(ەسسە)
قاقپا مەن قالام
ەڭبەگiمەن ەرلەگەن،
بەل-بەلەسكە ورلەگەن.
قاقپاسىنا ءوزiنiڭ
گول جiبەرiپ كورمەگەن!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ول الماتىعا وقۋعا تۇسۋگە كەلگەن بەتتە توسىن كورiنiسكە تاپ بولدى. پانفيلوۆ كوشەسiمەن جوعارى ورلەپ، قازاق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ باس عيماراتىنا جاقىنداعان تۇسى ەدi. وپەرا تەاترى جاق بەتتەن كۇڭiرەنگەن ازالى اۋەننiڭ جەتەگiمەن قارا قۇرىم حالىق كەڭ كوشەدە باياۋ جىلجىپ كەلەدi. جەر قايىسقان جۇرت ەڭسەسi ءتۇسiپ، ەزiلە ەگiلiپ بارادى. اۋىل بالاسى بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن-دi. توڭiرەگiنە تاڭدانا قارادى. بۇل قازاق مادەنيەتiنiڭ مارقاسقاسى Iلياس وماروۆتى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالىپ كەلە جاتقان قارالى كوش ەدi. البىرت ابيتۋريەنتكە بۇل جايت قاتتى اسەر ەتتi. جاس بولسا دا قالىڭ ەلدiڭ قايعىسىن جۇرەگiمەن سەزiندi. بۇكiل قازاقتىڭ جاقسىنى جوقتاپ، كۇيزەلە بiلەتiنiن كوزiمەن كوردi. تانىمال بiر تۇلعا ومiردەن ءوتتi. بەلگiسiز بiر ۇلان ءومiر جولىن باستادى. جالعاسقان قايران تiرشiلiك...
سول ساتتە قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينيسترi Iلياس وماروۆ ماڭگiلiك مەكەنiنە اتتانعان كۇنi الماتىعا ەندi عانا تابان iلiكتiرگەن بۇل بەيمالiم بوزبالانىڭ ءوزi دە كەيiن تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ مارتەبەلi مينيسترلەرiنiڭ بiرi بولادى دەپ كiم ويلاپتى؟!
ەگەر ول جۋرناليستيكانىڭ دوداسىنا ات قوسپاعاندا، قالىڭ قازاق بۇگiندە ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ دەگەن ەلگە بەلگiلi فۋتبولشىنى تانىپ-بiلۋi ابدەن مۇمكiن بە ەدi? جاس كۇنiندە سپورتتىڭ وسى تۇرiنە كەرەمەت قىزىقتى. بiراق ونىڭ قىزىعۋشىلىعى اۋىلدىڭ كادiمگi دوپ قۋعان قارا سيراق بالاسىنىڭ ەت پەن تەرiنiڭ اراسىنداعى جەلiگiنە ونشا ۇقسامايتىن. ادەتتە، بالا بiتكەن شارشامايتىن، شالدىقپايتىن شابۋىلشى بولۋعا ۇمتىلادى. ول زاڭدى دا. شابۋىلشى گول سالادى، گولمەن بiرگە سپورتتاعى بولاشاعىنا جول سالادى. ال بۇل قاقپاشىلىقتى قالادى. اۋەلi ءۇي iرگەسiندەگi كەنەنباي سازىنىڭ قاقپاسىنا تۇردى. بiرتە-بiرتە سوۆحوز قۇراما كومانداسىنىڭ قاقپاسىن قورعايتىن بولدى. قاقپاشى بولعاندا قانداي! باسىنان قۇس ۇشىرمايدى. تەڭبiل دوپ قالاي كەلسە دە قاعىپ الادى. بۇرىشتان سوققان دوپتاردى دا ءمۇلت جiبەرمەيدi. قاپى قالمايدى، كۇيiپ-جانبايدى. قيمىلى جىلدام، ءتۇيسiنۋi تەز.
قازiرگi قاس-قاعىمدا قاعىپ تۇسەتiن ايتقىشتىعى سول قاقپاشىلىعىنان قالعان جىلدام رەاكتسياسىنىڭ اسەرi سياقتى كورiنەدi. ونىسىمەن قويماي، فۋتبولدى كادiمگiدەي زەرتتەدi. اياقدوپ ونەرiنiڭ قىر-سىرىنا تەرەڭ بويلادى. جىل سايىن «فۋتبول» اپتالىعىن، «سپورتيۆنىە يگرى» جۋرنالىن جازدىرىپ الادى. سونىڭ ءبارiن باس كوتەرمەي ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن وقيدى. ءسويتiپ ءجۇرiپ ورىسشاسىن دا ابدەن وڭداپ الدى. قازiر ورىس تiلiندە جازىلعان ماقالالارىنىڭ وزiنەن بiر كiتاپ شىعاتىنداي بولىپ قالدى. اۋىلعا تەلەديدار كەلگەنگە دەيiن تۇنiمەن راديونىڭ قۇلاعىندا وتىردى. ويىن بالاسى ايگiلi قاقپاشىلاردىڭ ءومiرi تۋرالى دەرەكتەرگە قۇمارتتى. بۇل كەڭەس فۋتبولى قاقپاشىلارىنىڭ دۇنيەنi دۇرiلدەتiپ تۇرعان كەزi ەدi. اتى اڭىزعا اينالعان لەۆ ياشين، ەۆگەني رۋداكوۆ، انزور كاۆازاشۆيلي، ۆيكتور باننيكوۆ، يۋري پشەنيچنيكوۆ، ۆلاديمير ليسيتسىن، ۆلاديمير ماسلاچەنكو، راماز ۋرۋشادزە، سەرگەي كوتريكادزە، ۆلاديمير پيلگۋي سىندى تانىمال تارلانداردىڭ ارقايسىسى – ءوز الدىنا بiر الەم.
سول زامانداعى بارلىق قاقپاشىلار سياقتى «كەلەس» سوۆحوزى قۇراما كومانداسىنىڭ قاقپاشىسى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ تا №1 فۋتبول جەيدەسiن كيiپ وينايتىن. اقىرى قاقپاشىلىقتى ونەر دەڭگەيiندە يگەردi. ەكiنشi رازرياد يەلەندi.
№1 ويىنشى كەيiن مۇمكiندiگiنiڭ مول ەكەنiنە قاراماستان قولىنا دوپ ۇستامادى. ەسەسiنە ءسوز ۇستادى. قاقپاسىن قالامعا ايىرباستادى. بiراق №1 جەيدەسiن وزiندە قالدىرعان سياقتى. قاشاندا قاتارىنىڭ الدىندا ءجۇردi. ساباقتى وتە جاقسى وقىدى. جاستايىنان جەتەكشiلiككە بەيiمدiگiن كورسەتتi. جازۋدان دا الدىنا جان سالمادى. ۇنەمi بiرiنشi بولۋ ماڭدايىنا جازىلدى. قازاق سىنىنىڭ دامي قويماعان سالاسى – كينورەتسەنزياعا تىڭنان تۇرەن سالدى. نومەنكلاتۋرانىڭ نۋ ورمانىندا نىق تۇرعان سiرەسكەن «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» بەرگi تاريحىنداعى ەڭ جاس ءبولiم مەڭگەرۋشiسi اتاندى. ەل تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن قاسيەتتi مەككەدەن قازاق تiلiندە بۇكiل الەمدەگi مۇسىلمان ەلدەرiنە تۇگەل تاراعان ون مينۋتتىق تۇڭعىش تiكەلەي راديورەپورتاجدى جۇرگiزدi. تۇڭعىش پرەزيدەنتiمiزدiڭ تۇڭعىش ۇلىقتاۋ سالتاناتىندا ساحناعا بiرگە كوتەرiلگەن ساناۋلى قازاقتىڭ بiرi بولدى. وعان ەلباسىعا باتا بەرگەن الاشتىڭ ابىز اقىنى شاكiر ابەنوۆپەن قاتار تۇرىپ تۇسكەن، ەل زەردەسiندە جاتتالعان تاريحي سۋرەت كۋا.
