ۇلتتى ۇلت ەتەتىن نە؟ بۇل سۇراققا باس قاتىرماعان سانالى ادام جوق شىعار. ونىڭ ءتۇرى ما؟ ولاي دەپ ويلامايمىن. سەبەبى سىرتقى كەلبەتى ۇقساس ۇلتتار وتە كوپ. الاتاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى قىرعىز اعايىن مەن بەرگى بەتىندەگى قازاقتىڭ كەلبەتى وتە ۇقساس. دەمەك ءتۇر ۇلتتى انىقتاۋشى فاكتور ەمەس. بالكي ۇلتتى ۇلت ەتەتىن ونىڭ ۇلتتىق ويىندارى، مادەنيەتى، ءداستۇرى بولار؟ جوق، كوكپاردى تارتاتىن تۇركى بالاسى كوپ، ويۋى بىردەي ۇلتتار دا جەتەرلىك. مادەنيەت پەن ۇلتتىق ويىندار باستى فاكتور بولا المايدى. وندا ۇلتتى ۇلت ەتەتىن دىن شىعار؟ مۇمكىن ەمەس. ءدىن ول سەنىم جانە ءبىر سەنىمگە نەگىزدەلگەن سان مىڭداعان ۇلتتار بار. ميللياردتاعان مۇسىلماندار مەن حريستياندار ءتۇرلى ۇلتتان جاساقتالعان، سوندىقتان ءبىر سەنىم اياسىندا، بىراق ءبىر ۇلت ەمەس. ەندەشە ۇلتتى ءۇل ەتەتىن نە؟ ول - ءتىل. جانە باسقا ەشتەڭە ەمەس. سوندىقتان ءتىل ەڭ ماڭىزدى جانە ۇلتتى جاساقتاۋشى فاكتور.
ەجەلگى ريمدە ەرەكشە ءبىر تاجىريبە بولعان. ول قۇلداردى باعىندىرۋعا قاتىستى ەرەجە. وندا بىلاي دەپ جازىلعان. «قۇلدار ءوز تىلىندە سويلەمەۋى ءتيىس، ويتكەنى ولار سول ارقىلى كوتەرىلىستى جوسپارلاۋى مۇمكىن» دەگەن قاعيدا ارقىلى، ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ءتۇرلى تايپا وكىلدەرىن ارالاستىرىپ ۇستايتىن بولعان. سايكەسىنشە ريم يمپەرياسى قۇل يەلەنۋشى يمپەريا رەتىندە تاريح ساحناسىندا ەڭ ۇزاق ءومىر ءسۇردى. ولار ءتىلدىڭ بىرىكتىرۋشى جانە ۇلتتىق نامىستى وياتۋشى پروگرەسستىك كۇشكە يە ەكەنىن ءبىلدى. بۇل دالەلدى «ۆاۆيلون مۇناراسى» جايلى اڭىزىمىز دا دالەلدەپ تۇرعانداي. قۇدايعا باستار بيىك مۇنارانىڭ نەگىزىن قالاعان سان مىڭداعان ادامدى ءتۇرلى تىلدە سويلەتكەن جاراتۋشى ولاردى توقتاتا بىلگەندەي، سان ءتۇرلى تىلگە بولشەكتەنىپ، ءوزارا تۇسىنىسە الماعان قوعام دا ەڭ سوڭعى ناتيجەلى فينيشكە جەتۋى ەكىتالاي.
ءجا، جارايدى. ۇلتتى بىرىكتىرۋشى، ۇلتتى ۇلت ەتۋشى باستى فاكتور ءتىل ەكەنىن انىقتاپ العاندايمىز. ەندى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سول ءتىل ماسەلەسى قالاي بولۋدا؟ وزگەرىس بار ما؟ ءۇمىت باسىم با، كۇدىك باسىم با؟
مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دامۋىن ءبىلۋ ءۇشىن، ول تىلدە قانشا ازامات سويلەيتىنىن انىقتاۋ ماڭىزدى. ال ول حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىمەن بەلگىلى بولادى. 1999 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن، العاشقى حالىق ساناعى ءوتتى. ساناق بويىنشا ەلىمىزدە 14.9 ملن ادامنىڭ بارى انىقتالدى، ونىڭ 7.8 ملنى قازاق، ال 4.5 ملنى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. قالعاندارى وزگە ۇلت وكىلدەرى. ياعني قازاق ءتىلىن بىلۋشىلەر سانى 7.8 ملننان اسپادى دەگەن ءسوز جانە جەتى جارىم ميلليون قازاقتىڭ بارلىعى دا قازاق ءتىلىن ءبىلدى دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءتىل ساياساتى پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ حالقىنا ايان.
