Qazirgi tańda qolǵa qarý alyp soǵysý eskirgen ádisterdiń qataryna jatqyzyldy. Ózge ıdeologııany azamattarǵa sińirý úshin de burynǵydaı el ishine sińip, úgit-nasıhat jasaýdyń da qajeti joq. Tipti bireýdi qashyqtan otyryp-aq ólimge, qylmysqa, terrorlyq áreketterge ıtermeleýge bolady. Osy teris áreketterdiń barlyǵy derlik búginde ǵalamtordyń kómegimen júzege asyp jatyr. HHI ǵasyrdyń basynda dúnıejúzilik ınternet jelisi ekstremıstik jáne terrorıstik uıymdardyń aqparattyq qyzmetiniń negizgi alańyna aınaldy. Máselen, álemde ınternet jelisin paıdalanýshylardyń jalpy sany – 4,54 mlrd adam bolatyn bolsa, Qazaqstan aýmaǵynda – 17,5 mln adamdy quraıdy. Osydan-aq ekstermıstik toptardyń úlken múmkindikterge ıe ekendigin baıqaýǵa bolady.
Búginde dinı ekstremızm men terrorızm – álemdik dertke aınalǵan eń kúrdeli problemalardyń biri. Radıkaldy ıdeıalardyń damýynyń jańa kezeńiniń bastaýy ekstremıstik toptardyń úgit-nasıhat jumystarynyń kıberkeńistikke aýysý bolyp otyr. Sondaı-aq radıkaldy dinı toptardyń túrli aıla ádisterdi qoldaný arqyly otandastarymyzdy óz qatarlaryna tartý faktileri kóptep kezdesýde.
Dinı radıkalızm men ekstremızm ıdeologııasy ǵalamtor keńistigi men zamanaýı elektrondyq baǵdarlamalyq qosymshalar, jahandyq aqparattyq-kommýnıkaııalyq jelilerin paıdalana otyryp, aqparattyq-psıhologııalyq áser etý arqyly qoǵam sanasyna enýde. Birshama soıologııalyq statıstıkalardyń nátıjelerine súıensek, jastardyń 70 %-ǵa jýyǵy ózderiniń alǵashqy dinı saýattaryn áleýmettik jeli arqyly alatyny anyqtalǵan. Destrýktıvti dinı aǵymnyń jetegine ketetinderdiń 88%-na osy áleýmettik jeli tikeleı áser etip otyr.
Ekstremıstik toptar tarapynan jańa jaqtastardy qataryna tartý úshin barlyq qol jetimdi múmkindikter qoldanylady: áleýmettik jeliler, taqyryptyq forýmdar, messendjerler, onlaın oıyndar jáne ózge de jastardy qyzyqtyratyn baǵdarlamalar. Jarııalanatyn aqparat belgili bir maqsatty aýdıtorııa (jabyq chattar jáne áleýmettik jelilerdegi toptar), sondaı-aq paıdalanýshylardyń keń aýqymy úshin daıyndalady. Onlaın keńistigine kóshýge baılanysty ekstremıstik mazmundaǵy aqparattyq-nasıhattyq materıaldardyń jarııalanatyn kontentiniń sapasy men sanynyń artýy baıqalady.
Sońǵy on jyl kóleminde álemdegi terrorızm men ekstremızm qaýpiniń beınesi tanymastaı ózgeristerge ushyrady, oǵan birden bir sebep ǵalamtor jelisi men áleýmettik jelilerdiń qarqyndy damýy. Búginde teraktilik oqıǵalardy nemese basqa da álemde bolyp jatqan jańalyqtardy resmı BAQ-tan góri, áleýmettik jeli tutynýshyǵa tez jetkizip beredi.
Qazaqstanda oryn alǵan lańkestik aktilerdi taldaýdyń nátıjesi boıynsha, lańkesterdiń 55% - 29 jasqa deıingi jastar, 35% - 30-39 jas aralyǵyndaǵylar bolsa, al 10% - 40 jastan asqan adamdar ekeni anyqtalǵan.
Destrýktıvti dinı aǵymdar ózderiniń aýdıo-vıdeojazbalaryn, lekııalary men kitaptaryn áleýmettik jelilerge belsendi túrde jarııalap, jastardyń sanalaryn ońaı jaýlaýda. Shyrmaýyqsha shubatylǵan áleýmettik jeliniń qazir túr-túri bar. «VKontakte», «Facebook», «Instagram», «Telegram», «Tik-tok», «Odnoklassnıkı», «Tapatalk» sekildi áleýmettik jelilerdi paıdalanbaıtyn adam joqtyń qasy. Ásirese jastardyń 70-80% paıyzy ınternette otyrady.
Qatarynda jeliler arqyly dinı saýat ashyp, artynsha destrýktıvti dinı aǵymǵa erip ketetinder qatary azaımaı tur. Biraq shyrpy jaqsań tutanýǵa shaq turǵan qazirgi qoǵamda áleýmettik jelilerde jeldeı esken túrli destrýktıvti aǵymdardyń astyrtyn úgit-nasıhat jumysy qarqyn alyp, dinı ekstremıstik ıdeıalardyń qoǵamymyzda taraı bastaǵany jasyryn emes. Ásirese, jasóspirimder arasynda tanymal bolǵan «Tiktok» áleýmettik jelisinde óz nasıhattaryn júrgizýde.
Osy oraıda, ata-analardan balalaryńyzdy baqylaýda ustap, áleýmettik jelide qandaı toptarǵa tirkelgenin teksergeni durys. Psıhologtardyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta áleýmettik jeliler adamnyń jeke málimetterine, qyzyǵýshylyqtaryna tolyq qol jetkizýge múmkindik beredi, bul jaǵdaı destrýktıvti dinı aǵymdardyń bolashaq jaqtaýshylaryn tartý proesin jeńildetip otyr. Elektrondy múmkindik – zamanaýı aqparat alýdyń qaınar kózi. Solardyń ishinde durys tańdaý jasaı alý qaýipsizdigimizdiń kepili bolmaq. Eń bastysy áleýmettik jelige salqynqandy, saýatty qaraǵan durys. Árbir aqparatty resmı saıttarmen salystyryp, ózgemen bólisý aldymen ózińiz úshin paıdaly. Aqparattyq keńistikte dinı málimetterdi baıybyna barmaı alýdan saqtanýmyz kerek.
Nurlan TÁShIM-TEGI,
Qyzylorda oblysynyń din isteri basqarmasy
din máselelerin zertteý ortalyǵynyń
bólim basshysy