كەيiپكەرiمiز «كەلەس» سوۆحوزىنىڭ №1 فۋتبولشىسىنان ەلiمiزدiڭ №1 جۋرناليسi – قازاقستاننىڭ اقپارات مينيسترi قىزمەتiنە دەيiنگi جولدان ءوتتi. كەيىن مەملەكەتiمiزدiڭ №1 باسىلىمى – «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» بiرiنشi باسشىسى بولدى. ساياسات ساحناسىندا دا ۇتىمدى ءجۇرiس جاساپ، بiردەن بيگە شىعۋدىڭ توقسان ءتاسiلiن بiلەتiن تەگەۋرiندi تۇلعالاردان كەم سوقپادى. بيلiكتiڭ بەدەرلiسi مەن كەدەرگiسiن كورە بiلەتiن جiتiكوز جەتەكشiگە اينالدى. وسىنىڭ ءبارi وعان قايدا دا بiرiنشi بولۋعا جول اشتى. ءجا، وسىمەن جەتەتiن شىعار... ايتپەسە، ونىڭ ءومiر جولىنداعى بiرiنشi بولۋدىڭ مىسالدارىن تولاسسىز تiزبەلەي بەرۋگە بەيiلمiز.
سىن مەن ساتيرا
سوگiلمەيتiن كوبەسi –
«ەگەمەننiڭ» ەگەسi.
باسىلىمنىڭ، ول باردا،
بوسامايدى شەگەسi!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ دەگەن ارقالى اقىندى نەمەسە سايىپقىران ساتيريكتi كوزگە ەلەستەتە الار ما ەدiڭiز؟! ارينە، جوق. بiراق iلگەرiدە ونىڭ شىعارماشىلىقتىڭ وسى بiر تۇرلەرiنە بەت بۇرعان كەزi دە بولدى. ەگەر شىنداپ اينالىسقاندا بۇل سالالاردىڭ مايتالمانى اتانار ما ەدi, كiم بiلەدi?
بiر كلاستان تانىمال ەكi جۋرناليست شىقتى. تالاي جىل شوڭ كەڭسەنiڭ شەنەۋنiگi بولعان، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiنiڭ تۇلەگi ءابدiمۇتال الiبەكوۆ ەكەۋi بiر پارتادا وتىردى. قوس قالامگەر بەسiنشi كلاستان بەرi قاتار جايعاسقان سول پارتانى مۋزەيگە قويۋعا دا بولار.
كەيiن تسەكاعا باراتىنىنا كورiنگەن شىعار، ساۋىتبەك اعامنىڭ ەڭ بiرiنشi اۋداندىق گازەتتە جاريالانعان ولەڭi لەنين تۋرالى ەدi. ول ولەڭ 1970 جىلى 22 ساۋiردە كوسەمنiڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان نومiردە باسىلدى. ءوزi كادiمگiدەي تاپسىرىسپەن جازىلدى. بiر كۇنi رەداكتسياعا بارسا، اعالارى قينالىڭقىراپ وتىر ەكەن. «وسى سەنiڭ دە ولەڭ جازاتىنىڭ بار شىعار؟» – دەپ بۇعان ۇمiتتەنە قارادى. «ولەڭدi جۇرتتىڭ ءبارi جازباي ما؟». «لەنين تۋرالى جازشى. وسى قازiر كەرەك». «اياق استىنان قالاي جازام؟». «جازشى ەندi, بiردەڭە ەتiپ... مەرەكەلiك ءنومiر ولەڭسiز شىققالى تۇر». سودان وتىرا قالىپ، ءۇش-ءتورت شۋماق ولەڭ جازدى. تiلi جاتىق، ۇيقاسى مىعىم، ۇستانىمىندا مiن جوق. اۋداندىق گازەتكە جاراپ-اق تۇر. ودان ارتىق نە كەرەك؟ الايدا ساياسي سيپاتى باسىم وسى دۇنيەسiنەن كەيiن ساۋىتبەك اعام قارا ولەڭنiڭ كوشiنە كوپ iلەسە قويعان جوق. ءسويتiپ، ول قازاقتىڭ حاس تالانتتارىنىڭ ءبارi جاپپاي جىرلاعان، جامبىل جوقتاعان، يسا يiن قاندىرعان، تۇرماعامبەت توكپەلەتكەن تاقىرىپ – لەنينياناعا بiر باس سۇقتى دا قويدى.
ايتقانداي، مiن جوق دەمەكشi, ولەڭ جازا قالسا، ونىسى جiپتiكتەي بولىپ، ءورiلiپ تۇرادى. قاراتاي تۇرىسوۆ جەتپiسكە تولعانداعى قۇتتىقتاۋ ولەڭi «ازامات» دەگەن كiتاپقا كiرiپتi. بiر بەتتiك ولەڭدi باستان-اياق بiر ۇيقاسپەن بiتiرگەن. تەحنيكاسى تاستاي، ۇيقاستارى بالتالاساڭ بۇزىلماستاي. قادiرلi اعانى قۋانتۋعا، iنiلiك iلتيپات بiلدiرۋگە جەتiپ جاتىر. ءوزi: «مەنiڭ ولەڭدەرiمدە پوەزيادان باسقانىڭ ءبارi بولادى...»، – دەپ ەزۋ تارتىپ قويادى. ولەڭ كيەسiن قالاي قادiرلەيتiنiن «جيىرماسىنشى عاسىر جىرلايدى» اتتى قوس تومدىق اۆتورلىق انتولوگيا قۇراستىرۋ ارقىلى كورسەتiپ بەردi. ونداعى 52 اقىنعا جازىلعان شىمىر دا جۇمىر العى سوزدەردە تالعامپاز ساراپشىنىڭ سارا ءسوزi بار.