2009 جىلعى حالىق ساناعى ەلىمىزدە حالىق سانىنىڭ ارتقانىن كورسەتتى. حالىق سانى 16.1 ملن بولدى، ونىڭ 10.3 ملنى قازاق بولسا، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى 3.7 ملندى قۇرادى. قالعانى وزگە ۇلت وكىلدەرى. ياعني ساندىق كورسەتكىش بويىنشا دا قازاق حالقىنىڭ سانى ارتتى، ونىڭ ىشىندە سايكەسىنشە قوعامداعى قازاق ءتىلدى ورتانىڭ دا سانى ارتتى دەگەن ءسوز.
قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدا ۇلەسىن ارتتىرۋعا ۇلكەن سەپ بولعان كوشى-قون باعدارلاماسى بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرىمىزعا قوندىرعاننان كەيىن، الەم ەلدەرىنەن تاريحتىڭ قاتاڭ تەپكىسىمەن تارىداي شاشىلعان قازاقتى قايتا جيناپ، اتاجۇرتقا كوشىرۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستانعا 1.1 ملن قانداس قونىس اۋداردى. ارينە، ولاردىڭ 95%-ى تەك قازاق تىلىندە سويلەيدى جانە ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. مىنە، اتالمىش لەپ قازاقستانعا قازاق ءتىلدى قوعامنىڭ نىق ورناۋىنا اسەر ەتتى. سەبەبى كوشى-قوننىڭ باستى ەكى ماقساتى بولدى، ءبىرىنشىسى قازاقتى تاريحي وتانىنا جيناپ، دەموگرافيانى ارتتىرۋ بولسا، ەكىنشىسى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى تاپتالىپ جاتقان ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە دەگەن قادام بولاتىن.
ءتىلدى ۇيرەتۋ ۇزاق پروتسەسس. بالانىڭ مەكتەپتە قاي تىلدە ءبىلىم الۋى، ونىڭ ەرەەسك ومىرىندەگى نەگىزگى باعىتىن انىقتايدى. سوندىقتان قازاقستانداعى مەكتەپتەرگە نازار اۋدارساق. 2021 جىلدىڭ مالىمەتىنە ساي ەلىمىزدە 7440 مەكتەپ بارىن كورەمىز، ونىڭ 75%-عا جۋىعى قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر بولسا، 25 پايىزعا جۋىعى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر. قالعان بولىگى وزگە ۇلتتارعا تيەسىلى. ال مەكتەپتە ءبىلىم الاتىن وقۋشىلار سانى 3.4 ملن بالانى قۇرايدى. بۇل دەگەنىمىز 2.5 ملن بالا قازاق تىلىندە ءبىلىم الادى دەگەندى ءبىلدىرىپ وتىر. بۇل ساندىق كورسەتكىشتە از كورىنسە دە، كسرو كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا ونداعان ەسە كوپ. قازاقتىڭ استاناسى اسەم الماتىدا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن ساتتەردىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنىڭ ايقىن نىشانى. دەموگرافيالىق كورسەتكىشتىڭ دە جىل سايىن ارتىپ، ءتىپتى 1989 جىلدان كەيىن بۇزىلماعان رەكوردتىڭ 2021 جىلى جاڭارىپ، بەبي-بۋم بولعانىن، ومىرگە كەلگەن ءسابيدىڭ 85% قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، وندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ دە الداعى ۋاقىتتا ارتا تۇسەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
ءتىل ۇلكەن ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ تۇرۋى ءتيىس. ويتكەنى الەم دامۋىمەن بىرگە، ءتىلدىڭ دە وزگەرىپ وتىراتىنى انىق. وعان جاڭا تەرميندەر مەن عىلىمي پروگرەسستىڭ جاڭا انىقتامالارى ەنىپ وتىرماسا، ءتىل باسەكەلەستىك قابىلەتىنەن ايىرىلادى. ءاپ-ساتتە. سەبەبى «كوشتەن قالماۋ» ءسوزى تىلگە دە تىكەلەي قاتىسى بار. سوندىقتان تىلىمىزگە جاڭا تەرميندەردىڭ ەنۋى ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا ەمەس، دامۋىنا اسەر ەتپەك. بۇل تۇرعىدان ارنايى ءتىل ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەۋدە.
