(Esse)
Qaqpa men qalam
Eńbegimen erlegen,
Bel-beleske órlegen.
Qaqpasyna óziniń
Gol jiberip kórmegen!
(Jýrnalıstik folklordan)
Ol Almatyǵa oqýǵa túsýge kelgen bette tosyn kóriniske tap boldy. Panfılov kóshesimen joǵary órlep, Qazaq ýnıversıtetiniń bas ǵımaratyna jaqyndaǵan tusy edi. Opera teatry jaq betten kúńirengen azaly áýenniń jetegimen qara qurym halyq keń kóshede baıaý jyljyp keledi. Jer qaıysqan jurt eńsesi túsip, ezile egilip barady. Aýyl balasy buryn mundaıdy kórmegen-di. Tóńiregine tańdana qarady. Bul qazaq mádenıetiniń marqasqasy Ilııas Omarovty aqtyq saparǵa shyǵaryp salyp kele jatqan qaraly kósh edi. Albyrt abıtýrıentke bul jaıt qatty áser etti. Jas bolsa da qalyń eldiń qaıǵysyn júregimen sezindi. Búkil qazaqtyń jaqsyny joqtap, kúızele biletinin kózimen kórdi. Tanymal bir tulǵa ómirden ótti. Belgisiz bir ulan ómir jolyn bastady. Jalǵasqan qaıran tirshilik...
Sol sátte Qazaqstannyń Mádenıet mınıstri Ilııas Omarov máńgilik mekenine attanǵan kúni Almatyǵa endi ǵana taban iliktirgen bul beımálim bozbalanyń ózi de keıin táýelsiz elimizdiń mártebeli mınıstrleriniń biri bolady dep kim oılapty?!
Eger ol jýrnalıstıkanyń dodasyna at qospaǵanda, qalyń qazaq búginde Saýytbek Abdrahmanov degen elge belgili fýtbolshyny tanyp-bilýi ábden múmkin be edi? Jas kúninde sporttyń osy túrine keremet qyzyqty. Biraq onyń qyzyǵýshylyǵy aýyldyń kádimgi dop qýǵan qara sıraq balasynyń et pen teriniń arasyndaǵy jeligine onsha uqsamaıtyn. Ádette, bala bitken sharshamaıtyn, shaldyqpaıtyn shabýylshy bolýǵa umtylady. Ol zańdy da. Shabýylshy gol salady, golmen birge sporttaǵy bolashaǵyna jol salady. Al bul qaqpashylyqty qalady. Áýeli úı irgesindegi Kenenbaı sazynyń qaqpasyna turdy. Birte-birte sovhoz qurama komandasynyń qaqpasyn qorǵaıtyn boldy. Qaqpashy bolǵanda qandaı! Basynan qus ushyrmaıdy. Teńbil dop qalaı kelse de qaǵyp alady. Buryshtan soqqan doptardy da múlt jibermeıdi. Qapy qalmaıdy, kúıip-janbaıdy. Qımyly jyldam, túısinýi tez.
Qazirgi qas-qaǵymda qaǵyp túsetin aıtqyshtyǵy sol qaqpashylyǵynan qalǵan jyldam reakııasynyń áseri sııaqty kórinedi. Onysymen qoımaı, fýtboldy kádimgideı zerttedi. Aıaqdop óneriniń qyr-syryna tereń boılady. Jyl saıyn «Fýtbol» aptalyǵyn, «Sportıvnye ıgry» jýrnalyn jazdyryp alady. Sonyń bárin bas kótermeı útir-núktesine deıin oqıdy. Sóıtip júrip orysshasyn da ábden ońdap aldy. Qazir orys tilinde jazylǵan maqalalarynyń ózinen bir kitap shyǵatyndaı bolyp qaldy. Aýylǵa teledıdar kelgenge deıin túnimen radıonyń qulaǵynda otyrdy. Oıyn balasy áıgili qaqpashylardyń ómiri týraly derekterge qumartty. Bul keńes fýtboly qaqpashylarynyń dúnıeni dúrildetip turǵan kezi edi. Aty ańyzǵa aınalǵan Lev Iashın, Evgenıı Rýdakov, Anzor Kavazashvılı, Vıktor Bannıkov, Iýrıı Pshenıchnıkov, Vladımır Lısıyn, Vladımır Maslachenko, Ramaz Ýrýshadze, Sergeı Kotrıkadze, Vladımır Pılgýı syndy tanymal tarlandardyń árqaısysy – óz aldyna bir álem.
Sol zamandaǵy barlyq qaqpashylar sııaqty «Keles» sovhozy qurama komandasynyń qaqpashysy Saýytbek Abdrahmanov ta №1 fýtbol jeıdesin kıip oınaıtyn. Aqyry qaqpashylyqty óner deńgeıinde ıgerdi. Ekinshi razrıad ıelendi.
№1 oıynshy keıin múmkindiginiń mol ekenine qaramastan qolyna dop ustamady. Esesine sóz ustady. Qaqpasyn qalamǵa aıyrbastady. Biraq №1 jeıdesin ózinde qaldyrǵan sııaqty. Qashanda qatarynyń aldynda júrdi. Sabaqty óte jaqsy oqydy. Jastaıynan jetekshilikke beıimdigin kórsetti. Jazýdan da aldyna jan salmady. Únemi birinshi bolý mańdaıyna jazyldy. Qazaq synynyń damı qoımaǵan salasy – kınoreenzııaǵa tyńnan túren saldy. Nomenklatýranyń ný ormanynda nyq turǵan siresken «Soıalıstik Qazaqstannyń» bergi tarıhyndaǵy eń jas bólim meńgerýshisi atandy. El táýelsizdik alǵannan keıin qasıetti Mekkeden qazaq tilinde búkil álemdegi musylman elderine túgel taraǵan on mınýttyq tuńǵysh tikeleı radıoreportajdy júrgizdi. Tuńǵysh Prezıdentimizdiń tuńǵysh ulyqtaý saltanatynda sahnaǵa birge kóterilgen sanaýly qazaqtyń biri boldy. Oǵan Elbasyǵa bata bergen alashtyń abyz aqyny Shákir Ábenovpen qatar turyp túsken, el zerdesinde jattalǵan tarıhı sýret kýá.
