Ultty ult etetin ne? Bul suraqqa bas qatyrmaǵan sanaly adam joq shyǵar. Onyń túri ma? Olaı dep oılamaımyn. Sebebi syrtqy kelbeti uqsas ulttar óte kóp. Alataýdyń arǵy betindegi qyrǵyz aǵaıyn men bergi betindegi qazaqtyń kelbeti óte uqsas. Demek túr ultty anyqtaýshy faktor emes. Bálkı ultty ult etetin onyń ulttyq oıyndary, mádenıeti, dástúri bolar? Joq, kókpardy tartatyn túrki balasy kóp, oıýy birdeı ulttar da jeterlik. Mádenıet pen ulttyq oıyndar basty faktor bola almaıdy. Onda ultty ult etetin dyn shyǵar? Múmkin emes. Din ol senim jáne bir senimge negizdelgen san myńdaǵan ulttar bar. Mıllıardtaǵan musylmandar men hrıstıandar túrli ulttan jasaqtalǵan, sondyqtan bir senim aıasynda, biraq bir ult emes. Endeshe ultty úl etetin ne? Ol - til. Jáne basqa eshteńe emes. Sondyqtan til eń mańyzdy jáne ultty jasaqtaýshy faktor.
Ejelgi Rımde erekshe bir tájirıbe bolǵan. Ol quldardy baǵyndyrýǵa qatysty ereje. Onda bylaı dep jazylǵan. «Quldar óz tilinde sóılemeýi tıis, óıtkeni olar sol arqyly kóterilisti josparlaýy múmkin» degen qaǵıda arqyly, ár túrli tilde sóıleıtin túrli taıpa ókilderin aralastyryp ustaıtyn bolǵan. Sáıkesinshe Rım ımperııasy qul ıelenýshi ımperııa retinde tarıh sahnasynda eń uzaq ómir súrdi. Olar tildiń biriktirýshi jáne ulttyq namysty oıatýshy progresstik kúshke ıe ekenin bildi. Bul dáleldi «Vavılon munarasy» jaıly ańyzymyz da dáleldep turǵandaı. Qudaıǵa bastar bıik munaranyń negizin qalaǵan san myńdaǵan adamdy túrli tilde sóıletken Jaratýshy olardy toqtata bilgendeı, san túrli tilge bólshektenip, ózara túsinise almaǵan qoǵam da eń sońǵy nátıjeli fınıshke jetýi ekitalaı.
Já, jaraıdy. Ultty biriktirýshi, ultty ult etýshi basty faktor til ekenin anyqtap alǵandaımyz. Endi bizdiń elimizde sol til máselesi qalaı bolýda? Ózgeris bar ma? Úmit basym ba, kúdik basym ba?
Memlekettik tilimizdiń damýyn bilý úshin, ol tilde qansha azamat sóıleıtinin anyqtaý mańyzdy. Al ol halyq sanaǵynyń nátıjesimen belgili bolady. 1999 jyly táýelsizdigimizdi qalpyna keltirgennen keıin, alǵashqy halyq sanaǵy ótti. Sanaq boıynsha elimizde 14.9 mln adamnyń bary anyqtaldy, onyń 7.8 mlny qazaq, al 4.5 mlny orys ultynyń ókilderi boldy. Qalǵandary ózge ult ókilderi. Iaǵnı qazaq tilin bilýshiler sany 7.8 mlnnan aspady degen sóz jáne jeti jarym mıllıon qazaqtyń barlyǵy da qazaq tilin bildi deýge kelmeıdi. Sebebi keńestik bıliktiń til saıasaty postkeńestik elderdiń halqyna aıan.
2009 jylǵy halyq sanaǵy elimizde halyq sanynyń artqanyn kórsetti. Halyq sany 16.1 mln boldy, onyń 10.3 mlny qazaq bolsa, orys ultynyń ókilderi 3.7 mlndy qurady. Qalǵany ózge ult ókilderi. Iaǵnı sandyq kórsetkish boıynsha da qazaq halqynyń sany artty, onyń ishinde sáıkesinshe qoǵamdaǵy qazaq tildi ortanyń da sany artty degen sóz.
Qazaq tiliniń qoǵamda úlesin arttyrýǵa úlken sep bolǵan kóshi-qon baǵdarlamasy boldy. Táýelsizdigimizdi tuǵyrymyzǵa qondyrǵannan keıin, álem elderinen tarıhtyń qatań tepkisimen tarydaı shashylǵan qazaqty qaıta jınap, Atajurtqa kóshirý máselesi qolǵa alyndy. Osy ýaqytqa deıin Qazaqstanǵa 1.1 mln qandas qonys aýdardy. Árıne, olardyń 95%-y tek qazaq tilinde sóıleıdi jáne orys tilin bilmeıdi. Mine, atalmysh lep Qazaqstanǵa qazaq tildi qoǵamnyń nyq ornaýyna áser etti. Sebebi kóshi-qonnyń basty eki maqsaty boldy, birinshisi qazaqty tarıhı otanyna jınap, demografııany arttyrý bolsa, ekinshisi jetpis jyldan astam ýaqyt boıy taptalyp jatqan til máselesin sheshýge degen qadam bolatyn.