ءتىلىمىزدى عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان قادامدار بارشىلىق. سونىڭ ەڭ ۇلكەنى قازاق ءتىلىنىڭ تاڭبالانۋىن كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ. بۇل ەڭ الدىمەن عىلىم ءۇشىن قاجەت، سەبەبى الەم لاتىن تىلىنە نەگىزدەلگەن عىلىممەن دامۋدا. ال ەكىنشى قادام، الەمدىك كلاسسيكتەردىڭ تۋىندىلارى كاسىبي نەگىزدە قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. ءجۇز بەستسەللەر گۋمانيتارلىق سالا بويىنشا اۋدارىلىپ، ءتىلىمىزدى تاماشا تۋىندىلارمەن ءبىر بايىتتى.
دەگەنمەن جوعارىداعى كورسەتكىشتەرگە قاراماستان، تىلگە قاتىستى داۋ مەن داماي ازايار ەمەس. سەبەبى ءالى دە شەشىمىن تابۋعا ءتيىس ماسەلەلەر كوپ. ءتىلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى ءتۇرلى ۇسىنىستار مەن ويلار ايتىلىپ جاتادى. اعا بۋىننان باستاپ، جاستارعا دەيىن ءتىلدىڭ ەرتەڭىنە الاڭداۋشىلىق سەزىلەدى. بۇل قۋانتارلىق جايت. الايدا ءتىل ماسەلەسى قىلدان ماي سۋىرعانداي ەتىپ شەشىلۋى ءتيىس نازىك تاقىرىپ. ءتىلدى دامىتۋدىڭ ءبىر جولىع وعان دەگەن قاجەتتىلىكتى ارتتىرۋ. قىزىل ءسوز ەمەس، قىزۋ جۇمىس شەشەدى. سوندىقتان الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەلەرى ماڭىزدى. مىسالى بالتىق ەلدەرىن الىپ قارايىق. تىلگە دەگەن قۇرمەت جالپىۇلتتىق يدەولوگياعا اينالعان، دەي-تۇرا بۇل مودەل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە كەلىڭكىرەمەيدى. سەبەبى ونىڭ ساياسي استارى بار جانە قاقتىعىس تۋدىرۋ قاۋپى وراسان.
بىزگە ۇلىبريتانيانىڭ مودەلىن ۇسىنۋ ءتيىمدى بولار ەدى. ول قىزمەتتە جوعارىلاعىڭ كەلسە، ءتىلدى بىلۋگە ءتيىسسىڭ. IELTS-تى ايتامىن. «جاقسى ءۇي، جالاقىسى جوعارى جۇمىس، الاڭسىز ءومىردى قالاساڭ - اعىلشىن ءتىلىن تازا بىلۋگە ءتيىسسىڭ» دەگەن جاسىرىن ۇراندى ۇستانادى. اعىلشىندىق مودەلدى كورشىلەس رەسەي ەلى دە قولدانۋدا. ماسكەۋ ەڭبەك ميگرانتتارىن ورىس ءتىلى مەن رەسەي تاريحىن بىلۋگە مىندەتتەيتىن زاڭ قابىلدادى. «رەسەيگە بارىپ جۇمىس ىستەگىڭ كەلسە، ونداي تالاپتى ورىندا» دەيدى ولار.
قازاقستان دا اتالمىش جولدى تاڭداي الادى. اسىرەسە بۇل بيلىك تارماقتارى ارقىلى مانساپتىق كوتەرىلۋ كەزىندە ىسكە اسۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك زاڭدى بىلۋمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءتىلدى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرۋ جۇمىسقا قابىلدار الدىندا باستى تالاپ بولۋى ءتيىس. ول كونستيتۋتسياعا دا ساي. سەبەبى ءوزىڭ قىزمەت ەتەتىن حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەۋ ابسۋرد. بۇل بىرەۋدىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ ەمەس، قوعامدى بىرىكتىرۋشى ءتىل فاكتورىنىڭ ءرولىن ايقىنداۋ. بۇل بيلىككە قاتىستى.
ال قوعامدا ءتىلدى دامىتۋدىڭ باستى جولى – مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋدى سانگە اينالدىرۋ. ونىڭ تىكەلەي جولى جاستارعا قىزىقتى جوبالاردى قازاق تىلىندە شىعارۋ. مىسالى ءان سالاسىندا ديماشتىڭ جولى، قازاق ءتىلىنىڭ مادەني دامۋىنا اسەر ەتۋدە. مىڭداعان جانكۇيەرلەر ديماشپەن بىرلەسە شىرقاۋ ءۇشىن، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىر. كينو، سەريال، ءتۇرلى ءازىل جوبالارى دا ءدال سونداي اسەر بەرە الادى. بۇل «ءتىلدى سانگە اينالدىرۋ» دەپ اتالادى جانە قانشالىقتى سونداي جوبالار كوپ بولسا، سونشالىقتى ونى ىسكە اسىرۋ دا جىلدام بولماق.
اسحات كاسەنعاليەۆ
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