Keıipkerimiz «Keles» sovhozynyń №1 fýtbolshysynan elimizdiń №1 jýrnalısi – Qazaqstannyń Aqparat mınıstri qyzmetine deıingi joldan ótti. Keıin memleketimizdiń №1 basylymy – «Egemen Qazaqstannyń» birinshi basshysy boldy. Saıasat sahnasynda da utymdy júris jasap, birden bıge shyǵýdyń toqsan tásilin biletin tegeýrindi tulǵalardan kem soqpady. Bıliktiń bederlisi men kedergisin kóre biletin jitikóz jetekshige aınaldy. Osynyń bári oǵan qaıda da birinshi bolýǵa jol ashty. Já, osymen jetetin shyǵar... Áıtpese, onyń ómir jolyndaǵy birinshi bolýdyń mysaldaryn tolassyz tizbeleı berýge beıilmiz.
Syn men satıra
Sógilmeıtin kóbesi –
«Egemenniń» egesi.
Basylymnyń, ol barda,
Bosamaıdy shegesi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Saýytbek Abdrahmanov degen arqaly aqyndy nemese saıypqyran satırıkti kózge elestete alar ma edińiz?! Árıne, joq. Biraq ilgeride onyń shyǵarmashylyqtyń osy bir túrlerine bet burǵan kezi de boldy. Eger shyndap aınalysqanda bul salalardyń maıtalmany atanar ma edi, kim biledi?
Bir klastan tanymal eki jýrnalıst shyqty. Talaı jyl shoń keńseniń sheneýnigi bolǵan, Lenıngrad ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetiniń túlegi Ábdimútál Álibekov ekeýi bir partada otyrdy. Qos qalamger besinshi klastan beri qatar jaıǵasqan sol partany mýzeıge qoıýǵa da bolar.
Keıin ekaǵa baratynyna kóringen shyǵar, Saýytbek aǵamnyń eń birinshi aýdandyq gazette jarııalanǵan óleńi Lenın týraly edi. Ol óleń 1970 jyly 22 sáýirde kósemniń 100 jyldyǵyna arnalǵan nómirde basyldy. Ózi kádimgideı tapsyryspen jazyldy. Bir kúni redakııaǵa barsa, aǵalary qınalyńqyrap otyr eken. «Osy seniń de óleń jazatynyń bar shyǵar?» – dep buǵan úmittene qarady. «Óleńdi jurttyń bári jazbaı ma?». «Lenın týraly jazshy. Osy qazir kerek». «Aıaq astynan qalaı jazam?». «Jazshy endi, birdeńe etip... Merekelik nómir óleńsiz shyqqaly tur». Sodan otyra qalyp, úsh-tórt shýmaq óleń jazdy. Tili jatyq, uıqasy myǵym, ustanymynda min joq. Aýdandyq gazetke jarap-aq tur. Odan artyq ne kerek? Alaıda saıası sıpaty basym osy dúnıesinen keıin Saýytbek aǵam qara óleńniń kóshine kóp ilese qoıǵan joq. Sóıtip, ol qazaqtyń has talanttarynyń bári jappaı jyrlaǵan, Jambyl joqtaǵan, Isa ıin qandyrǵan, Turmaǵambet tókpeletken taqyryp – lenınıanaǵa bir bas suqty da qoıdy.
Aıtqandaı, min joq demekshi, óleń jaza qalsa, onysy jiptikteı bolyp, órilip turady. Qarataı Turysov jetpiske tolǵandaǵy quttyqtaý óleńi «Azamat» degen kitapqa kiripti. Bir bettik óleńdi bastan-aıaq bir uıqaspen bitirgen. Tehnıkasy tastaı, uıqastary baltalasań buzylmastaı. Qadirli aǵany qýantýǵa, inilik iltıpat bildirýge jetip jatyr. Ózi: «Meniń óleńderimde poezııadan basqanyń bári bolady...», – dep ezý tartyp qoıady. Óleń kıesin qalaı qadirleıtinin «Jıyrmasynshy ǵasyr jyrlaıdy» atty qos tomdyq avtorlyq antologııa qurastyrý arqyly kórsetip berdi. Ondaǵy 52 aqynǵa jazylǵan shymyr da jumyr alǵy sózderde talǵampaz sarapshynyń sara sózi bar.
