Búgingi erkin aqparattyq keńistigimizde san alýan jaǵdaıǵa túsip, óz kúıinen aıyrylyp bara jatqan kúı óneri týraly Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń professory, belgili kúıshi Janǵalı Júzbaı óz pikirin ortaǵa saldy.
– Janǵalı aǵa, bárimiz kýá bolyp júrgendeı o bastaǵy dombyranyń jasalǵan materıalyna, qońyr únine, ishekteriniń múmkindikterine, bir sózben aıtqanda, tutas tabıǵatyna jat zyryldaýyqtaı shapshań ekpin paıda boldy. Zýyldaǵan tehnıkaǵa ıe dombyrashylar qaptap ketti. Mundaı kúı yrǵaǵy óz aldyna másele retinde tarıhymyzda osydan jarty ǵasyr buryn aıtyla bastapty. Qurmanǵazy men Dınadaı kúı alyptarynyń shyǵarmashylyǵyn alǵashqy bop zerttegen akademık A.Jubanov 60-jyldar sońynda óziniń «Kúı jaıy tolǵantady» maqalasynda «...qazirgi kúıshilerdiń oryndaǵan kúıleriniń bári shapshań, bári asyǵys. Mýzyka – ómir aınasy deımiz. Ómirde ylǵı júgirip júremiz be? Biz kúıshilerdiń ylǵı izdenip júrýin, óz sheberlikterin jetildire túsýin qadaǵalamaımyz. Kóbine olar gastrolde bolyp, búgin mynda tartqan kúıin erteń anda tartyp júre beredi. Repertýar jupynylyǵy, birin-biri qaıtalaý osydan týady. Kúıshilerdiń sheberlik máselesine bas-kóz bop, aqyl aıtyp otyratyn adam joq. Ár kúıshi ózi bı, ózi tóre. Birsaryndylyqtyń etek alyp ketýiniń basty syry osyndaı», dep jazǵan eken.
– Bul másele shákirt pen ustaz arasyndaǵy dalalyq baıtaq ınstıtýt joıylǵanda bastaldy. Qazaq úshin kúı tek qana mýzykalyq týyndy emes edi, kúıdiń tartylý salty, ádebi, ortasy, ýaqı-shejiresi, shyǵarýshynyń álqıssasy bar birtutas joralyq mazmundas óner bolatyn. Álbette osyndaı tulǵalardy halyq «kúı qonǵan» dep qadirlegen, rýhı abyz deńgeıine kótergen. Shákirtteri de soǵan saı izet pen qurmetten aınymaǵan. Keńestik kezeńde ǵasyrlar boıy ult uranyna aınalǵan kúıshilik dástúri ózgerdi, notalyq saýattandyrý naýqany bastaldy, orys balalaıkasynyń metodıkasy endi... Endigi jerde baıyrǵy dalalyq aýdıtorııany kásibı sahna (estrada) aýystyrdy. Onyń úlgisi retinde orys rejıssýrasy týyndaǵanyn ózińiz de bilesiz ǵoı. Osynyń bári jańa kúıshilerdiń mánerine orasan nuqsan keltirdi, kúıdiń ishki mazmunynan oryndalý pafosy artyq madaqtaldy. Ahmet Jubanov atamyz kúıinbegende qaıtsin. Ǵumyry az bolmaǵanda tyıym salar ma edi, kim bilsin?! Konservatorııada Ahmet Jubanovtan «Ustazdardyń ustazy» degen iltıpatqa ıe bolǵan professor Qubysh Muhıtov ta osy tóńirektes áńgimelerdi kóp aıtýshy edi. «Qaıran, sheshem» Qurmanǵazynyń anasyna degen sút mahabbaty, bul bilgen janǵa «ana týraly jyr» ǵoı, ony shapshańdatýǵa bolmaıdy, ortasha ekpinde tartyńdar» deıtin, dál qazir osyny oqyǵan meniń zamandastarym Qubysh aǵanyń ósıetterin esterine túsirip tómen qarap, qyzaraqtap otyrǵan bolar... Sol sııaqty sheber kúıshi Qalı Jantileýovtiń oryndaýynda «Adaıdy», «Terisqaqpaıdy» tyńdańyzshy, ekpini orta, buny biz túpnusqa dep qabyldaımyz ǵoı, sebebi ol Qurmanǵazynyń izbasary ataqty Mámenniń shákirti. Dınanyń óz oryndaýyndaǵy kúıleri de qazirgideı emes, bári orta ekpinmen sazben tartylady. Burynǵy kúıshiniń bári ulttyq mýzykamyzdyń «qońyr» atalǵan tembrıdealyna saı dybyspen oryndaǵan sekildi. Osy máseleni kezinde ónertanýshy Jumageldi Nájimedenov te kótergen bolatyn, ol kisi de dúnıeden ótip ketti.
