن اتاۋلار ءدۇنياۋي ءمان الىپ، تەرميندىك قالىپ كيەدى، ماعىنالىق تۇرعىدا داميدى. ءسوز جۇيەسىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋىسپالى ماعىنالار قالىپتاسىپ، دامىتىلادى. اقىن ءوزى تانىعان بولمىستىڭ سىرىن ءسوز الەمى ارقىلى جەتكىزۋدى كوزدەيدى. ونىڭ نەگىزگى قۇرالى – ءسوز. كوركەم، كەستەلى ءسوز قولدانىسىنا عالىم جاڭا عىلىمي ءمان بەرىپ، فيلوسوفيالىق ىرعاقتا ەرەكشە وزىندىك تەرميندەر جەلىسىن قالىپتاستىرعان. قازاق ءسوزىن جاڭا قىرىنان تانىتىپ، بۇرىنعى جالپى قولدانىستاعى اتاۋلارعا ەرەكشە فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، ءدىني­ تەولوگيالىق ماعىنا سىڭىرگەن.
اقىن ءوزى:

شوشىما، دوستىم، سوزىمنەن،
ءسوز – قۇدايدان شىققان بۋ.
ۇقپاساڭ، كور وزىڭنەن،
جۇتقىزايىن نۇرلى سۋ، – دەپ، ءبىلىم مەن بىلىك، عىلىمي تاجىريبە ايتىپ جەتكىزە المايتىن يرراتسيونالدىق ۇعىمداردى پوەزيادا تۇسپالداپ ايتىپ، سيمۆولمەن جەتكىزۋدە كوپتەن كوش ىلگەرى تۇر. فيلوسوفيالىق-ەستەتيكالىق وي جەلىسى قازاقى ۇعىمدار ارقىلى ورنەكتەلە كەلىپ، وزىندىك جاڭا ءورىس تاپقان. شاھكارىمنىڭ وي-تولعامدارى قاي دۇنيەتانىم ساناتىنا جاتاتىنىن سارالاۋدى فيلوسوف عالىمداردىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، ءبىز اۆتور قولدانىسىنداعى سوزدەردىڭ ماعىناسىندا قالىپتاسقان جاڭا ۇعىمدار مەن ءماننىڭ مازمۇنىن سارالاۋعا، تاڭبانىڭ ىشكى ماعىنالىق قۇرىلىمىندا جاسالعان سەمالىق وزگەرىستى انىقتاۋعا تالاپتانامىز.
قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني لەكسيكاسىندا بۇرىننان بار اقىل، وي، جۇرەك، جان، شىن، نۇر، راحات، جار، ار، ماحاببات، ءسۇيۋ، ساعىنىش، كەزدەسۋ، ماس بولۋ، شاراپ ت.ب. سوزدەر اقىن قولتاڭباسى ارقىلى جاڭا سيمۆولدىق مانگە يە بولىپ قانا قويماي، تەرەڭ ۇعىمدار جۇيەسىن تانىتاتىن كونتسەپتىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. ياعني قاراپايىم قولدانىستان، جاڭا ۇعىمدىق، ماندىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى، ءار اتاۋدىڭ استارىندا جاڭا يدەيا پايدا بولادى. بۇل جاڭا يدەيا تانىپ، ءتۇسىنىپ وقىعان وقىرماندى جاڭا عىلىمي پايىمداۋلار جاساۋعا، جاڭا عىلىمي دۇنيەتانىم قالىپتاستىرۋعا يتەرمەلەيدى. جاڭاشا ويلاۋ، وزگەشە قابىلداۋ جۇيەسىن تانۋعا كومەكتەسەدى.
شاھكارىم اقىن شىعارماشىلىعىندا قولدانىلاتىن اقىل، وي، جۇرەك، جان، شىن، نۇر، راحات، جار، ار، ماحاببات، ءسۇيۋ، ساعىنىش، كەزدەسۋ، ماس بولۋ، شاراپ ت.ب. ۇعىمدارىن ءبىز فيلوسوفيالىق كاتەگوريا رەتىندە ەمەس، ەتيكالىق كاتەگوريا رەتىندە تانيمىز. شىنداپ كەلگەندە، اقىن تانىمىنداعى، اقىن تۇسىنىگىندەگى اق جۇرەك، تازا اقىل، قايرات (ەرىك، جىگەر) ۇعىمدارى جەكە سۋبەكتىگە قاتىستى الىنعان، سوندىقتان دا سىر سوزدەردە بۇلار ءارتۇرلى ەتيكالىق مانىندەگى قولدانىسقا يە بولادى.

ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن،
اق جەڭىپ شىعادى ارامنىڭ قاراسىن.
ادال ەڭبەك، اق جۇرەك بەرەر شەشىپ،
تازا اقىل قوسىلسا، الەمنىڭ تالاسىن، – دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى اق جۇرەك پەن تازا اقىل كونتسەپتەرىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريا رەتىندە تانۋ دۇرىس عىلىمي تالداۋعا اكەلمەيدى، ءارى اۆتوردىڭ نەگىزگى يدەياسىنان الىستاتادى، سوندىقتان مۇنداعى اتالعان كونتسەپتىك ۇعىمدار جەكە سۋبەكتىگە قاتىستى ايتىلعان ەتيكالىق كاتەگوريا رەتىندە تانىلادى.
ل. ۆيتگەنشتەين “لوگيكو­فيلوسوفسكي تراكتات” اتتى ەڭبەگىندە “گرانيتسى موەگو يازىكا وزناچايۋت گرانيتسى موەگو ميرا” دەگەن ەكەن. شاھكارىم تانىعان، تۇيسىنگەن كوركەمدىك­تانىمدىق الەم كوركەم شىعارمالارىندا ءسوز ارقىلى تاڭبالانىپ، تانىمدىق الەمىنىڭ كوكجيەگىن بەينەلەگەن. اقىن شىعىستىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە بولمىستى قابىلداۋدىڭ وزىندىك مودەلىن جاساعان. بۇل مودەلدەۋدىڭ ەرەكشە بولاتىن سەبەبى – شاھكارىمدەگى اقىندىق قۋاتتىڭ مولدىعى، شىعارماشىلىق ويشىلدىق پەن دالا ۇلىنا ءتان ەركىن ويلاۋدىڭ جەتكىلىكتىلىگى، از دەسەڭىز بۇعان اقىندىق-كوركەمدىك ەلەستەتۋ داعدىسى مەن كوركەم فانتازيانى، شابىتتى قوسىڭىز. شەكسپيردە مىناداي ءسوز بار:

ماتەري پريرودە نە حۆاتاەت،
چتوبى سوپەرنيچات س ۆووبراجەنيەم
ۆ يزوبرەتاتەلنوستي.

كەز كەلگەن ادام ساناسى جەتە بەرمەيتىن تىلسىم دۇنيەنىڭ سىرىن اشۋ – كوركەم وي يەلەرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان، جازمىشتان بەرىلگەن سىي شىعار، بالكىم. زەرتتەۋشى-عالىم ن.ك. گەي “يسكۋسستۆو سلوۆا” دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىندا دانتە، ميلتون، رابلە، گەتە شىعارمالارى تۋرالى ايتا كەلىپ، “ۆىمىسەل – نە سودەرجانيە پوەزي، ا سرەدستۆو ۆوسپرويزۆەدەنيا سودەرجانيا، پو فورمە پودچاس نەسوۆمەستيموگو س رەالنوي دەيستۆيتەلنوستيۋ، – دەپ جازادى . ال شاھكارىمدەگى قيال ويدان شىعارۋ ەمەس، سەزىم مەن كوڭىل دۇنيەسى جەتكەن ءوز شىندىعى. شىنعا، اللاعا دەگەن ۇلى ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋىنداعان، كوڭىل سەنگەن دۇنيە، شىننىڭ نۇرىن سەزىنۋدەن تۋىنداعان تانىم. ونىڭ قاينار بۇلاعى ىشكى ەموتسيالىق، سەزىمدىك شابىت، دۇنيەنىڭ، جاراتىلىستىڭ ىشكى دامۋ زاڭدىلىعىن، جۇمباعىن اشسام دەگەن تالپىنىس. وسى تالپىنىس اقىندى عۇلامالىققا جەتكىزدى.
“ەي، جاستار، قالاي دەيسىڭ، بۇل دۇنيە؟
مۇنى ءبۇيتىپ جاراتقان قانداي نارسە؟ – دەپ سۇراق قويا وتىرىپ، جاۋاپ ىزدەيدى، تابادى.