Zady, oǵan jýrnalıst bolǵannan góri ádebıet synshysy bolý kóbirek unaıtyn. Onyń sebebi de joq emes-ti. Segizinshi klasta oqyp júrgende, «Keles» sovhozyndaǵy Sáken Seıfýllın atyndaǵy orta mektepte Almatydan kelgen jazýshylarmen kezdesý boldy. Baspasózge jazylý naýqanynyń kezi. Bul qalamgerler «Juldyz» jýrnalyn nasıhattap júr eken. Kelgender úsheý: Qalaýbek Tursynqulov, Sabyrhan Asanov, Zeınolla Serikqalıev. Bir prozaık, bir aqyn, bir synshy. Osynyń aldynda tiri jazýshyny bir-eki ret kórgen-di. Bir ret partızan jazýshy Qasym Qaısenov «1-maıdaǵy» klýbqa kelip, el aldynda áńgime shertken. Taǵy birde Muhtar Shahanov óleń oqyǵan. Ol kezde jastaý edi. Al myna kisiler oń-solyn tanyǵan, oı-tanymy qalyptasa bastaǵan tusta kelip otyr. Sonda Saýytbekke aqynnan da, jazýshydan da synshy artyǵyraq bolyp kórindi. Syrbaz Zekeńniń júris-turysy, oı-órisi, salıqaly sózi, kıgen kıimi, qaıratty shashy, qysqasy, bar bolmysy qatty áser etti. Áńgimesiniń máninen góri máneri kóbirek unady. Sodan ádebıet synshysy bolýǵa bekindi. Sol maqsatpen KazPI-ge kelip edi, joly bolmaı elge qaıtty.
Aýylda júrgende aýdandyq jáne oblystyq gazetterge belsene aralasty. «Ońtústik Qazaqstannyń» bólim meńgerýshisi Joldas Aqberdıevke jazǵan dúnıelerin usynatyn. Onyń qarsy betinde bir jas jigit otyrady. Ol búgingi tanymal aqynymyz Israıyl Saparbaev edi. Sáýkeńniń alǵashqy jazǵandary osy Israıyldyń qolynan ótti.
Teginde, keıipkerimiz shyǵarmashylyǵyn satıra men ıýmordan bastaǵan-dy. Tipti syn-syqaqtyń sardary Ospanhan Áýbákirov Qazaq ýnıversıtetindegi jas satırıkterdiń shyǵarmalary toptastyrylǵan «Ara» jýrnalynyń arnaýly nómirin ázirlegen kezde, 2-kýrs stýdenti Saýytbektiń áńgimesin tańdap alǵan. Arnaýly nómirdiń eń syıly tusyndaǵy táýir dúnıe de osy bolǵan. Osaǵań KazGÝ-diń jýrfagynan taǵy bir satırık shyǵatyn boldy dep kádimgideı úmittengen. Ospanhan aǵamyz keıin Jazýshylar odaǵynda jolyǵyp qalǵan kezde: «Áı, osy sen satırany beker qoıyp kettiń-eı. Sen basqa jaqqa túsip kettiń-eı», – deıdi eken.
«Basqa jaqqa» túsip ketkenimen, qalamnan ajyraǵan jeri joq. Sarabdal synshy, asyl aǵa Saǵat Áshimbaevtyń jón silteýimen kınoreenzııaǵa bet burdy. Bul salanyń qazaq tilindegi izashary atandy dese de bolǵandaı. Basshylyq qyzmettiń qaı býynynda júrse de úzbeı jazdy. Óz maqalasyn ózi jazatyn mınıstrlerimiz asa kóp emes-ti. Bul kisi de sol azdyń biri boldy. Baıaǵyda Zeınolla Serikqalıevke beker eliktemepti. Ádebıettaný ǵylymymen túbegeıli aınalysyp, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor atandy. Qazaqsha da, oryssha da monografııalar shyǵardy. Pýshkıntanýshy retinde de halyqaralyq deńgeıde moıyndalyp, Reseı sóz óneri akademııasynyń «Revnıtelıý prosveenııa» medaline ıe boldy.
Aqyndyq pen satırany erterek qoıyp ketse de, bul qabiletin eshkim tartyp alǵan joq. Osynyń ekeýine de beıim ekendigin kórsetetin bir-aq mysal keltireıik. Kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalarynyń ǵylymı jetekshisi, akademık Seıit Qasqabasovqa arnalǵan ázil óleńi bylaı bastalady:
Jetekshim bolmaǵanda ne eter edim,
Ómirden bir dıplommen óter edim.
Esimde, mınımýmdy tapsyrtqyzyp,
Ǵylymı keńesterge jetelediń...
Mine, solaı. Jurt jetekshisiniń janyna jolaı almaı júrse, bul kisi ǵylymı keńesshisimen qaljyń qaǵystyryp, ataqty «Ustazym» ániniń úlgisimen parodııa jazady. Sondaıda salıqaly minezi salmaqty satıra jazýǵa múmkindik berer edi-aý dep te oılaısyń...
«SQ» men eka
«SQ»-da da istedi,
ekada da istedi.
Tarazyny teń ustap,
Tuǵyrynan túspedi.
(Jýrnalıstik folklordan)
Bizdiń «Lenınshil jasqa» jańa kelgen kezimiz edi. Siresken saıasat sahnasynda seń júrip jatqan sekseninshi jyldardyń orta tusy. Jastar gazetiniń redakııasy ornalasqan jetinshi qabat óte kóńildi. Erkin sóıleısiń, bir-birińdi qaljyńmen irep soıasyń. Rahat! Soǵan oraı redakııaǵa bas suqqan adamdar da seniń osy kóńil áýenińe beıimdeledi. Jasy da, jasamysy da shıyrshyq atyp turatyn «Lenınshil jas» únemi jylylyqtan arylmaıdy. Al osy toǵyz qabatty ǵımarattyń ishinde barsań, kúlkińdi sap tyıyp, ezýińdi jıǵyza qoıatyn bir qabat bar. Ol – úshinshi qabat. Óıtkeni onda «Soıalıstik Qazaqstannyń» redakııasy qonys tepken. Basqa qabattardyń edenine lınoleým, al ol qabatqa parket tóselgen. Partııalyq basylym sonysymen de erekshelenip turady.