– Qazirgi bizdiń basymyzdan keship otyrǵan jaıt Eýropa akademııalyq mýzyka tarıhynda bolǵan mynadaı bir daǵdarysty eske túsiredi. Halyqtyń eń súıikti óneriniń birine aınalǵan opera (opera seria) HVIII ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda «kostıýmdi konert» degen jábirli ataýǵa ıe bolady. Óıtkeni bul kezeńde kompozıtorǵa óz daýys tehnıkasyn, daýys múmkindikterin kórsetýge arnalǵan vırtýozdy passajdar, fıorıtýralary bar arııalardy jazýdy talap etetin ánshiler kýlti paıda bolǵan edi. Sóıtip opera sahnasyndaǵy ánshiler dramatýrgııadan alystap, dramalyq mazmunǵa táýelsiz, bir-birimen qısynsyz, baılanyssyz arııalar tizbegin oryndaıdy. Sahnada nege júrgenin umytyp, ózara daýys tehnıkasyn kórsetetin, tartys alańyna aınalǵan operaǵa kórermen qyzyǵýshylyǵy bolmaı qalady. Mine, tehnıka qýalaǵandar ónerdi osyndaı kúızeliske ákelgen.
– Meniń oıymsha oryndaýshylyq sheberlikti «tehnıka» dep uǵý dombyraǵa keıinnen engen termın, oryndaýshylyq tehnıka tek qana ábjil shertýdi aıqyndamaıdy, sabyrly shertispen de kemel tehnıkany kórsetýge bolady. «Dombyra oınaý» da keıinnen paıda bolǵan tirkes, orystyń «ıgrat» degeni dombyra metodıkasyna kirip «tartý, «tolǵaý», «shertý» degen tóltýma sózderimizdi yǵystyrdy. Qazir de osy sózge áýeze bolatyndar, qoldanatyndar bar. «Tehnıka» – shartty uǵym. Mysaly, Táttimbettiń «Kókeıkestisiniń» tehnıkasy óte aýyr. Dáýletkereıdiń «Jigerin» óz yrǵaǵynda tarta alatyndar qazir de kemde-kem. Mýzyka qaı ǵasyrda týsa da esh jerin ózgertpeı, sol qalpynda oryndaýdy talap etedi, sebebi onda sol dáýirdiń kezeńdik aqparattary, melodııalyq, yrǵaqtyq dástúri saqtalǵan. I.Bahtyń organdyq shyǵarmalary, A.Vıvaldıdiń «Jyl mezgilderi», M.Ogınskııdiń «Polonezi», t.b. áli kúnge deıin óz ekpinin bir ózgertken joq. Qazirgi organshylar men pıanınoshylardyń oryndaý tehnıkasy sóz joq, anaǵurlym ósip ketti, sol Bah shyǵarmalaryn birneshe ese jyldam tartýǵa múmkindikteri jeter edi. Biraq eýropalyqtar esh ýaqytta ondaı óreskeldikke barǵan emes. Kerek bolsa shyǵarmanyń tony (tonalnost) da ózgermeıdi. Bul ár zamannyń mýzykalyq mádenıetine degen eýropalyqtardyń qurmeti! Avtorǵa, sol kezeńniń tarıhı-mádenı ahýalyn seziný, janrdy túsiný jáne kompozıtordyń qoltańbasyn taný basty murat. Olardy bizden tanymy tómen ult dep aıta almaspyz. Al bizde týyndynyń melodııalyq mátinin, tabıǵatyn tárk etý, avtordyń qolynyń taby qalǵan qaǵysty ózgertý degen ádet tyıylmaı otyr. Jańa aıtyp ótkendeı, búgingi oryndaýshylardyń «Qaıran, sheshem» kúıin tyńdap otyryp, shamamen 170 jyldaı buryn bolǵan Qurmanǵazynyń anasymen qoshtasý sátin, onyń jan dúnıesindegi tolqynysyn, ana men bala arasyndaǵy sút mahabbatty sezine, túısine alamyz ba?