زادى، وعان جۋرناليست بولعاننان گورi ادەبيەت سىنشىسى بولۋ كوبiرەك ۇنايتىن. ونىڭ سەبەبi دە جوق ەمەس-تi. سەگiزiنشi كلاستا وقىپ جۇرگەندە، «كەلەس» سوۆحوزىنداعى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى ورتا مەكتەپتە الماتىدان كەلگەن جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ بولدى. باسپاسوزگە جازىلۋ ناۋقانىنىڭ كەزi. بۇل قالامگەرلەر «جۇلدىز» جۋرنالىن ناسيحاتتاپ ءجۇر ەكەن. كەلگەندەر ۇشەۋ: قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ، سابىرحان اسانوۆ، زەينوللا سەرiكقاليەۆ. بiر پروزايك، بiر اقىن، بiر سىنشى. وسىنىڭ الدىندا تiرi جازۋشىنى بiر-ەكi رەت كورگەن-دi. بiر رەت پارتيزان جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ «1-مايداعى» كلۋبقا كەلiپ، ەل الدىندا اڭگiمە شەرتكەن. تاعى بiردە مۇحتار شاحانوۆ ولەڭ وقىعان. ول كەزدە جاستاۋ ەدi. ال مىنا كiسiلەر وڭ-سولىن تانىعان، وي-تانىمى قالىپتاسا باستاعان تۇستا كەلiپ وتىر. سوندا ساۋىتبەككە اقىننان دا، جازۋشىدان دا سىنشى ارتىعىراق بولىپ كورiندi. سىرباز زەكەڭنiڭ ءجۇرiس-تۇرىسى، وي-ءورiسi, ساليقالى ءسوزi, كيگەن كيiمi, قايراتتى شاشى، قىسقاسى، بار بولمىسى قاتتى اسەر ەتتi. اڭگiمەسiنiڭ مانiنەن گورi مانەرi كوبiرەك ۇنادى. سودان ادەبيەت سىنشىسى بولۋعا بەكiندi. سول ماقساتپەن كازپي-گە كەلiپ ەدi, جولى بولماي ەلگە قايتتى.
اۋىلدا جۇرگەندە اۋداندىق جانە وبلىستىق گازەتتەرگە بەلسەنە ارالاستى. «وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ» ءبولiم مەڭگەرۋشiسi جولداس اقبەرديەۆكە جازعان دۇنيەلەرiن ۇسىناتىن. ونىڭ قارسى بەتiندە بiر جاس جiگiت وتىرادى. ول بۇگiنگi تانىمال اقىنىمىز يسرايىل ساپارباەۆ ەدi. ساۋكەڭنiڭ العاشقى جازعاندارى وسى يسرايىلدىڭ قولىنان ءوتتi.
تەگiندە، كەيiپكەرiمiز شىعارماشىلىعىن ساتيرا مەن يۋموردان باستاعان-دى. تiپتi سىن-سىقاقتىڭ ساردارى وسپانحان اۋباكiروۆ قازاق ۋنيۆەرسيتەتiندەگi جاس ساتيريكتەردiڭ شىعارمالارى توپتاستىرىلعان «ارا» جۋرنالىنىڭ ارناۋلى ءنومiرiن ازiرلەگەن كەزدە، 2-كۋرس ستۋدەنتi ساۋىتبەكتiڭ اڭگiمەسiن تاڭداپ العان. ارناۋلى ءنومiردiڭ ەڭ سىيلى تۇسىنداعى ءتاۋiر دۇنيە دە وسى بولعان. وساعاڭ كازگۋ-دiڭ جۋرفاگىنان تاعى بiر ساتيريك شىعاتىن بولدى دەپ كادiمگiدەي ۇمiتتەنگەن. وسپانحان اعامىز كەيiن جازۋشىلار وداعىندا جولىعىپ قالعان كەزدە: «ءاي، وسى سەن ساتيرانى بەكەر قويىپ كەتتiڭ-ەي. سەن باسقا جاققا ءتۇسiپ كەتتiڭ-ەي»، – دەيدi ەكەن.
«باسقا جاققا» ءتۇسiپ كەتكەنiمەن، قالامنان اجىراعان جەرi جوق. سارابدال سىنشى، اسىل اعا ساعات اشiمباەۆتىڭ ءجون سiلتەۋiمەن كينورەتسەنزياعا بەت بۇردى. بۇل سالانىڭ قازاق تiلiندەگi iزاشارى اتاندى دەسە دە بولعانداي. باسشىلىق قىزمەتتiڭ قاي بۋىنىندا جۇرسە دە ۇزبەي جازدى. ءوز ماقالاسىن ءوزi جازاتىن مينيسترلەرiمiز اسا كوپ ەمەس-تi. بۇل كiسi دە سول ازدىڭ بiرi بولدى. باياعىدا زەينوللا سەرiكقاليەۆكە بەكەر ەلiكتەمەپتi. ادەبيەتتانۋ عىلىمىمەن تۇبەگەيلi اينالىسىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاندى. قازاقشا دا، ورىسشا دا مونوگرافيالار شىعاردى. پۋشكينتانۋشى رەتiندە دە حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالىپ، رەسەي ءسوز ونەرi اكادەمياسىنىڭ «رەۆنيتەليۋ پروسۆەششەنيا» مەدالiنە يە بولدى.
اقىندىق پەن ساتيرانى ەرتەرەك قويىپ كەتسە دە، بۇل قابiلەتiن ەشكiم تارتىپ العان جوق. وسىنىڭ ەكەۋiنە دە بەيiم ەكەندiگiن كورسەتەتiن بiر-اق مىسال كەلتiرەيiك. كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىنىڭ عىلىمي جەتەكشiسi, اكادەميك سەيiت قاسقاباسوۆقا ارنالعان ءازiل ولەڭi بىلاي باستالادى:
جەتەكشiم بولماعاندا نە ەتەر ەدiم،
ومiردەن بiر ديپلوممەن وتەر ەدiم.
ەسiمدە، مينيمۋمدى تاپسىرتقىزىپ،
عىلىمي كەڭەستەرگە جەتەلەدiڭ...
مiنە، سولاي. جۇرت جەتەكشiسiنiڭ جانىنا جولاي الماي جۇرسە، بۇل كiسi عىلىمي كەڭەسشiسiمەن قالجىڭ قاعىستىرىپ، اتاقتى «ۇستازىم» ءانiنiڭ ۇلگiسiمەن پاروديا جازادى. سوندايدا ساليقالى مiنەزi سالماقتى ساتيرا جازۋعا مۇمكiندiك بەرەر ەدi-اۋ دەپ تە ويلايسىڭ...
«سق» مەن تسەكا
«سق»-دا دا iستەدi,
تسەكادا دا iستەدi.
تارازىنى تەڭ ۇستاپ،
تۇعىرىنان تۇسپەدi.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بiزدiڭ «لەنينشiل جاسقا» جاڭا كەلگەن كەزiمiز ەدi. سiرەسكەن ساياسات ساحناسىندا سەڭ ءجۇرiپ جاتقان سەكسەنiنشi جىلداردىڭ ورتا تۇسى. جاستار گازەتiنiڭ رەداكتسياسى ورنالاسقان جەتiنشi قابات وتە كوڭiلدi. ەركiن سويلەيسiڭ، بiر-بiرiڭدi قالجىڭمەن iرەپ سوياسىڭ. راحات! سوعان وراي رەداكتسياعا باس سۇققان ادامدار دا سەنiڭ وسى كوڭiل اۋەنiڭە بەيiمدەلەدi. جاسى دا، جاسامىسى دا شيىرشىق اتىپ تۇراتىن «لەنينشiل جاس» ۇنەمi جىلىلىقتان ارىلمايدى. ال وسى توعىز قاباتتى عيماراتتىڭ iشiندە بارساڭ، كۇلكiڭدi ساپ تىيىپ، ەزۋiڭدi جيعىزا قوياتىن بiر قابات بار. ول – ءۇشiنشi قابات. ويتكەنi وندا «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» رەداكتسياسى قونىس تەپكەن. باسقا قاباتتاردىڭ ەدەنiنە لينولەۋم، ال ول قاباتقا پاركەت توسەلگەن. پارتيالىق باسىلىم سونىسىمەن دە ەرەكشەلەنiپ تۇرادى.