Kádimgi syqıǵan «SQ». Munda óńkeı bir túsi sýyq, minezi asa salmaqty, salıqaly kisiler qyzmet isteıdi. Orynsyz kúlseń, jalt qaraıdy, janarymen jasqap, jerge tyǵyp jibere jazdaıdy. Al kabınetterine kirý degendi atamańyz. Alda-jalda bastyqtaryń birdeńege jumsap jiberse, kelgen sharýańdy kómeıińe tobyq tirelip turǵandaı ázer aıtasyń. Sebebi, báriniń de ataǵy jer jarady. Júıeniń julyn-júıkesi – «SQ» da istegen soń shyǵar, bári de mańǵaz basyp júredi. Ashyq turǵan esikteriniń aldynan aıaǵyńnyń ushymen basyp áreń ótesiń. Bálkim ıba, bálkim ımený... Ótip ketkenshe arqańnan sýyq ter shyǵady. Qysqasy, «SQ»-da júrgendeı emes, ekada júrgendeı bolasyń. «Olaı bolsa, seni qudaı qýyp júr me, neń bar úshinshi qabatta?» – dersiz... Bolmaıdy onda barmaýǵa. Sebebi, búkil basylymdy basyp shyǵaratyn baspahanaǵa jetý úshin solardyń uzyn dálizi arqyly ótesiń. Basqa jol joq. Sol dálizden demińdi ishińe tartyp ótip, qos ǵımarattyń arasyn jalǵaıtyn aspaly qýys ótkel baspahanaǵa baryp tirelgende, daýysyń qaıtadan jarqyn-jarqyn shyǵa bastaıdy.
Al endi osy adýyndy aǵalardyń ortasynda ashań júzdi, kelbeti kelisti jap-jas bir jigit júredi. Ózi jıyrma segiz jasynda bólim meńgerýshisi bolypty. Sol kezde «SQ»-daǵy aıbyndy aǵalarymyz «Bul ne bop ketti ózi, basylymdy bala-shaǵa basaıyn dedi me?» dep kúńkildesipti» degen sóz aıtylatyn. Ne bolsa da bul jigit tegin bolmady. Sala qulash maqalasy jıi jarııalanyp jatady. Kóbine ádebıet pen óner máselelerin qaýzaıdy. Zamany jaqyndaý ǵoı dep siresken «SQ»-lyqtardyń ishinen sodan jylylyq izdeımiz. Biraq ol da ishin aldyra qoımaıdy. Sálemińdi salqynqandylyqpen alady. Bir tutam saýalyńa eki-aq aýyz sózben jaýap beredi. Sosyn áńgime bitip qalady. Odan ári til qata almaı, taıyp turamyz. E, bul aǵamyzǵa da sirespelik syrqaty juqqan boldy. Qaıran «SQ» syqystyrmaı qoısyn ba?!
Keıin eptep aralasa bastadyq. Joq, olaı emes eken. Sáken kókem aıtpaqshy, sym pernesin basyp qarasań, syr sandyq ashyla túsedi eken. Kóńil-kúıi kelisse, tereńnen tolǵaıdy. Oqymaǵan kitaby joq, bilimi aǵyl-tegil. Talqylanyp otyrǵan taqyryptyń tamyryn tap basady. Bir qaraǵanda qaljyńnyń aýylynan alys qonǵandaı kórinedi. Shyndyǵynda ázil áńgimege óte júırik. Ár mysaly ómir bar jerde ıýmor bar ekenin dáleldep turady. Barynsha baısaldy degen adamyń qurdastaryn qaljyńmen qajaı bastaǵanda, kúlkiden óle jazdaısyń. Baıaǵyda bekerge satıra jazdy ǵoı deısiń be? Kóp ılige qoımaıtyn asa salmaqty aǵamyz jıyn-toıda bıdiń de túbin túsiredi... Tipti aıaqtaryn ońdy-soldy siltep, shıratyla jónelgende «K»-da istegen kisi osy aǵamyz ba, basqa ma?» dep, eki kóziń tas tóbeńe shyǵady.
«Soıalıstik Qazaqstanda» jýrnalıstik mektepten ótip, shyńdalǵan ol Ortalyq Komıtetke shaqyryldy. «SQ»-daǵy tolysqan tájirıbesi ekada abyroıly bolýyna negiz qalady. Ómirine ónege bolǵan ardaqty aǵalary Ózbekáli Jánibekov, Myrzataı Joldasbekov, Ábish Kekilbaev, Seıit Qasqabasov, Tólen Ábdikovtermen birge qyzmet istedi. Osy aǵalarymen birlesip, ekanyń talaı jylǵy tońyn jibitip, aqtańdaqtardy arshyp, ulttyń rýhyn kóterýge úles qosty. Qazaq halqyna qyryn kelgen keıbir qujattardyń jolyn kesý úshin tıimdi tásilder qoldana bildi. Eńseli keńseniń esiginen el úshin baǵaly bastamalardyń kóptep shyǵýyna nıetti boldy.
Baısaldy basylym men kósheli keńsedegi qyzmet jazǵan dúnıesine asqan jaýapkershilikpen qaraýǵa úıretti. Úzbeı izdenýge mashyqtandyrdy. Bir maqala jazý úshin birneshe kitap oqıdy. Internettiń ıiriminen damylsyz derek sýyrtpaqtaıdy. Tapqanyn salmaqtap-saralaıdy, iriktep-suryptaıdy. Mysaly, Palestına týraly maqalasyn jazýǵa ázirlendi delik. Aldymen ózi jaqsy biletin, biraq taǵy bir kóz júgirtkenniń artyǵy bolmaıtyn eń qarapaıym uǵymdardy tııanaqtap shyǵady. Úıindegi baı kitaphanadaǵy 30 tomdyq «Bolshaıa Sovetskaıa Enıklopedııaǵa» júginedi. Palestına, Izraıl, Ierýsalım týraly maqalalardy sholyp shyǵady.