– Joq, búgingi oryndaýshylar kúıdiń týǵan kezeńin eskere bermeıdi.
– Biz kúı atasy Qurmanǵazyny «túzetip» júrgenimizdi baıqamaı qalyppyz. Aqsúıek Dáýletkereı men seri Táttimbetti de «jetildirip» júrmiz búginde. Uıat ta bolsa mynadaı áńgimeni qozǵaıyn. Belgili ǵalym, ónertanýshy, bul kúnde marqum bolǵan Bazaraly Múptekeev «Máńgilik saryn» atty kúı antologııasyn qurastyrý barysynda bolǵan bir jaıdy kúıinip áńgimeleýshi edi. Qazaq radıosynyń «Altyn qorynda» saqtalǵan Dınanyń kúılerin antologııaǵa kirgizý kezinde bedeldi kúıshilerimiz qarsy bolypty. Aıtatyn ýájderi «Dına eskishe tartqan, onyń orkestrge óńdelgen, keıingi oryndaýshylar jańartqan, jetildirgen nusqalaryn ǵana jiberý kerek, uıat bolady...». Árıne antologııany shyǵarýǵa jetekshilik etken toptyń («El» prodıýserlik ortalyǵy) qajyrynyń arqasynda ǵana Dına kúıleriniń tolyq kúıtabaǵy halqymen qaıta qaýyshty. Shertpe kúıde de osyndaı jaǵdaılar óte kóp bolǵan. Maǵaýııa Hamzınge ustaz bolǵan Arqanyń Aqqyzy men Ápıke Ábenovalardyń shertisin kórkemdik keńes jaratpaı, radıoǵa jas kúıshilerdiń shertkenderin jazdyrǵan da zamandar bolǵan, sonyń saldary áli kúnge deıin shertpe kúı dástúrine tıip júr. Sondyqtan óz zamanynda Bókeı Ordasynda ózimen shendesetin kúıshi kórmegen, Qurmanǵazynyń batasyn alǵan Dınanyń múlkine qurmetimiz ben sheksiz iltıpatymyz bolýy kerek, sonda ǵana Dına mektebi urpaqqa jalǵasady. Qazirgi kezde Dınanyń mánerinde kúı tolǵaıtyn birde-bir adam qalmady dese de bolady. Aıtolqyn Toqtaǵanova ǵana eptep Dınanyń daýylyn keltire alady. Osy suhbatty oqyp otyryp «Men de Dınasha tartyp júrmin, meni ataýdy umytqany nesi?» dep ókpe aıtatyndar bolsa táńir jarylqasyn, tilektespiz ǵoı. Qalı Jantileýovtiń mánerin biletin Shámil Ábiltaı men Abdýlhamıt Raıymbergenov qana qaldy. Ryspaı Ǵabdıev máneri de sırek estiledi. Uly dúnıeniń aldynda esti urpaq tize búgip, tákappar basyn ıse ıgi. Kúı de poetıkalyq mazmundaǵy týyndy, bilgenge. Kúıdiń tabıǵaty – óleń. Mahambettiń óleńderin qazirgi aqyndar kózqarasymen jupyny, tiliniń kórkemdigi nashar, ádebıet teorııasy talabyna saı emes dep, búgingi aqyndarǵa túzettirsek ne bolady? Dına da Mahambet