كادiمگi سىقيعان «سق». مۇندا وڭكەي بiر ءتۇسi سۋىق، مiنەزi اسا سالماقتى، ساليقالى كiسiلەر قىزمەت iستەيدi. ورىنسىز كۇلسەڭ، جالت قارايدى، جانارىمەن جاسقاپ، جەرگە تىعىپ جiبەرە جازدايدى. ال كابينەتتەرiنە كiرۋ دەگەندi اتاماڭىز. الدا-جالدا باستىقتارىڭ بiردەڭەگە جۇمساپ جiبەرسە، كەلگەن شارۋاڭدى كومەيiڭە توبىق تiرەلiپ تۇرعانداي ازەر ايتاسىڭ. سەبەبi, ءبارiنiڭ دە اتاعى جەر جارادى. جۇيەنiڭ جۇلىن-جۇيكەسi – «سق» دا iستەگەن سوڭ شىعار، ءبارi دە ماڭعاز باسىپ جۇرەدi. اشىق تۇرعان ەسiكتەرiنiڭ الدىنان اياعىڭنىڭ ۇشىمەن باسىپ ارەڭ وتەسiڭ. بالكiم يبا، بالكiم يمەنۋ... ءوتiپ كەتكەنشە ارقاڭنان سۋىق تەر شىعادى. قىسقاسى، «سق»-دا جۇرگەندەي ەمەس، تسەكادا جۇرگەندەي بولاسىڭ. «ولاي بولسا، سەنi قۇداي قۋىپ ءجۇر مە، نەڭ بار ءۇشiنشi قاباتتا؟» – دەرسiز... بولمايدى وندا بارماۋعا. سەبەبi, بۇكiل باسىلىمدى باسىپ شىعاراتىن باسپاحاناعا جەتۋ ءۇشiن سولاردىڭ ۇزىن ءدالiزi ارقىلى وتەسiڭ. باسقا جول جوق. سول دالiزدەن دەمiڭدi iشiڭە تارتىپ ءوتiپ، قوس عيماراتتىڭ اراسىن جالعايتىن اسپالى قۋىس وتكەل باسپاحاناعا بارىپ تiرەلگەندە، داۋىسىڭ قايتادان جارقىن-جارقىن شىعا باستايدى.
ال ەندi وسى ادۋىندى اعالاردىڭ ورتاسىندا اشاڭ ءجۇزدi, كەلبەتi كەلiستi جاپ-جاس بiر جiگiت جۇرەدi. ءوزi جيىرما سەگiز جاسىندا ءبولiم مەڭگەرۋشiسi بولىپتى. سول كەزدە «سق»-داعى ايبىندى اعالارىمىز «بۇل نە بوپ كەتتi ءوزi, باسىلىمدى بالا-شاعا باسايىن دەدi مە؟» دەپ كۇڭكiلدەسiپتi» دەگەن ءسوز ايتىلاتىن. نە بولسا دا بۇل جiگiت تەگiن بولمادى. سالا قۇلاش ماقالاسى جيi جاريالانىپ جاتادى. كوبiنە ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەلەرiن قاۋزايدى. زامانى جاقىنداۋ عوي دەپ سiرەسكەن «سق»-لىقتاردىڭ iشiنەن سودان جىلىلىق iزدەيمiز. بiراق ول دا iشiن الدىرا قويمايدى. سالەمiڭدi سالقىنقاندىلىقپەن الادى. بiر تۇتام ساۋالىڭا ەكi-اق اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرەدi. سوسىن اڭگiمە بiتiپ قالادى. ودان ءارi تiل قاتا الماي، تايىپ تۇرامىز. ە، بۇل اعامىزعا دا سiرەسپەلiك سىرقاتى جۇققان بولدى. قايران «سق» سىقىستىرماي قويسىن با؟!
كەيiن ەپتەپ ارالاسا باستادىق. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. ساكەن كوكەم ايتپاقشى، سىم پەرنەسiن باسىپ قاراساڭ، سىر ساندىق اشىلا تۇسەدi ەكەن. كوڭiل-كۇيi كەلiسسە، تەرەڭنەن تولعايدى. وقىماعان كiتابى جوق، بiلiمi اعىل-تەگiل. تالقىلانىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ تامىرىن تاپ باسادى. بiر قاراعاندا قالجىڭنىڭ اۋىلىنان الىس قونعانداي كورiنەدi. شىندىعىندا ءازiل اڭگiمەگە وتە جۇيرiك. ءار مىسالى ءومiر بار جەردە يۋمور بار ەكەنiن دالەلدەپ تۇرادى. بارىنشا بايسالدى دەگەن ادامىڭ قۇرداستارىن قالجىڭمەن قاجاي باستاعاندا، كۇلكiدەن ولە جازدايسىڭ. باياعىدا بەكەرگە ساتيرا جازدى عوي دەيسiڭ بە؟ كوپ يلiگە قويمايتىن اسا سالماقتى اعامىز جيىن-تويدا بيدiڭ دە ءتۇبiن تۇسiرەدi... ءتىپتى اياقتارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، شيراتىلا جونەلگەندە «تسك»-دا ىستەگەن كىسى وسى اعامىز با، باسقا ما؟» دەپ، ەكى كوزىڭ تاس توبەڭە شىعادى.
«سوتسياليستiك قازاقستاندا» جۋرناليستiك مەكتەپتەن ءوتiپ، شىڭدالعان ول ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىلدى. «سق»-داعى تولىسقان تاجiريبەسi تسەكادا ابىرويلى بولۋىنا نەگiز قالادى. ومiرiنە ونەگە بولعان ارداقتى اعالارى وزبەكالi جانiبەكوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، ءابiش كەكiلباەۆ، سەيiت قاسقاباسوۆ، تولەن ابدiكوۆتەرمەن بiرگە قىزمەت iستەدi. وسى اعالارىمەن بiرلەسiپ، تسەكانىڭ تالاي جىلعى توڭىن جiبiتiپ، اقتاڭداقتاردى ارشىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ۇلەس قوستى. قازاق حالقىنا قىرىن كەلگەن كەيبiر قۇجاتتاردىڭ جولىن كەسۋ ءۇشiن تيiمدi تاسiلدەر قولدانا بiلدi. ەڭسەلi كەڭسەنiڭ ەسiگiنەن ەل ءۇشiن باعالى باستامالاردىڭ كوپتەپ شىعۋىنا نيەتتi بولدى.
بايسالدى باسىلىم مەن كوشەلi كەڭسەدەگi قىزمەت جازعان دۇنيەسiنە اسقان جاۋاپكەرشiلiكپەن قاراۋعا ۇيرەتتi. ۇزبەي iزدەنۋگە ماشىقتاندىردى. بiر ماقالا جازۋ ءۇشiن بiرنەشە كiتاپ وقيدى. ينتەرنەتتiڭ يiرiمiنەن دامىلسىز دەرەك سۋىرتپاقتايدى. تاپقانىن سالماقتاپ-سارالايدى، iرiكتەپ-سۇرىپتايدى. مىسالى، پالەستينا تۋرالى ماقالاسىن جازۋعا ازiرلەندi دەلiك. الدىمەن ءوزi جاقسى بiلەتiن، بiراق تاعى بiر كوز جۇگiرتكەننiڭ ارتىعى بولمايتىن ەڭ قاراپايىم ۇعىمداردى تياناقتاپ شىعادى. ۇيiندەگi باي كiتاپحاناداعى 30 تومدىق «بولشايا سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەدياعا» جۇگiنەدi. پالەستينا، يزرايل، يەرۋساليم تۋرالى ماقالالاردى شولىپ شىعادى.