سەبەبى، تولىمدىنىڭ ءىسى تولىق.
ەڭ تۇپكى جاراتۋشى – ءمىنسىز يە.
كۇش، ءبىلىم، شەبەرلىكتى ءىس بىلگىزەر،
ەستى، ءمىنسىز – شەبەردىڭ ءىسى ەمەس پە؟

وسىنداي جاۋاپقا داۋ ايتار پەندە بار ما؟ ەڭ تۇپكى جاراتۋشىعا، ونىڭ ءمىنسىز شەبەرلىگىنە كىم كۇمان كەلتىرە الماقشى.
قاسيەتتى قۇراننىڭ “مۇلىك” سۇرەسىندە مىناداي جولدار بار: ء“بىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن كوتەرىپ، اللا جەتى قات اسپاندى جاراتتى. مەيىرىمدى اللانىڭ جاراتۋىنان ەشقانداي اقاۋ تابا المايسىڭ. سەن اسپانعا قايتا-قايتا كوز تاستاشى – ءبىر سىزات كورەر مە ەكەنسىڭ؟ تاعى ەكى رەت قارا، كوزىڭ تالىپ ءۇمىتىڭ مۇلدە ۇزىلەدى (سىزات تابا المايسىڭ)”.
عالىم حارۋن ياحيا ءوزىنىڭ “زولوتوە سەچەنيە – بوجەستۆەننايا مەرا كراسوتى، سوتۆورەننايا ۆ پريرودە” دەپ اتالاتىن زەرتتەۋىندە كونە ەگيپەت پيراميدالارى مەن لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ “مونو ليزاسى”، قاراعاي جاڭعاعى مەن ادام ساۋساقتارى اراسىنداعى جاقىندىقتى انىقتايدى. وسىنشاما ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن، جاقىن كەلمەيتىن زاتتاردىڭ اراسىنداعى جاقىندىق – ولاردىڭ ىشكى بولمىسىنا ءتان پروپورتسيالىق التىن قازىق ارقىلى انىقتالعان. التىن قازىق – التىن ورتا، تاڭىرىلىك پروپورتسيانى مەڭگەرۋ ناتيجەسىندە جاسالعان. زەرتتەۋشى اتاقتى ءفيبوناچچيدىڭ ساندىق زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، التىن پروپورتسيا – 1: 1,618 سانىنىڭ اتالعان زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ بويىندا تولىق ساقتالاتىنىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتەدى. ادامنىڭ تۇلعاسى، بەت بەينەسى، ساۋساقتارى ت.ب. ءبارى دە وسى التىن پروپورتسيا نەگىزىندە جاسالعان. بارلىق مۇشەلەردىڭ اراسىنداعى قاشىقتىق التىن پروپورتسيا – 1:1,618-عا تەڭ ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. “ۆسەۆىشنىي گوسپود كاجدومۋ سۆوەمۋ تۆورەنيۋ ۋستانوۆيل وسوبۋيۋ مەرۋ ي پريدال سورازمەرنوست، چتو پودتۆەرجداەتسيا نا پريمەراح، ۆسترەچايۋششيحسيا ۆ پريرودە. موجنو پريۆەستي ۆەليكوە منوجەستۆو پريمەروۆ، كوگدا ۇدەرىس روستا جيۆىح ورگانيزموۆ پرويسحوديت ۆ ستروگوم سووتۆەتستۆي س فورموي لوگاريفميچەسكوي سپيرالي” (ينتەرنەت ماتەريالدارى).
شاھكارىمنىڭ جاراتۋشى ءمىنسىز يە، شەبەر، شەبەرلىك، ءمىنسىز سوزدەرىن قايتالاي قولدانۋىنىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. اللانىڭ ابسوليۋت كەمەلدىگىن وزگە سوزدەرمەن تاپتىشتەپ تاراتپاي-اق، اۆتور ءمىنسىز، شەبەر سوزدەرىن قايتالاي قولدانۋ ارقىلى تىڭداۋشىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، ءسوز ماعىناسىن كەڭەيتە تۇسەدى. ءسوز ورامىنىڭ ورىندى قولدانىسى اۆتورلىق كونتسەپتسيانى ايقىن اڭعارتىپ، ءبۇتىننىڭ ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن بىرلىك بولىپ تۇر.


انار بەك، 

فب پاراقشاسىنان

پىكىرلەر