sekildi dombyranyń jyraýy. «Sen týǵyzdyń uly Abaı júz aqyndy, júz aqyn júr bir seni týǵyza almaı» dep Qadyr Myrzalıev aıtqandaı, Dınanyń úlgisi myń kúıshige ónege boldy, al myń kúıshi onyń bir qaǵysyna da boılaı almaı júr ǵoı. Salystyrmaly túrde aıtsaq, burynǵy kúıshilerimizdiń týyndylary qazirgi zamandaǵy kúıshilerdiń shyǵarǵandarynan áldeqaıda kórkem, kompozıııasy meılinshe kemel, kóshirmeden ada, tóltýma ekeni daýsyz. Al endi oryndaýshylyq ónerdiń keıingige jalǵasýy kúrdeli úrdis. Ár aımaqtyń, kúıshiniń úlgisi eshqashan joıylmaýy kerek, olardy kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý bizdiń qasıetti mindetimiz bolyp tabylady. Kórshimiz orystardy, eýropalyqtardy alyp qaraıyqshy, olar ǵasyrlar buryn jetken jıvopısin, mýzykasyn «jetildirmeıdi», qaıta sol qalpynda saqtaıdy! Kúı de sýret, bilgenge. Ózińiz oılańyzshy, búgingi ıtalııalyq portretıster jıylyp, «Mona Lızanyń kemshiligi bar eken, órkenıetti zamanaýı sýret óneriniń talabymen sáıkespeı tur, muny kompıýtermen óńdep boıaýyn qanyqtyraıyq», dep sheship, Mıkelandjelonyń kartınalaryn túzetse ne bolmaq? Biz osyndaı «Mıkelandjelony túzetkenmen» barabar soraqylyqty kúnde ushyrastyryp júrmiz. Biz ózi qazaqqa bergen tabıǵattyń syıy – kúıshilik dástúrimizdi syrtqy kúshterden, kerek bolsa ózimizden de qorǵaýymyz kerek. Naǵyz shedevrge ýaqyt ámirin júrgizbeıdi. Bolashaqta kúılerdiń, jyrlar men ánderimizdiń túpnusqasyn tyńdaǵanda súısinetin, keıingi jyldardaǵy «redakııalanǵan» «jóndelgen», «tolyqtyrylǵan» «sanǵa qosylǵan» dybysjazbalardy qaıta zerdelep, bizderdiń búgingi sábı-topas qylyǵymyzǵa kúletin urpaq ta týar. Bálkim, olar bizdiń osy nadandyǵymyzdy keshirer. Árıne bolashaq azat urpaqtyń ónerlileri óner tarıhynyń kúngeıin de, kóleńkesin de aıamaı aqtaratynyna, júıeleıtinine sene berińiz.
– Respýblıkalyq, aımaqtyq dombyrashylar konkýrstary jıi uıymdastyrylady. Talaı laýreattar shyǵyp jatyr. Biraq olardyń basym bóligi «zaman talabyndaı» bop ketken shapshań oryndaıtyndar leginde júr. Qazaq óneri qazir kásibı sheber ári talantty, oıly ári izdenimpaz urpaqqa zárý. Mundaı óner dodalarynyń deńgeıi týraly ne aıtar edińiz?