داۋلاسۋشىلاردىڭ قايسىسى قاي عاسىرلاردا الدىمەن جەتكەنiن، كiمدە تاريحي قۇقىق كوبiرەك ەكەنiن باعامدايدى. سوسىن ينتەرنەتتەن مول مالiمەت جينايدى. ودان كەيiن سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنەن العان، باسقانىڭ قولىنا تۇسپەيتiن باعالى دەرەكتەرگە زەر سالادى.
قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى ۇستانىمىنا كوز جەتكiزەدi. ول از دەسەڭiز، اقش-قا بiر بارعاندا الا كەلگەن تاياۋ شىعىس ماسەلەلەرi جونiندەگi كiتاپتى پاراقتايدى. ارقايسىسىنان بiر عانا دەرەك الاتىن شىعار. ەسەسiنە وقىسا دا، پايدالانىلماعان دۇنيەسi وسى جاريالانىمنىڭ مازمۇنىنا اسەر ەتiپ تۇرۋى ابدەن مۇمكiن. مۇحيتتا جۇزگەن مۇزتاۋدىڭ سۋ استىنداعى الىپ بولiگi سياقتى... ءار ماقالاسىن وسىلاي جازادى.
ەڭسەلi كەڭسەلەردەگi ەرەكشە ءتارتiپ ونى تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋگە باۋلىدى.
بولمىس پەن بiتiم
اقپاراتتىڭ ارلانى،
تاقىرىپتىڭ تارلانى.
جەتپىسىنە جەتكەنشە،
جارتى الەمدi شارلادى.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
اتاسى تاۋتاي اقساقال تەكتi ادام ەدi. اۋىل-ايماق اۋزىنا قاراعان كiسi بولدى. ەتi تiرi, كوزi اشىق. كەنەن ازiرباەۆپەن، باۋىرجان مومىشۇلىمەن ارالاسقان كiسi. اتاقتى ماقۇلبەكتiڭ قارا اتىمەن تالاي جىل بايگەگە شاپقان. قارا اتتىڭ تاعدىرى تۋرالى جازىلعان كوركەم شىعارمالاردىڭ بiرازىندا ء(ا.جىلقىشيەۆ، ە.تۇرىسوۆ، م.قالدىباەۆ) شاباندوز بالا تاۋتايدىڭ دا اتى اتالادى. «ءان قاناتىندا» فيلمiندە اقساقالدىڭ بەينەسi بار. ءوزi 98 جاسىندا دۇنيە سالدى. ءسوز ساپتاۋى كەرەمەت. ايتقان اڭگiمەسiنiڭ جازباشا نۇسقادان ايىرماسى بولمايدى. تالايدى تاڭعالدىراتىن تiركەستەر بiرiنەن سوڭ بiرi توگiلiپ ءتۇسiپ جاتادى. قىستىرما ءسوزدi مۇلدە قولدانبايدى. گارموننىڭ قۇلاعىندا وينايدى. ناعىز قازىنا-قاريا ەدi. قازىنا دەمەكشi, تاۋتاي اقساقال تۋرالى كەزiندە تۇسiرiلگەن جارتى ساعاتتىق تەلەحابار دا «قازىنا» دەپ اتالادى.
اقساقالدىڭ ايتقىشتىعىنان بiر مىسال كەلتiرە كەتەيiك. العاشقى ناۋرىز تويلانعان جىلى الماتىعا كەلiپتi. جاسى ۇلعايعانىنا قاراماستان تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيiن كوشەدە مەرەكەنi قىزىقتاپ ءجۇرiپتi. قاسىنا iلەسكەن ساۋكەڭنiڭ ءوزi شارشاپ، «ۇيگە قايتساق قايتەدi?» – دەسە، اقساقال: «شىراعىم، مەنiڭ قۇرداستارىمنىڭ كوبiسi انا جاققا كەتتi, بiرازى ۇيدە وتىرىپ قالدى. ماعان قۇداي ءبارiن بەرiپ تۇر. ءجۇرiپ تۇرعاندا اياقتىڭ، كورiپ تۇرعاندا كوزدiڭ قىزىعىن كورۋ كەرەك»، – دەيتiن كورiنەدi. وسىنداي قاسيەتتi قارا شالدىڭ قۇيماقۇلاق نەمەرەسi وسال بولسىن با؟!
ال اكەسi ابدراحمان سوۆحوزدىڭ باس ەسەپشiسi قىزمەتiندە جۇرگەندە، قىرىق جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. اسا قابiلەتتi ادام بولىپتى. ءۇش-ءتورت تاڭبالى سانداردى بiر-بiرiنە اۋىزشا كوبەيتiپ-بولە بەرەدi ەكەن. كەيبiر جازعان-سىزعاندارى بەرتiنگە دەيiن كەلگەن. سوزبەن سۋرەت سالا بiلگەن. ۇلكەن ۇلى باتىربەككە ۇقساستىرىپ، ەكiنشi ۇلىنىڭ اتىن ساۋىتبەك دەپ قويعان. «باتىردىڭ ساۋىتىنداي بولسىن» دەپ ىرىمداعان. مەكتەپتi التىن مەدالمەن بiتiرگەن باتىربەك اعاسىنىڭ قابiلەتi بولەكشە ەكەن. «ماعان اعامداي بولۋ قايدا؟ مىنا زاماندا سونداي ادامداردىڭ ءومiر سۇرگەنiنە تاڭعالامىن»، – دەيدi ساۋكەڭنiڭ ءوزi.
اناسى التى بالامەن قالىپتى. اكە ومiردەن وتكەندە، ەڭ كiشكەنەسi التى ايلىق ەكەن. ءاليما، ناعيما، راحيما، مايرا دەگەن قارىنداستارىنان قازiر قانشاما جيەن كورiپ وتىر. اۋىل-ايماق، اعايىن-تۋعان ارداق تۇتقان اسىل انا سايىپجامال شەشەمiز ۇنەمi پەرزەنتتەرiنە جوعارى تالاپ قويىپ، كوپ ءۇمiت كۇتكەن. سول تالاپشىلدىعىنا بiر مىسالدى كەيiپكەرiمiزدiڭ ءوزi بىلاي اڭگiمەلەيدi. «ورتالىق كوميتەتتە سەكتور مەڭگەرۋشiسi كەزiم ەدi. بiردە ۇيگە ۇلكەن كiسiلەر قوناققا كەلدi. قالاعاڭ بار (قالتاي مۇحامەدجانوۆ), ابەكەڭ بار ء(ابiش كەكiلباەۆ), يمەكەڭ بار (يمانعالي تاسماعامبەتوۆ). جاقسى وتىردىق. اعالارىم اعىل-تەگiل اقتارىلىپ، اڭگiمە ايتتى. تiپتi قيماي قوشتاسقانداي بولعان كەشتەن كەيiن كوڭiلiم كوتەرiلiپ، قازاقشا ايتقاندا، تiلiمنەن قاعىنىپ: «اپا، قازاقتىڭ يگi جاقسىلارى داستارحانىڭىزدا وتىردى، بالاڭىز تسك-دا وتىر، بالاڭىزدى ماقتاپ جاتىر، قالاي، ريزاسىز با؟» – دەپ قالعانىم. سوندا اپام: «شىراعىم-اي، نە ايتايىن، مەنiڭ سەنەن كۇتكەنiمنiڭ وننان بiرiن دە جاساعان جوقسىڭ عوي ءالi»، – دەگەنi. موينىمنان سۋىق سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي بولدى. راسىندا دا، جەتi-سەگiز جىلدان بەرi اپپاراتتا الاشاپقىن بولىپ، جۇيەلi جۇمىس iستەمەي، بۇرىنعى جازعان-سىزعاندارىمنىڭ باسىن قوسۋعا دا قۇنتتىلىعىم جەتپەي جۇرگەن كەزiم ەدi. اقىرى انام سونشا ءۇمiت كۇتكەن بالاسىنىڭ بiر كiتابىن دا كورمەي، 1996 جىلى ومiردەن ءوتiپ كەتە باردى. كەي-كەيدە «قازiر اپام نە ايتار ەدi?» دەپ تە پەندەشiلiكپەن ويلاپ قويامىن».