Daýlasýshylardyń qaısysy qaı ǵasyrlarda aldymen jetkenin, kimde tarıhı quqyq kóbirek ekenin baǵamdaıdy. Sosyn ınternetten mol málimet jınaıdy. Odan keıin Syrtqy ister mınıstrliginen alǵan, basqanyń qolyna túspeıtin baǵaly derekterge zer salady.
Qazaqstannyń halyqaralyq máselelerge baılanysty ustanymyna kóz jetkizedi. Ol az deseńiz, AQSh-qa bir barǵanda ala kelgen Taıaý Shyǵys máseleleri jónindegi kitapty paraqtaıdy. Árqaısysynan bir ǵana derek alatyn shyǵar. Esesine oqysa da, paıdalanylmaǵan dúnıesi osy jarııalanymnyń mazmunyna áser etip turýy ábden múmkin. Muhıtta júzgen muztaýdyń sý astyndaǵy alyp bóligi sııaqty... Ár maqalasyn osylaı jazady.
Eńseli keńselerdegi erekshe tártip ony tynymsyz eńbek etýge baýlydy.
Bolmys pen bitim
Aqparattyń arlany,
Taqyryptyń tarlany.
Jetpisine jetkenshe,
Jarty álemdi sharlady.
(Jýrnalıstik folklordan)
Atasy Taýtaı aqsaqal tekti adam edi. Aýyl-aımaq aýzyna qaraǵan kisi boldy. Eti tiri, kózi ashyq. Kenen Ázirbaevpen, Baýyrjan Momyshulymen aralasqan kisi. Ataqty Maqulbektiń Qara atymen talaı jyl báıgege shapqan. Qara attyń taǵdyry týraly jazylǵan kórkem shyǵarmalardyń birazynda (Á.Jylqyshıev, E.Turysov, M.Qaldybaev) shabandoz bala Taýtaıdyń da aty atalady. «Án qanatynda» fılminde aqsaqaldyń beınesi bar. Ózi 98 jasynda dúnıe saldy. Sóz saptaýy keremet. Aıtqan áńgimesiniń jazbasha nusqadan aıyrmasy bolmaıdy. Talaıdy tańǵaldyratyn tirkester birinen soń biri tógilip túsip jatady. Qystyrma sózdi múlde qoldanbaıdy. Garmonnyń qulaǵynda oınaıdy. Naǵyz qazyna-qarııa edi. Qazyna demekshi, Taýtaı aqsaqal týraly kezinde túsirilgen jarty saǵattyq telehabar da «Qazyna» dep atalady.
Aqsaqaldyń aıtqyshtyǵynan bir mysal keltire keteıik. Alǵashqy naýryz toılanǵan jyly Almatyǵa kelipti. Jasy ulǵaıǵanyna qaramastan tańerteńnen keshke deıin kóshede merekeni qyzyqtap júripti. Qasyna ilesken Sáýkeńniń ózi sharshap, «Úıge qaıtsaq qaıtedi?» – dese, aqsaqal: «Shyraǵym, meniń qurdastarymnyń kóbisi ana jaqqa ketti, birazy úıde otyryp qaldy. Maǵan qudaı bárin berip tur. Júrip turǵanda aıaqtyń, kórip turǵanda kózdiń qyzyǵyn kórý kerek», – deıtin kórinedi. Osyndaı qasıetti qara shaldyń quımaqulaq nemeresi osal bolsyn ba?!
Al ákesi Abdrahman sovhozdyń bas esepshisi qyzmetinde júrgende, qyryq jasynda dúnıeden qaıtty. Asa qabiletti adam bolypty. Úsh-tórt tańbaly sandardy bir-birine aýyzsha kóbeıtip-bóle beredi eken. Keıbir jazǵan-syzǵandary bertinge deıin kelgen. Sózben sýret sala bilgen. Úlken uly Batyrbekke uqsastyryp, ekinshi ulynyń atyn Saýytbek dep qoıǵan. «Batyrdyń saýytyndaı bolsyn» dep yrymdaǵan. Mektepti altyn medalmen bitirgen Batyrbek aǵasynyń qabileti bólekshe eken. «Maǵan aǵamdaı bolý qaıda? Myna zamanda sondaı adamdardyń ómir súrgenine tańǵalamyn», – deıdi Sáýkeńniń ózi.