– Menińshe, atadan daryǵan kúıshilikti eshqashan konkýrs anyqtamaıdy. Kúıshilik dodadan buıyrǵan bir japyraq marapat qaǵaz emes, júrekke qonaqtaıtyn óner. Qazirgi laýreattyq – nápaqasyn ustazdyqtan taýyp júrgen muǵalimniń bir kúndik qýanyshy ǵana. Júldeden júlde qoımaǵan talaı balalardy bilemin, qazir qoldarynan kúı qashqan, ózderi baldyrǵan kezinen daqpyrtqa daǵdylanyp, búgingi kúni ortańqol kúıshi de bola almaı pushaıman bop júrgender jetedi. Munyń túpki sebebi – kúı saıystary talabynyń kemshindigi, dástúrli kúıshilikte dittegen maqsattyń bolmaýy dep túsinemin. Bizdegi kúı konkýrstarynyń sharty men baǵdarlamasy keńestik kezeńdegi túrimen qalyp qoıǵan, sondyqtan ony álemdik talaptarǵa saı ózgertetin ýaqyt kelgen sııaqty. Mysaly, dál qazir batys Eýropa, orys kompozıtorlarynyń kúrdeli formadaǵy shyǵarmalaryn kúı konkýrsynyń baǵdarlamasyna kirgizýge kásibı zárýlik, sahnalyq suranys bar ma? Álde qazaq kompozıtorlarynyń shyǵarmalary deńgeısiz be? Qudaıǵa shúkir, Aıtqalı Jaıymov, Ermurat Úsenovterdiń dombyraǵa jazǵan konertteri álgi «jupyny perelojenıelerdi» on orap alady. Jas sazgerlerdiń de tamasha týyndylary bar. Osy bir kembaǵal ádet, balalaıka mádenıetiniń sarqynshaǵy keńestik zamannan qalmaı áli kele jatqany ókinishti. Osydan shuǵyl tyıylýymyz kerek. Kerek bolsa úlgi retinde halyqaralyq deńgeıdegi ishekti aspaptar saıysyn alýǵa ábden bolady. Álemdik syrnaı chempıonatynyń baǵdarlamasy da táýir. Máselen, bizdiń saıystardy «qara qyldy qaq jarýǵa» kelgende, Reseıdiń Chaıkovskıı atyndaǵy konkýrsymen salystyrýǵa bolmaıdy. Ol konkýrstyń deńgeıi, talaby, maqsaty basqa. Olardyń maqsaty has mýzykantty taýyp, orys ultynyń ónerin órkendetý, nasıhattaýshylar sherigin tolyqtyrý ǵoı. Al bizdiń kúı saıystarynyń maqsaty keýdesinde daryny bar talapkerdi anyqtap, ony ult óneriniń dodasyna qosýǵa baǵyttalmaǵan. Meniń sózime osy jaqynda ǵana ótken «Men qazaqpyn» televızııalyq mega jobasy dálel bola alady. Sebebi kúıshiler arasynan halyq tańdaǵan ónerpaz Ardaq Eleýsiz shyn máninde qazaqy kúıshilik jolǵa laıyq jorǵalyǵyn kórsetti, kórdik, Allaǵa shúkir dep kózimizdi shyladyq.
– Janǵalı aǵa, bizdegi kúıshilik ónerdiń bolashaǵy jaıly qandaı oı-pikirińizdi qosar edińiz?