وتباسىنان وسىنداي ونەگە العان ساۋكەڭە ءوزi تۋىپ-وسكەن «كەلەس» سوۆحوزىنىڭ «كوممۋنا» بولiمشەسiنەن شىققان تانىمال تۇلعالار دا وزiنشە ىقپال ەتتi. ارقالى اقىن توقاش بەردياروۆ، زەردەلi عالىم نەمات كەلiمبەتوۆ، بiلiم سالاسىنىڭ قايراتكەرi, تانىمال شىعىستانۋشى لەنينشiل رۇستەموۆ وسى اۋىلدان ەدi. سولاردىڭ كiتاپتارىن ۇزبەي وقىدى. اياداي اۋىلدان شىعىپ، ايگiلi ادام اتانۋعا بولاتىنىنا كوزi جەتكەن سەكiلدەندi. اسiرەسە، تەنتەك مiنەز اقىن توقاشتىڭ اۋىلعا ءار كەلگەنi اڭىز ەدi. بiر كەلگەنiندە ءوزi تۋعان «ۇشقىن» اۋىلىنداعى اۆتوبۋس مارشرۋتىنىڭ ماسەلەسiن شەشiپ كەتiپتi. اۋداندىق «ماقتاشى» گازەتiنە بولiمشە تۇرعىندارىنىڭ اتىنان ماقالا جازىپتى. ونىسىن ولەڭمەن ورنەكتەپتi. «اۆتوبازا باستىعى تورەتاەۆ، اۆتوبۋس تالاپ ەتسەك، كورەدi ايىپ»، – دەپ باسشىلاردى تiلiمەن تۇيرەپ وتكەن كورiنەدi. مiنە، وسىنىڭ ءبارi ساۋكەڭنiڭ شىعارماشىلىققا قىزىعۋشىلىعىن وياتتى.
قاشاننان ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق قانىنا دارىعان. ماقالانى جازىپ بولعاننان كەيiن جيعان مالiمەتتەرiن ساپىرىلىستىرىپ، ساقتاي بەرمەيدi. «جۋرناليست ەستە ساقتاي، جيناي، جۇيەگە تۇسiرە بiلۋi كەرەك. سوسىن ۇمىتا بiلۋ كەرەك. ۇمىتا بiلمەسەڭ، ءوزiڭدi ءوزiڭ قۇرتاسىڭ، – دەيدi ول. – مىسالى، مەنiڭ ءابiش اعامنىڭ (كەكiلباەۆ) زەردەسi عالامات. ونىڭ ەسەسiنە قاراپايىم نارسەلەردi ەستە ۇستامايدى. ويتكەنi, ول نارسەلەردiڭ ابەكەڭە كەرەگi جوق».
ءار سۇحباتىنا تىڭعىلىقتى دايىندالادى. بiردە اكادەميك تورەگەلدi شارمانوۆپەن اڭگiمەلەسەتiن بولدى. الماتىدا ەكi كۇن بويى كiتاپحانادا وتىرىپ، ءار تاعامنىڭ قۇرامىندا قانشا كالوريا بولاتىنى جونiندەگi مالiمەتتەرگە دەيiن قانىقتى. ەتتiڭ، iرiمشiكتiڭ، ءسۇتتiڭ نارلiلiگi تۋرالى دەرەكتەردi جاتقا سوعىپ وتىرعاندا توكەڭ تاڭعالدى. «سەن ءوزiڭ بۇل تاقىرىپتى بiر عىلىم كانديداتىنىڭ دەڭگەيiندە بiلەدi ەكەنسiڭ عوي»، – دەپ كۇلدi. ەسەسiنە ەركiن اڭگiمەگە جول اشىلدى. كەيiپكەرiمiزدiڭ كوزدەگەنi دە وسى ەدi. بۇل مالiمەتتەردi سۇحباتتان كەيiن ۇمىتاتىنىن بiلدi. بiراق اكادەميكتiڭ جان دۇنيەسiنە اسەر ەتۋ ءۇشiن كەرەككە جارادى، سول جەتiپ جاتىر.
ال گرۋزيانىڭ بۇرىنعى باسشىسى، كسرو سىرتقى iستەر مينيسترi بولعان ەدۋارد شەۆاردنادزەمەن اڭگiمەلەسۋ ءۇشiن ەپتەگەن قۋلىققا باردى. مارينا دەگەن حاتشىسى بار ەكەن. «45 مينۋت قانا سويلەسەسiز»، – دەپ وتىرىپ الدى. شيراقتاۋ كەزiنiڭ وزiندە ءار ءسوزiن ويلانىپ الىپ، باپپەن، باياۋ باياندايتىن ەدۋارد اقساقال جاسى ۇلعايعاندا 45 مينۋتتىڭ iشiندە نە ايتىپ ۇلگەرەدi? مارينامەن ايتىسىپ-تارتىسىپ، بiر ساعاتقا ازەر كوندiردi. ەدۋارد امۆروسيەۆيچ ديۆاندا وتىرىپ، شالقايىڭقىراپ الىپ، ءسوز باستادى. سول باياعى مانەر، سول ۇزا-ا-اق ويلانۋ... بiر ساعاتتان استى. ۇلكەن بولمەنiڭ بiر بۇرىشىنداعى مارينا تىپىرشىپ، قولىمەن ىمداپ، بەلگi بەرە باستادى. ساۋكەڭ سول كەزدە كەشiرiم سۇراپ، كەلiسكەن ۋاقىت ازدىق ەتەتiنiن، اڭگiمە بارىسىندا باسقا دا سۇراقتار تۋىنداعانىن ايتىپ، اقساقالدىڭ رۇقساتىن سۇراپ الدى. مازاسىز مارينانىڭ ءۇنi ءوشتi. ءسويتiپ، ەكەۋi ەكi ساعات ون بەس مينۋت سويلەستi. ال ەندi اڭگiمەگە ەكi ساعات كەرەك دەپ الدىن الا ايتسا، مارينا شەۆاردنادزەنiڭ ماڭىنا ولسە جولاتار ما؟!
