Qazırgı taŋda qolǧa qaru alyp soǧysu eskırgen ädısterdıŋ qataryna jatqyzyldy. Özge ideologiiany azamattarǧa sıŋıru üşın de būrynǧydai el ışıne sıŋıp, ügıt-nasihat jasaudyŋ da qajetı joq. Tıptı bıreudı qaşyqtan otyryp-aq ölımge, qylmysqa, terrorlyq äreketterge itermeleuge bolady. Osy terıs äreketterdıŋ barlyǧy derlık bügınde ǧalamtordyŋ kömegımen jüzege asyp jatyr. HHI ǧasyrdyŋ basynda düniejüzılık internet jelısı ekstremistık jäne terroristık ūiymdardyŋ aqparattyq qyzmetınıŋ negızgı alaŋyna ainaldy. Mäselen, älemde internet jelısın paidalanuşylardyŋ jalpy sany – 4,54 mlrd adam bolatyn bolsa, Qazaqstan aumaǧynda – 17,5 mln adamdy qūraidy. Osydan-aq ekstermistık toptardyŋ ülken mümkındıkterge ie ekendıgın baiqauǧa bolady.
Bügınde dıni ekstremizm men terrorizm – älemdık dertke ainalǧan eŋ kürdelı problemalardyŋ bırı. Radikaldy ideialardyŋ damuynyŋ jaŋa kezeŋınıŋ bastauy ekstremistık toptardyŋ ügıt-nasihat jūmystarynyŋ kiberkeŋıstıkke auysu bolyp otyr. Sondai-aq radikaldy dıni toptardyŋ türlı aila ädısterdı qoldanu arqyly otandastarymyzdy öz qatarlaryna tartu faktılerı köptep kezdesude.
Dıni radikalizm men ekstremizm ideologiiasy ǧalamtor keŋıstıgı men zamanaui elektrondyq baǧdarlamalyq qosymşalar, jahandyq aqparattyq-kommunikasiialyq jelılerın paidalana otyryp, aqparattyq-psihologiialyq äser etu arqyly qoǧam sanasyna enude. Bırşama sosiologiialyq statistikalardyŋ nätijelerıne süiensek, jastardyŋ 70 %-ǧa juyǧy özderınıŋ alǧaşqy dıni sauattaryn äleumettık jelı arqyly alatyny anyqtalǧan. Destruktivtı dıni aǧymnyŋ jetegıne ketetınderdıŋ 88%-na osy äleumettık jelı tıkelei äser etıp otyr.
Ekstremistık toptar tarapynan jaŋa jaqtastardy qataryna tartu üşın barlyq qol jetımdı mümkındıkter qoldanylady: äleumettık jelıler, taqyryptyq forumdar, messendjerler, onlain oiyndar jäne özge de jastardy qyzyqtyratyn baǧdarlamalar. Jariialanatyn aqparat belgılı bır maqsatty auditoriia (jabyq chattar jäne äleumettık jelılerdegı toptar), sondai-aq paidalanuşylardyŋ keŋ auqymy üşın daiyndalady. Onlain keŋıstıgıne köşuge bailanysty ekstremistık mazmūndaǧy aqparattyq-nasihattyq materialdardyŋ jariialanatyn kontentınıŋ sapasy men sanynyŋ artuy baiqalady.
Soŋǧy on jyl kölemınde älemdegı terrorizm men ekstremizm qaupınıŋ beinesı tanymastai özgerısterge ūşyrady, oǧan bırden bır sebep ǧalamtor jelısı men äleumettık jelılerdıŋ qarqyndy damuy. Bügınde teraktılık oqiǧalardy nemese basqa da älemde bolyp jatqan jaŋalyqtardy resmi BAQ-tan görı, äleumettık jelı tūtynuşyǧa tez jetkızıp beredı.
Qazaqstanda oryn alǧan laŋkestık aktılerdı taldaudyŋ nätijesı boiynşa, laŋkesterdıŋ 55% - 29 jasqa deiıngı jastar, 35% - 30-39 jas aralyǧyndaǧylar bolsa, al 10% - 40 jastan asqan adamdar ekenı anyqtalǧan.
Destruktivtı dıni aǧymdar özderınıŋ audio-videojazbalaryn, leksiialary men kıtaptaryn äleumettık jelılerge belsendı türde jariialap, jastardyŋ sanalaryn oŋai jaulauda. Şyrmauyqşa şūbatylǧan äleumettık jelınıŋ qazır tür-türı bar. «VKontakte», «Facebook», «Instagram», «Telegram», «Tik-tok», «Odnoklassniki», «Tapatalk» sekıldı äleumettık jelılerdı paidalanbaityn adam joqtyŋ qasy. Äsırese jastardyŋ 70-80% paiyzy internette otyrady.
Qatarynda jelıler arqyly dıni sauat aşyp, artynşa destruktivtı dıni aǧymǧa erıp ketetınder qatary azaimai tūr. Bıraq şyrpy jaqsaŋ tūtanuǧa şaq tūrǧan qazırgı qoǧamda äleumettık jelılerde jeldei esken türlı destruktivtı aǧymdardyŋ astyrtyn ügıt-nasihat jūmysy qarqyn alyp, dıni ekstremistık ideialardyŋ qoǧamymyzda tarai bastaǧany jasyryn emes. Äsırese, jasöspırımder arasynda tanymal bolǧan «Tiktok» äleumettık jelısınde öz nasihattaryn jürgızude.
Osy oraida, ata-analardan balalaryŋyzdy baqylauda ūstap, äleumettık jelıde qandai toptarǧa tırkelgenın teksergenı dūrys. Psihologtardyŋ aituynşa, qazırgı uaqytta äleumettık jelıler adamnyŋ jeke mälımetterıne, qyzyǧuşylyqtaryna tolyq qol jetkızuge mümkındık beredı, būl jaǧdai destruktivtı dıni aǧymdardyŋ bolaşaq jaqtauşylaryn tartu prosesın jeŋıldetıp otyr. Elektrondy mümkındık – zamanaui aqparat aludyŋ qainar közı. Solardyŋ ışınde dūrys taŋdau jasai alu qauıpsızdıgımızdıŋ kepılı bolmaq. Eŋ bastysy äleumettık jelıge salqynqandy, sauatty qaraǧan dūrys. Ärbır aqparatty resmi saittarmen salystyryp, özgemen bölısu aldymen özıŋız üşın paidaly. Aqparattyq keŋıstıkte dıni mälımetterdı baiybyna barmai aludan saqtanumyz kerek.
Nūrlan TÄŞIM-TEGI,
Qyzylorda oblysynyŋ dın ısterı basqarmasy
dın mäselelerın zertteu ortalyǧynyŋ
bölım basşysy
Ūqsas jaŋalyqtar