Anasy alty balamen qalypty. Áke ómirden ótkende, eń kishkenesi alty aılyq eken. Álıma, Naǵıma, Rahıma, Maıra degen qaryndastarynan qazir qanshama jıen kórip otyr. Aýyl-aımaq, aǵaıyn-týǵan ardaq tutqan asyl ana Saıypjamal sheshemiz únemi perzentterine joǵary talap qoıyp, kóp úmit kútken. Sol talapshyldyǵyna bir mysaldy keıipkerimizdiń ózi bylaı áńgimeleıdi. «Ortalyq Komıtette sektor meńgerýshisi kezim edi. Birde úıge úlken kisiler qonaqqa keldi. Qalaǵań bar (Qaltaı Muhamedjanov), Ábekeń bar (Ábish Kekilbaev), Imekeń bar (Imanǵalı Tasmaǵambetov). Jaqsy otyrdyq. Aǵalarym aǵyl-tegil aqtarylyp, áńgime aıtty. Tipti qımaı qoshtasqandaı bolǵan keshten keıin kóńilim kóterilip, qazaqsha aıtqanda, tilimnen qaǵynyp: «Apa, qazaqtyń ıgi jaqsylary dastarhanyńyzda otyrdy, balańyz K-da otyr, balańyzdy maqtap jatyr, qalaı, rızasyz ba?» – dep qalǵanym. Sonda apam: «Shyraǵym-aı, ne aıtaıyn, meniń senen kútkenimniń onnan birin de jasaǵan joqsyń ǵoı áli», – degeni. Moınymnan sýyq sý quıyp jibergendeı boldy. Rasynda da, jeti-segiz jyldan beri apparatta alashapqyn bolyp, júıeli jumys istemeı, burynǵy jazǵan-syzǵandarymnyń basyn qosýǵa da qunttylyǵym jetpeı júrgen kezim edi. Aqyry anam sonsha úmit kútken balasynyń bir kitabyn da kórmeı, 1996 jyly ómirden ótip kete bardy. Keı-keıde «Qazir apam ne aıtar edi?» dep te pendeshilikpen oılap qoıamyn».
Otbasynan osyndaı ónege alǵan Sáýkeńe ózi týyp-ósken «Keles» sovhozynyń «Kommýna» bólimshesinen shyqqan tanymal tulǵalar da ózinshe yqpal etti. Arqaly aqyn Toqash Berdııarov, zerdeli ǵalym Nemat Kelimbetov, bilim salasynyń qaıratkeri, tanymal shyǵystanýshy Lenınshil Rústemov osy aýyldan edi. Solardyń kitaptaryn úzbeı oqydy. Aıadaı aýyldan shyǵyp, áıgili adam atanýǵa bolatynyna kózi jetken sekildendi. Ásirese, tentek minez aqyn Toqashtyń aýylǵa ár kelgeni ańyz edi. Bir kelgeninde ózi týǵan «Ushqyn» aýylyndaǵy avtobýs marshrýtynyń máselesin sheship ketipti. Aýdandyq «Maqtashy» gazetine bólimshe turǵyndarynyń atynan maqala jazypty. Onysyn óleńmen órnektepti. «Avtobaza bastyǵy Tóretaev, Avtobýs talap etsek, kóredi aıyp», – dep basshylardy tilimen túırep ótken kórinedi. Mine, osynyń bári Sáýkeńniń shyǵarmashylyqqa qyzyǵýshylyǵyn oıatty.
Qashannan uqyptylyq, tııanaqtylyq qanyna daryǵan. Maqalany jazyp bolǵannan keıin jıǵan málimetterin sapyrylystyryp, saqtaı bermeıdi. «Jýrnalıst este saqtaı, jınaı, júıege túsire bilýi kerek. Sosyn umyta bilý kerek. Umyta bilmeseń, ózińdi óziń qurtasyń, – deıdi ol. – Mysaly, meniń Ábish aǵamnyń (Kekilbaev) zerdesi ǵalamat. Onyń esesine qarapaıym nárselerdi este ustamaıdy. Óıtkeni, ol nárselerdiń Ábekeńe keregi joq».
Ár suhbatyna tyńǵylyqty daıyndalady. Birde akademık Tóregeldi Sharmanovpen áńgimelesetin boldy. Almatyda eki kún boıy kitaphanada otyryp, ár taǵamnyń quramynda qansha kalorııa bolatyny jónindegi málimetterge deıin qanyqty. Ettiń, irimshiktiń, súttiń nárliligi týraly derekterdi jatqa soǵyp otyrǵanda Tókeń tańǵaldy. «Sen óziń bul taqyrypty bir ǵylym kandıdatynyń deńgeıinde biledi ekensiń ǵoı», – dep kúldi. Esesine erkin áńgimege jol ashyldy. Keıipkerimizdiń kózdegeni de osy edi. Bul málimetterdi suhbattan keıin umytatynyn bildi. Biraq akademıktiń jan dúnıesine áser etý úshin kerekke jarady, sol jetip jatyr.
Al Grýzııanyń burynǵy basshysy, KSRO Syrtqy ister mınıstri bolǵan Edýard Shevardnadzemen áńgimelesý úshin eptegen qýlyqqa bardy. Marına degen hatshysy bar eken. «45 mınýt qana sóılesesiz», – dep otyryp aldy. Shıraqtaý keziniń ózinde ár sózin oılanyp alyp, bappen, baıaý baıandaıtyn Edýard aqsaqal jasy ulǵaıǵanda 45 mınýttyń ishinde ne aıtyp úlgeredi? Marınamen aıtysyp-tartysyp, bir saǵatqa ázer kóndirdi. Edýard Amvrosıevıch dıvanda otyryp, shalqaıyńqyrap alyp, sóz bastady. Sol baıaǵy máner, sol uza-a-aq oılaný... Bir saǵattan asty. Úlken bólmeniń bir buryshyndaǵy Marına typyrshyp, qolymen ymdap, belgi bere bastady. Sáýkeń sol kezde keshirim surap, kelisken ýaqyt azdyq etetinin, áńgime barysynda basqa da suraqtar týyndaǵanyn aıtyp, aqsaqaldyń ruqsatyn surap aldy. Mazasyz Marınanyń úni óshti. Sóıtip, ekeýi eki saǵat on bes mınýt sóılesti. Al endi áńgimege eki saǵat kerek dep aldyn ala aıtsa, Marına Shevardnadzeniń mańyna ólse jolatar ma?!