تبيليسيدە بۇل جولى ۋاقىتتى ۇزارتۋدى ويلاسا، ماسكەۋدە تانىمال رەجيسسەر اندرون كونچالوۆسكيمەن سۇحبات كەزiندە ونى توقتاتا الماي قينالدى. وعان ەلگە قايتاتىن كۇنi عانا قولى جەتكەن-دi. جۇرت ازiلدەپ «دۆوريانسكوە گنەزدو» دەپ اتايتىن ميحالكوۆتاردىڭ بۇرىنعى يمەنيەسi – «نيكولينا گورادا» جايعاسقان كونچالوۆسكي بiردەن اعىلا جونەلدi. مۇلدە توقتامايدى. تiپتi اڭگiمە اراسىندا ءسوزiن ءبولiپ، سۇراق قويۋدىڭ ءوزi قيىن. وتە كوپ بiلەدi. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءوزiمiزدiڭ شوقان تۋرالى دا، ابىلاي حان تۋرالى دا مالiمەتi مول ەكەن. سونىڭ ءبارiن ايتىپ، كەڭiنەن كوسiلدi. اڭگiمە ۋاقىتى ءۇش ساعاتتان اسىپ بارادى. ەندiگi باستى ماسەلە ونى توقتاتۋ بولدى. قوناق ۇيگە جەتiپ، جولعا جينالۋى كەرەك. دومودەدوۆو ماسكەۋدەن 70 شاقىرىم جەردە... قالانىڭ iشi تولعان كەپتەلەك. كەشiگiپ قالۋى ابدەن مۇمكiن. وندا اندروننىڭ شارۋاسى جوق. سiلتە-ە-ەپ وتىر. Iزدەپ كەلگەن ءوزi, كiلت توقتاتۋ ىڭعايسىز. جايلاپ قاقپايلاپ كوردi. اراسىندا بiر رەت راحمەت ايتتى. كونچالوۆسكي سوندا دا قيالاپ تارتا بەردi. ينتەرۆيۋدiڭ تاقىرىبى جايىنا قالدى. ءوز الەمiندەگi ايەلدەر ماسەلەسiن بiر تياناقتاپ الىپ، ساددامعا بiر سوقتى، قياستاپ كاددافيگە كەتتi. بiر ەمەس، بەس ينتەرۆيۋگە جەتەتiن اڭگiمە ايتتى. ءتورت ساعات توقتاماي سويلەدi. ءباتۋالi بiر پاۋزانىڭ كەزiندە ساۋكەڭ مايدا تiلمەن راحمەت ايتىپ، قوشتاسىپ ۇلگەردi. ەندi بولماعاندا «ۇشاقتان كەشiگەتiن بولدىم» دەۋگە شاق قالىپ ەدi... ال ونىڭ اكەسi سەرگەي ميحالكوۆپەن ماسكەۋگە ەكi رەت بارىپ ءجۇرiپ، زورعا دەگەندە سويلەسكەنi ءوز الدىنا بiر حيكايا.
بالا كۇنiنەن بويىنا دارىعان تياناقتىلىق پەن مامiلەگەرلiك قالامگەرلiگiنiڭ قالىپتاسۋىنا ۇنەمi پايداسىن تيگiزiپ كەلەدi.
باسشى مەن باسىلىم
ءسوز ساپتايدى كونەدەن،
ءومiر جولى – ونەگەڭ.
«ەگەمەننەن» – مينيستر،
مينيستردەن – «ەگەمەن».
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
«ەگەمەن قازاقستاننىڭ» كيەلi قارا شاڭىراعىندا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت تۇراق تاپتى. ورتالىق كوميتەتكە اۋىسقانشا بۇل گازەتتە ون ەكi جىل جۇمىس iستەپ ەدi. قايتىپ ورالعانعا دەيىن ورتالىق كوميتەتتiڭ نۇسقاۋشىسى، مادەنيەت سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, پرەزيدەنت اپپاراتى Iشكi ساياسات ءبولiمi مەڭگەرۋشiسiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى، مادەنيەت مينيسترiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى، تەلەراديوكورپوراتسيانىڭ بiرiنشi ۆيتسە-پرەزيدەنتi, اقپارات مينيسترi بولىپ قىزمەت اتقاردى. ايتسە دە، ءوز ومiرiندە ەرەكشە ورنى بار «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءجونi بولەك. بۇل قىزمەتتە ول شىعارماشىلىق شەبەرلiگiن عانا ەمەس، مەنەدجەرلiك قىرىن دا كورسەتە الدى. ەلباسىدان باستاپ، ۇكiمەتكە، پارلامەنتكە بارىپ ءجۇرiپ، وسى سالانىڭ مينيسترi بولعان بەدەلiن سالىپ، بۇرىنعى لومونوسوۆ، قازiرگi «ەگەمەن قازاقستان» گازەتi كوشەسiنiڭ بويىنان باسىلىمعا ارناپ 8 قاباتتى ەڭسەلi عيمارات تۇرعىزدى. 1954 جىلعى ەكi قاباتتى ەسكi ءۇيدi سۇرگiزiپ تاستاپ، ورنىنا 4 قاباتتى جاتاقحانا سالعىزدى. ونىڭ الدىندا «جاستار» شاعىن اۋدانىنان ون بەس پاتەرلi التى قاباتتىق ءۇي كوتەرتiپ تاستاعانى تاعى بار. قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءبارiنiڭ دەرلiك پاتەرگە قولىن جەتكiزدi. ەڭ قىزىعى، «ەگەمەندiكتەردiڭ» بiرازى رەداكتسيادان تاياق تاستام جەردەگi بiر ءۇيدi مەكەندەيدi. كۇندiز قىزمەتتەس، كەشكە كورشiلەس. وسىنىڭ ءبارi – باسشىنىڭ باسقالارعا دا بiردەي بولiنگەن قارجىنى ۇتىمدى پايدالانىپ، باردى ۇقساتا بiلگەنiنiڭ ارقاسى.
باس باسىلىمنىڭ باسشىسى العاشقى كەزەكتە ءوزiنiڭ جۋرناليست ەكەنiن ۇمىتپادى. ۇزبەي ماقالا جازىپ، قىزمەتكەرلەرiنە ۇنەمi ۇلگi كورسەتiپ وتىرادى. بiر كەزدە ۇزدiك قاقپاشى بولعان ساۋىتبەك اعام فۋتبولداعى «يگرايۋششي ترەنەر» ۇعىمىن ەستەن شىعارماعان ءتارiزدi. باسقارا دا، جازا دا بiلەدi. كەيدە ويدى جۇپتاپ-جۇيەلەپ الىپ، تەرiمشiگە اۋىزشا ايتۋ ءتاسiلiن دە پايدالانادى. ۇزاق جىلعى «ديكتوۆكا» ءداستۇرi ونى وسىعان ۇيرەتتi. ابدەن ماشىقتانعاندiكi بولۋ كەرەك، كومپيۋتەرگە اۋىزشا تۇسiرiلگەن ماقالالارىنىڭ جازعاننان ايىرماسى بولا بەرمەيدi. دۇرىس ورiلگەن «ديكتوۆكا» – دۇرىس ويلاۋدىڭ ناتيجەسi. لوگيكالىق قيسىننىڭ بەرiكتiگiنiڭ كورiنiسi.
«ەگەمەن قازاقستاندا» بiر بولiمدە بiرگە iستەگەن اقسەلەۋ اعاسىنان ۇيرەنگەن تاعى بiر داعدىسى بار. اقاڭنىڭ ارiپتەس iنiلەرiنiڭ بiرازى ونىڭ ناسىباي شاقشاسىنا جارماسىپ جۇرگەندە، بۇل اعاسى سەكiلدi ماقالالاردى تاقىرىپ بويىنشا پاپكالارعا بولەك جيناۋعا ادەتتەندi. رەتi كەلگەندە، تيiستi بۋمانىڭ باۋىن اعىتا قويادى.