– Ashyǵyn aıtaıyn, kúı qasıetti óner, sondyqtan ol qandaı mádenı zulmatty bastan keshse de joıylmaıdy. Biraq ata-babadan muraǵa qalǵan asylymyzdy tıisinshe baǵalap júrgenimiz joq. Halqymyzdyń kúıge degen talǵamy buzylsa oǵan birinshi jaýapty kúıshiler qaýymy ekenin umytpaýymyz kerek. Moıyndaýǵa qıyn bolsa da aıtaıyn, ózimniń de kúı aldyndaǵy beısharalyǵym shash etekten, kóp jerde táýekelge bara almadym, aıtatyn kezde aıtpadym, qorqaq boldym, únsiz qalǵan kezderim kóp. «Adamdy zaman ılemek» degen Abaı. Eger kúıshi toı kúıttegen haltýrık bolsa, oǵan tyńdarmannyń jazyǵy neshik? Óziń súımegen óner kisige nendeı ónege bolmaq? Jalpy, dástúrli oryndaýshylyq deńgeı kún saıyn túsip barady, bul óz kezeginde kásibı bilim berý sapasyn da synaıtyn problema. Arnaıy mýzykalyq bilim beretin oqý oryndarynyń muǵalimderi, meniń áriptesterimniń qasıetti dombyra aldyndaǵy jaýapsyzdyǵy shekten shyǵyp barady, sebebi talǵamǵa da, bolashaqqa da, shákirtke de jaýapty bizdermiz. Qoǵamnyń dańǵazaǵa, shoýǵa yntalanyp, dombyra tyńdaýdan alshaqtap bara jatqany bizdi kúı kıesi urǵandyǵynan dep oılaımyn. Sondyqtan bizdiń «kózin shel basqan, keýdesine nan pisken», tákappar dombyrashy qaýymǵa túbinde bir táýbe kerek-aq. Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy uran bolǵan zamanda qaıta túlegen suńqardaı ulttyq namysymyzdy oıatyp, bir serpilmesek bizge sert. Ulttyq namys joq jerde óner órge baspaıdy. Namyssyz el tilinen de, dininen de, kúıinen de aıyrylatyny tarıhtan belgili.
«Joıylǵan ulttar» dep fızıkalyq turǵyda ólgenderdi aıtpaıdy, rýhanı bolmysynan múldem aıyrylǵandardy aıtady. Álemde «joıylǵan ulttar» dep IýNESKO tizimdegen mılletterdiń bári násil retinde tiri, din aman, túgel, aman-saý baqýat turmys keship júr, alaıda olar ózgege jutylǵan, assımılıaııalanǵan «ólimtikter tobyry» bop sanalady, ult retinde esepte joq. Osynyń eń birinshi sebebi – «ózin – qor, ózgeni – zor» kórgennen ekeni túsinikti. Ulttyq óner ókili bolý úshin ultyn sheksiz súıetin uly mahabbat kerek.
Aldyńǵy býyn aǵalarymyz – Qalı, Jappas, Maǵaýııa, Tólegen, keshe ǵana aramyzdan ketken Ázıdolla, Ryspaı, Qarshyǵa, Tuıaqtardyń ómiri, azamattyq bolmysy, ulttyq kúı ónerine degen súıispenshiligi men adaldyǵy bizge úlgi ǵıbrat bolýy kerek.
Ónerpaz qasıetin rýlyq-taıpalyq túsinikpen baǵalaıtyndardy da kórgenmin, etıýd, gammamen qysqa kúnde qyryq mashyq jasasa da eshqaısyna kúıshilik daryǵan joq, sebebi sol, ulttyq sana uıalamaǵan keýdege eshqashan kúı sáýlesi túspeıdi, osy oraıda «kúıdiń kepıeti urady» degen baba sózge amalsyz senedi ekensiń.
Sanamyzdy tazalasaq qana taza óner, taza rýh bolady. Ǵasyrlar boıy keń-baıtaq dalamyzdy saqtap qalǵan babalarymyzdyń rýhy ultqa degen mahabbatqa, namysqa kenen bolǵan, sondyqtan olar ólmeıtin uly kúıler týdyrǵan, orda-ımperııashyl sezimdegi «Aqsaq qulan», «Saımaqtyń Saryózeni», «Saryjaılaý», «Qos múıizdi Eskendir», «Kishkentaı», «Saryarqa» sııaqty kórkem kúıler bolashaqta bizdiń urpaqqa da juǵysty nesip bolsa eken. Degendeı bulyńǵyr arman ǵana bar, kókirekte.
Áńgimelesken Baqyt TURMAǴAMBETOVA,
ónertaný ǵylymdarynyń kandıdaty, mýzykatanýshy,
"Egemen Qazaqstan".