Tildi úıretý uzaq proess. Balanyń mektepte qaı tilde bilim alýy, onyń ereesk ómirindegi negizgi baǵytyn anyqtaıdy. Sondyqtan Qazaqstandaǵy mektepterge nazar aýdarsaq. 2021 jyldyń málimetine saı elimizde 7440 mektep baryn kóremiz, onyń 75%-ǵa jýyǵy qazaq tildi mektepter bolsa, 25 paıyzǵa jýyǵy orys tildi mektepter. Qalǵan bóligi ózge ulttarǵa tıesili. Al mektepte bilim alatyn oqýshylar sany 3.4 mln balany quraıdy. Bul degenimiz 2.5 mln bala qazaq tilinde bilim alady degendi bildirip otyr. Bul sandyq kórsetkishte az kórinse de, KSRO kezeńimen salystyrǵanda ondaǵan ese kóp. Qazaqtyń astanasy ásem Almatyda bir ǵana qazaq mektebi bolyp, qazaq tiliniń basyna qara bult úıirilgen sátterdiń kelmeske ketkeniniń aıqyn nyshany. Demografııalyq kórsetkishtiń de jyl saıyn artyp, tipti 1989 jyldan keıin buzylmaǵan rekordtyń 2021 jyly jańaryp, bebı-bým bolǵanyn, ómirge kelgen sábıdiń 85% qazaq otbasynda dúnıege kelgenin eskersek, onda qazaq tildi mektepterdiń de aldaǵy ýaqytta arta túsetinin túsiný qıyn emes.
Til úlken transformaııaǵa ushyrap turýy tıis. Óıtkeni álem damýymen birge, tildiń de ózgerip otyratyny anyq. Oǵan jańa termınder men ǵylymı progresstiń jańa anyqtamalary enip otyrmasa, til básekelestik qabyletinen aıyrylady. Áp-sátte. Sebebi «kóshten qalmaý» sózi tilge de tikeleı qatysy bar. Sondyqtan tilimizge jańa termınderdiń enýi tildiń buzylýyna emes, damýyna áser etpek. Bul turǵydan arnaıy til ınstıtýttary jumys isteýde.
Tilimizdi ǵylym tiline aınaldyrý úshin jasalyp jatqan qadamdar barshylyq. Sonyń eń úlkeni qazaq tiliniń tańbalanýyn kırıllıadan latyn álipbıine aýystyrý. Bul eń aldymen ǵylym úshin qajet, sebebi álem latyn tiline negizdelgen ǵylymmen damýda. Al ekinshi qadam, álemdik klassıkterdiń týyndylary kásibı negizde qazaq tiline aýdarylyp jatyr. Júz bestseller gýmanıtarlyq sala boıynsha aýdarylyp, tilimizdi tamasha týyndylarmen bir baıytty.
Degenmen joǵarydaǵy kórsetkishterge qaramastan, tilge qatysty daý men damaı azaıar emes. Sebebi áli de sheshimin tabýǵa tıis máseleler kóp. Tilimizdi damytýǵa qatysty túrli usynystar men oılar aıtylyp jatady. Aǵa býynnan bastap, jastarǵa deıin tildiń erteńine alańdaýshylyq seziledi. Bul qýantarlyq jaıt. Alaıda til máselesi qyldan maı sýyrǵandaı etip sheshilýi tıis názik taqyryp. Tildi damytýdyń bir jolyǵ oǵan degen qajettilikti arttyrý. Qyzyl sóz emes, qyzý jumys sheshedi. Sondyqtan álem elderiniń tájirıbeleri mańyzdy. Mysaly Baltyq elderin alyp qaraıyq. Tilge degen qurmet jalpyulttyq ıdeologııaǵa aınalǵan, deı-tura bul model bizdiń memleketimizge kelińkiremeıdi. Sebebi onyń saıası astary bar jáne qaqtyǵys týdyrý qaýpi orasan.
Bizge Ulybrıtanııanyń modelin usyný tıimdi bolar edi. Ol qyzmette joǵarylaǵyń kelse, tildi bilýge tıissiń. IELTS-ty aıtamyn. «Jaqsy úı, jalaqysy joǵary jumys, alańsyz ómirdi qalasań - aǵylshyn tilin taza bilýge tıissiń» degen jasyryn urandy ustanady. Aǵylshyndyq modeldi kórshiles Reseı eli de qoldanýda. Máskeý eńbek mıgranttaryn orys tili men Reseı tarıhyn bilýge mindetteıtin zań qabyldady. «Reseıge baryp jumys istegiń kelse, ondaı talapty orynda» deıdi olar.
Qazaqstan da atalmysh joldy tańdaı alady. Ásirese bul bılik tarmaqtary arqyly mansaptyq kóterilý kezinde iske asýy tıis. Memlekettik zańdy bilýmen qatar, memlekettik tildi joǵary deńgeıde meńgerý jumysqa qabyldar aldynda basty talap bolýy tıis. Ol Konstıtýııaǵa da saı. Sebebi óziń qyzmet etetin halyqtyń tilin bilmeý absýrd. Bul bireýdiń quqyǵyn shekteý emes, qoǵamdy biriktirýshi til faktorynyń rólin aıqyndaý. Bul bılikke qatysty.
Al qoǵamda tildi damytýdyń basty joly – memlekettik tilde sóıleýdi sánge aınaldyrý. Onyń tikeleı joly jastarǵa qyzyqty jobalardy qazaq tilinde shyǵarý. Mysaly án salasynda Dımashtyń joly, qazaq tiliniń mádenı damýyna áser etýde. Myńdaǵan jankúıerler Dımashpen birlese shyrqaý úshin, qazaq tilin úırenip jatyr. Kıno, serıal, túrli ázil jobalary da dál sondaı áser bere alady. Bul «tildi sánge aınaldyrý» dep atalady jáne qanshalyqty sondaı jobalar kóp bolsa, sonshalyqty ony iske asyrý da jyldam bolmaq.
Ashat Kasenǵalıev
«Adyrna» ulttyq portaly