ساۋكەڭ ءۇردiس ەتiپ جۇرگەن جۋرناليستيكانىڭ سيپاتى بولەك. ونى جاھاندانۋ ۇلگiسiندەگi جۋرناليستيكا دەپ اتاۋعا بولادى. قازiر قازاق قالامگەرلەرi الەمدiك ءمانi بار وقيعالارعا ءۇن قوسىپ، وي-پiكiر ايتۋدى داستۇرگە اينالدىردى. بۇرىن مۇنىڭ ءبارi وزگەلەرگە تيەسiلi شارۋا سەكiلدi كورiنەتiن. سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ پەن نۇرماحان ورازبەكوۆتi وسى جىلجىماستاي جۇيەنi بۇزىپ-جارىپ شىققانى ءۇشiن ەرەكشە باعالايدى.
ءوز ەلiمiزگە ۇلگi بولار وزگە ورەلi ولشەمدەردi كەڭ تانىتۋ ءۇشiن «الەمگە ايگiلi» ايدارىمەن تانىمدىق ماقالالار توپتاماسىن ۇدايى جاريالاپ وتىردى. بۇل – جاھاندىق ويلاۋعا جول اشاتىن، بiراق كوپ iزدەنiستi تالاپ ەتەتiن جۇمىس. بiراق ەلدiك بiرلiك، ۇلتتىق بولمىس – ونىڭ باستى ۇستانىمى. جۇرتتىڭ جاراسىمدىلىعىنا، ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا كەرi اسەرiن تيگiزەتiن الاقول اقيقاتتى دا قالامايدى. ەلدiڭ iرگەسiن شايقايتىن شيكi شىندىقتى دا ۇناتا بەرمەيدi. باسىلىمداعى بارلىق ماقالا بiرلiكتiڭ بويتۇمارى، تاتۋلىقتىڭ تۇتقاسى بولىپ تۇرۋعا تيiس.
الىس ساپارعا شىعا قالسا، بايىپتى باسشىدان تىنىمسىز تiلشiنiڭ كەيپiنە بiردەن ەنەدi. شارانىڭ كەش بiتكەنiنە قاراماستان، ونىڭ مالiمەتiن ەرتەڭگi نومiرگە ۇلگەرتiپ جiبەرۋگە تىرىسادى. مىسال كەرەك پە، ايتايىق. ەلباسىنىڭ برازيلياعا ساپارى كەزiندە رەسمي قابىلداۋ ءراسiمi وتەدi. سول قابىلداۋ كەزiندە برازيليانىڭ پرەزيدەنتi قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتiنە فۋتبول كورولi پەلەنiڭ قولتاڭباسى قويىلعان دوپ سىيلايدى. سەرگەكتiكتi سەرiك ەتكەن ەلباسى دوپتى تەك قابىلداپ قانا قويماي، ونى جەرگە تۇسiرمەي بiرنەشە رەت قاقپاقىلداپ تەۋiپ كورسەتiپ، جيىلعان جۇرتتى تاڭعالدىرادى. بۇل كەزدە قازاقستان شىرت ۇيقىدا جاتقان. ساۋكەڭ وسى ءساتتiڭ دەرەگiن لەزدە ەكi-اق سويلەممەن ازiرلەپ، استاناعا SمS ارقىلى جولدايدى. باسقاداي رەتi جوق ەدi. تاڭ الدىندا «قالتافونمەن» تەرiلگەن بۇل مالiمەت قول قويىلىپ كەتiپ بارا جاتقان رەپورتاجدىڭ بiر تۇسىنا تابيعي تۇردە سىنالانىپ، گازەتكە باسىلىپ، قالىڭ ەلگە جول تارتتى.
تاعى بiردە اۆسترياعا سەنات توراعاسى قايرات ماميمەن بiرگە باردى. باس سەناتور سول ەلدiڭ ديپلوماتيالىق اكادەمياسىندا لەكتسيا وقىدى. لەكتسيادان سوڭ وزiنە قويىلعان ساۋالدارعا ورنىقتى جاۋاپ بەردi. وسى كەزدەسۋ بiتكەندە، استانادا «ەگەمەننiڭ» ەرتەڭگi نومiرiنە قول قويىلعالى جاتىر ەدi. سوعان ۇلگەرۋ ءۇشiن ۇشاق تراپىندا تۇرىپ، ۇيالى تەلەفونمەن قوسىمشا ەداۋiر اقپارات بەردi. ستيۋاردەسسا قىز جان القىمعا الىپ، «كiرiڭiز، كiرiڭiز» دەپ اسىقتىرىپ جاتىر. ۇشاق اسپانعا كوتەرiلسە-اق قالتافون قاتاردان شىعادى. شەتەلگە بارسا، ۇنەمi وسىلاي اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا جۇمىس iستەۋگە تۋرا كەلەدi.
الەمدە بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە 193 ەل بار ەكەن. سونىڭ الپىس بىرىنە ساۋكەڭنiڭ تابانى تيiپتi. بiرقاتارىنىڭ توپىراعىن تالاي رەت باستى. ماسەلەن، يتاليادا بەس رەت، فرانتسيادا بەس رەت، اۆستريادا التى رەت، امەريكادا التى رەت، جاپونيادا ءتورت رەت بولدى. وسىلاردىڭ iشiندە ەڭ قاتتى ۇناعان ەلi – يسپانيا. بۇل ەلدiڭ سەگiز قالاسىن باياعىدا كەڭەس كەزiندە جارتى اي بويى ارالادى. لوندونداي تازا، پاريجدەي سالتاناتتى بولماسا دا، ايتەۋiر، مادريد ەرەكشە تارتادى دا تۇرادى.
* * *
بiر كەزدەگi №1 ويىنشى اقپارات الەمiندە قاقپاشى بولعان جوق. ونىڭ ەسەسiنە نىسانانى ءدال كوزدەيتiن شيراق شابۋىلشى بولىپ قالىپتاستى. قاس قاقپاي قورعاعان قاقپاشىلىق تاجiريبەسi دە تەككە كەتە قويمادى. قازiر ول ءوزiنiڭ رۋحاني الەمiنiڭ قازىنالى قاقپاسىن قايىسپاي قورعايدى. بiر كەزدەگi كاسiبي قاقپاشى ۇلاعاتتى ۇعىمدارعا ۇرى كوزiن سالاتىن ۇرىمتال تۇستاردى جاقسى بiلەدi. الدەقاشان جەيدەسiنەن جان دۇنيەسiنە كوشiپ كەتكەن №1 سان وسىعان مiندەتتەيدi.
باياعىدا كەلەستiڭ كوك مايسالى دالاسىندا ەنشiلەگەن ءنومiرi كۇنi بۇگiنگە دەيiن ونىڭ ومiرiنە سەرiك بولىپ كەلەدi.
* * *
بۇل كۇندەرى №1 ويىنشى مەرەيلى جاسقا تولىپ جاتىر. بىراق ول جاسى جەتپىسكە جەتكەنشە ءالى قاقپاسىنا گول جىبەرىپ كورگەن جوق... بيىك بەلەسىڭىز قۇتتى بولسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