Tbılısıde bul joly ýaqytty uzartýdy oılasa, Máskeýde tanymal rejısser Andron Konchalovskıımen suhbat kezinde ony toqtata almaı qınaldy. Oǵan elge qaıtatyn kúni ǵana qoly jetken-di. Jurt ázildep «Dvorıanskoe gnezdo» dep ataıtyn Mıhalkovtardyń burynǵy ımenıesi – «Nıkolına gorada» jaıǵasqan Konchalovskıı birden aǵyla jóneldi. Múlde toqtamaıdy. Tipti áńgime arasynda sózin bólip, suraq qoıýdyń ózi qıyn. Óte kóp biledi. Basqany bylaı qoıǵanda, ózimizdiń Shoqan týraly da, Abylaı han týraly da málimeti mol eken. Sonyń bárin aıtyp, keńinen kósildi. Áńgime ýaqyty úsh saǵattan asyp barady. Endigi basty másele ony toqtatý boldy. Qonaq úıge jetip, jolǵa jınalýy kerek. Domodedovo Máskeýden 70 shaqyrym jerde... Qalanyń ishi tolǵan keptelek. Keshigip qalýy ábden múmkin. Onda Andronnyń sharýasy joq. Silte-e-ep otyr. Izdep kelgen ózi, kilt toqtatý yńǵaısyz. Jaılap qaqpaılap kórdi. Arasynda bir ret rahmet aıtty. Konchalovskıı sonda da qııalap tarta berdi. Intervıýdiń taqyryby jaıyna qaldy. Óz álemindegi áıelder máselesin bir tııanaqtap alyp, Saddamǵa bir soqty, qııastap Kaddafıge ketti. Bir emes, bes ıntervıýge jetetin áńgime aıtty. Tórt saǵat toqtamaı sóıledi. Bátýáli bir paýzanyń kezinde Sáýkeń maıda tilmen rahmet aıtyp, qoshtasyp úlgerdi. Endi bolmaǵanda «Ushaqtan keshigetin boldym» deýge shaq qalyp edi... Al onyń ákesi Sergeı Mıhalkovpen Máskeýge eki ret baryp júrip, zorǵa degende sóıleskeni óz aldyna bir hıkaıa.
Bala kúninen boıyna daryǵan tııanaqtylyq pen mámilegerlik qalamgerliginiń qalyptasýyna únemi paıdasyn tıgizip keledi.
Basshy men basylym
Sóz saptaıdy kóneden,
Ómir joly – ónegeń.
«Egemennen» – mınıstr,
Mınıstrden – «Egemen».
(Jýrnalıstik folklordan)
«Egemen Qazaqstannyń» kıeli qara shańyraǵynda shırek ǵasyrdan astam ýaqyt turaq tapty. Ortalyq Komıtetke aýysqansha bul gazette on eki jyl jumys istep edi. Qaıtyp oralǵanǵa deıin Ortalyq Komıtettiń nusqaýshysy, mádenıet sektorynyń meńgerýshisi, Prezıdent Apparaty Ishki saıasat bólimi meńgerýshisiniń birinshi orynbasary, Mádenıet mınıstriniń birinshi orynbasary, Teleradıokorporaııanyń birinshi vıe-prezıdenti, Aqparat mınıstri bolyp qyzmet atqardy. Áıtse de, óz ómirinde erekshe orny bar «Egemen Qazaqstannyń» jóni bólek. Bul qyzmette ol shyǵarmashylyq sheberligin ǵana emes, menedjerlik qyryn da kórsete aldy. Elbasydan bastap, Úkimetke, Parlamentke baryp júrip, osy salanyń mınıstri bolǵan bedelin salyp, burynǵy Lomonosov, qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti kóshesiniń boıynan basylymǵa arnap 8 qabatty eńseli ǵımarat turǵyzdy. 1954 jylǵy eki qabatty eski úıdi súrgizip tastap, ornyna 4 qabatty jataqhana salǵyzdy. Onyń aldynda «Jastar» shaǵyn aýdanynan on bes páterli alty qabattyq úı kótertip tastaǵany taǵy bar. Qyzmetkerleriniń báriniń derlik páterge qolyn jetkizdi. Eń qyzyǵy, «egemendikterdiń» birazy redakııadan taıaq tastam jerdegi bir úıdi mekendeıdi. Kúndiz qyzmettes, keshke kórshiles. Osynyń bári – basshynyń basqalarǵa da birdeı bólingen qarjyny utymdy paıdalanyp, bardy uqsata bilgeniniń arqasy.
Bas basylymnyń basshysy alǵashqy kezekte óziniń jýrnalıst ekenin umytpady. Úzbeı maqala jazyp, qyzmetkerlerine únemi úlgi kórsetip otyrady. Bir kezde úzdik qaqpashy bolǵan Saýytbek aǵam fýtboldaǵy «ıgraıýıı trener» uǵymyn esten shyǵarmaǵan tárizdi. Basqara da, jaza da biledi. Keıde oıdy juptap-júıelep alyp, terimshige aýyzsha aıtý tásilin de paıdalanady. Uzaq jylǵy «dıktovka» dástúri ony osyǵan úıretti. Ábden mashyqtanǵandiki bolý kerek, kompıýterge aýyzsha túsirilgen maqalalarynyń jazǵannan aıyrmasy bola bermeıdi. Durys órilgen «dıktovka» – durys oılaýdyń nátıjesi. Logıkalyq qısynnyń beriktiginiń kórinisi.
«Egemen Qazaqstanda» bir bólimde birge istegen Aqseleý aǵasynan úırengen taǵy bir daǵdysy bar. Aqańnyń áriptes inileriniń birazy onyń nasybaı shaqshasyna jarmasyp júrgende, bul aǵasy sekildi maqalalardy taqyryp boıynsha papkalarǵa bólek jınaýǵa ádettendi. Reti kelgende, tıisti býmanyń baýyn aǵyta qoıady.
Sáýkeń úrdis etip júrgen jýrnalıstıkanyń sıpaty bólek. Ony jahandaný úlgisindegi jýrnalıstıka dep ataýǵa bolady. Qazir qazaq qalamgerleri álemdik máni bar oqıǵalarǵa ún qosyp, oı-pikir aıtýdy dástúrge aınaldyrdy. Buryn munyń bári ózgelerge tıesili sharýa sekildi kórinetin. Seıdahmet Berdiqulov pen Nurmahan Orazbekovti osy jyljymastaı júıeni buzyp-jaryp shyqqany úshin erekshe baǵalaıdy.
Óz elimizge úlgi bolar ózge óreli ólshemderdi keń tanytý úshin «Álemge áıgili» aıdarymen tanymdyq maqalalar toptamasyn udaıy jarııalap otyrdy. Bul – jahandyq oılaýǵa jol ashatyn, biraq kóp izdenisti talap etetin jumys. Biraq eldik birlik, ulttyq bolmys – onyń basty ustanymy. Jurttyń jarasymdylyǵyna, ulttyń uıysýyna keri áserin tıgizetin alaqol aqıqatty da qalamaıdy. Eldiń irgesin shaıqaıtyn shıki shyndyqty da unata bermeıdi. Basylymdaǵy barlyq maqala birliktiń boıtumary, tatýlyqtyń tutqasy bolyp turýǵa tıis.
Alys saparǵa shyǵa qalsa, baıypty basshydan tynymsyz tilshiniń keıpine birden enedi. Sharanyń kesh bitkenine qaramastan, onyń málimetin erteńgi nómirge úlgertip jiberýge tyrysady. Mysal kerek pe, aıtaıyq. Elbasynyń Brazılııaǵa sapary kezinde resmı qabyldaý rásimi ótedi. Sol qabyldaý kezinde Brazılııanyń Prezıdenti Qazaqstannyń Prezıdentine fýtbol koroli Peleniń qoltańbasy qoıylǵan dop syılaıdy. Sergektikti serik etken Elbasy dopty tek qabyldap qana qoımaı, ony jerge túsirmeı birneshe ret qaqpaqyldap teýip kórsetip, jıylǵan jurtty tańǵaldyrady. Bul kezde Qazaqstan shyrt uıqyda jatqan. Sáýkeń osy sáttiń deregin lezde eki-aq sóılemmen ázirlep, Astanaǵa SMS arqyly joldaıdy. Basqadaı reti joq edi. Tań aldynda «qaltafonmen» terilgen bul málimet qol qoıylyp ketip bara jatqan reportajdyń bir tusyna tabıǵı túrde synalanyp, gazetke basylyp, qalyń elge jol tartty.
Taǵy birde Avstrııaǵa Senat tóraǵasy Qaırat Mámımen birge bardy. Bas senator sol eldiń dıplomatııalyq akademııasynda lekııa oqydy. Lekııadan soń ózine qoıylǵan saýaldarǵa ornyqty jaýap berdi. Osy kezdesý bitkende, Astanada «Egemenniń» erteńgi nómirine qol qoıylǵaly jatyr edi. Soǵan úlgerý úshin ushaq trapynda turyp, uıaly telefonmen qosymsha edáýir aqparat berdi. Stıýardessa qyz jan alqymǵa alyp, «kirińiz, kirińiz» dep asyqtyryp jatyr. Ushaq aspanǵa kóterilse-aq qaltafon qatardan shyǵady. Shetelge barsa, únemi osylaı attyń jalynda, atannyń qomynda jumys isteýge týra keledi.
Álemde Birikken Ulttar Uıymyna múshe 193 el bar eken. Sonyń alpys birine Sáýkeńniń tabany tıipti. Birqatarynyń topyraǵyn talaı ret basty. Máselen, Italııada bes ret, Franııada bes ret, Avstrııada alty ret, Amerıkada alty ret, Japonııada tórt ret boldy. Osylardyń ishinde eń qatty unaǵan eli – Ispanııa. Bul eldiń segiz qalasyn baıaǵyda Keńes kezinde jarty aı boıy aralady. Londondaı taza, Parıjdeı saltanatty bolmasa da, áıteýir, Madrıd erekshe tartady da turady.
* * *
Bir kezdegi №1 oıynshy aqparat áleminde qaqpashy bolǵan joq. Onyń esesine nysanany dál kózdeıtin shıraq shabýylshy bolyp qalyptasty. Qas qaqpaı qorǵaǵan qaqpashylyq tájirıbesi de tekke kete qoımady. Qazir ol óziniń rýhanı áleminiń qazynaly qaqpasyn qaıyspaı qorǵaıdy. Bir kezdegi kásibı qaqpashy ulaǵatty uǵymdarǵa ury kózin salatyn urymtal tustardy jaqsy biledi. Áldeqashan jeıdesinen jan dúnıesine kóship ketken №1 san osyǵan mindetteıdi.
Baıaǵyda Kelestiń kók maısaly dalasynda enshilegen nómiri kúni búginge deıin onyń ómirine serik bolyp keledi.
* * *
Bul kúnderi №1 oıynshy mereıli jasqa tolyp jatyr. Biraq ol jasy jetpiske jetkenshe áli qaqpasyna gol jiberip kórgen joq... Bıik belesińiz qutty bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
