«Adyrna» tilshisiniń balyq sharýashylyǵy týraly keremet suhbaty Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdany, Qapshaǵaı mańyndaǵy Kóldi aýylynyń turǵyny, 20 jyldan astam ýaqyt balyq sharýashylyǵymen aınalysqan tájirıbeli balyqshy Sarsenbaev Erkin Aquzaqulymen boldy. Qıyn da qyzyq kásiptiń ıesimen bolǵan, shym-shytyryq shytyrman oqıǵalarǵa toly suhbat sizdi qyzyqtyrmaı qoımaıtyny sózsiz.
-Erkin myrza, balyq sharýashylyǵyn qalaı, qashan bastadyńyz?
-Balyq aýlaı bilý de óner. Ol – ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin kásip. Bul qabilet bizdiń qanymyzda, atadan balaǵa daryp kele jatyr desem qatelespeımn. Sebebi, men balyq aýlaýdy kishkentaı kezimnen biletinmin.
Bala kezimizde týǵan aýylymyz Kóldiniń mańynda «Salıjan» atty kishigirim kólden amýr balyqtardy ustap alatynbyz. Ol ýaqytta qazirgideı balyq ótkizetin pýnkt bolmady. Qapshaǵaıǵa kelgen demalýshylar ary-beri ótken kezde satyp alar degen oımen trassanyń boıynda balyqtardy satyp turatynbyz. Eń qyzyǵy, balalyq oımen balyqtyń salmaǵy aýyrlaý bolyp aqshasy kóbirek shyqsyn dep, ishine tas salyp qoıatynbyz. Birde, bir jolaýshy balyqtyń aýzynan túsken tasty kórip, «mynaýsy nesi» dep ashýlandy. Sasqanymyzdan boı bermeı, «aǵa, bul ózi tas jeıtin balyq» dep jaýap berdik.
Bala kezimizde úıge az-maz tıyn-teben tússin dep, áıteýir shamamyz kelgenshe sharýaǵa jaraıtynbyz. Keıinnen kásip qylyp turaqty túrde balyq sharýashylyǵyna kelýim 1999 jyldan bastaldy. Syrttaı bilim alyp júrsemde, nan taýyp jeıtin kásibim, jumysym – balyq edi.
«Ustazy jaqsynyń, ustamy jaqsy» demekshi isiń berekeli bolsyn deseń, jaqsy ustazdan tálim alǵan jón. Balyq arýashylyǵynyń qyr-syryn, qupııasy men aılasyn úıretken biraz tálimgerim boldy. Kóneniń kózin kórgen, sonaý Aral teńiziniń aıdynynda aý jaıǵan Qarasaı, Káden, Búrkitbaı aǵalarymyz syndy myqty balyqshylardan sabaq aldym. Odan ózge talaı batyl balyqshylar baqılyq bolyp ketti.
-Bul kásiptiń paıda kózi týraly aıta ketseńiz. Qalaı jumys jasaısyzdar?
-Kóldi aýyly Qapshaǵaı mańynda ornalasqan ári erteden balyq sharýashylyǵymen aınalysyp kele jatqandyqtan arnaıy balyq zaýyttary bar. Ár balyqshy óz kásibine qajetti qaıyǵyn, aý, qalqy, arnaıy sý kıimin jáne ózge de qajetti zattaryn saılaıdy. Biz ózgeler sekildi jalǵyzdan emes eki-ekiden balyqqa shyǵamyz. Eki balyqshy aýǵa túsken balyqty ózara kelisimdi túrde bólisip, qabyldaý pýnktine ótkizedi. Sáıkesinshe olar bizge tıesili qarjyny beredi.
-Balyq sharýashylyǵynyń qıynshylyǵy nede?
-Balyq sharýashylyǵynyń bar qıynshylyǵy – densaýlyqqa zııandyǵy. Kúz, qys, kóktem aılarynda sý óte salqyn bolady. Degenmen kóktem jáne kúz naǵyz balyqtyń qyz-qyz qaınap jatqan ýaqyty. Birinshiden qystyńgúni muz qaýipti. Apat aıtyp kelmeıdi. Qaı ýaqytta, qaı sátte muz jarylyp keter eken degen qaýip bolady. Degenmen bir qyzyqty fakt aıta keteıin. Qapshaǵaı sýy óte tereń bolǵandyqtan ári shyǵystan da, batystan da jel soǵyp turatyndyqtan sýy kesh qatady. Basqa óńirler máselen Aral, Balqash teńizderi qys bastalysymen muz bop qatyp qalsa, Qapshaǵaı jeltoqsannan qańtardyń ortasyna deıin qatpaı turady. Ekinshiden, kóktem men kúz kezinde muz tolyqtaı erimeı turǵan sup-sýyq sýǵa qolymyzdy saǵattap salyp otyramyz. Bul árıne – óte qıyn.
Qaýiptiń 80%-y tehnıkanyń álsizdiginen bolady. Óıtkeni, qaıyǵyń myqty bolsa daýyldyń ortasynda qalsań da jaǵaǵa bar jyldamdyqpen júzip jetýińe bolady. Qazir qaıyqtyń jańa túrleri shyǵýda. Rýldi qaıyq, motorynyń kúshi kóp qaıyqtar, plastmassa qaıyqtardyń bıiktigi, tolqyndy ustap qalýy, jaqsyraq bolyp keledi. Ol balyqshy úshin óte mańyzdy. Rýldi qaıyqtardyń aldyńǵy qalqa terezesi bolady. Tolqyn kezinde qatty júzgen qaıyq sekirgen sátte ishke qaraı sý kirmeýine osy tereze sebepshi bolady. Al qalǵan qaýiptiń, qıynshylyqtyń 20%-y balyqshynyń qabiletine baılanysty.
Sonymen qatar qys kezinde balyqqa arnalǵan sý ótkizbeıtin arnaıy kıimniń ishinen qalyńdap kıinemiz. Qolǵap, rezeńke etik qozǵalýǵa qıyndyq týǵyzady. Degenmen qımyldaǵan saıyn, qalyń kıimnen terleısiń. Terlegen dene salqyndy tez qabyldaǵysh keledi. Sondyqtan biz qashan da qaýiptiń, naǵyz táýekeldiń ortasynda júremiz.
Qapshaǵaı kógine tóńgen qara bult. Daýyl osylaı bastalady.
-Jumys barysynda oryn alǵan qandaı qyzyqty ári qaýipti jaǵdaılar boldy?
-Jańa aıtqanymdaı bizdiń ár kez balyqqa shyýymyz, táýekel etýden bastalady. Tabıǵattyń tosyn-syılary jeterlik. Aýa-raıynyń boljamyna qaramastan kenet jel, daýyl turǵan ýaqytta teńiz ortasynda qalsań, mine eń qorqynyshty sát. Qaıyǵyń senimdi bolsa, jaǵaǵa jetip úlgerýińe bolady. Al eski qaıyq teńizden bir oqıǵasyz qaıtarmaıdy. Ondaı jaǵdaılardyń talaıy bolǵan. Sondaı oqıǵalardyń biri – daýyl kezinde qaıyqpen birge batyp bara jatqan bir kisini qutqaryp qaldyq.
Dáýlet esimdi serigimmen birge Qapshaǵaıdyń arǵy betine salǵan aýymyzdy kórip qaıtýǵa shyqqanbyz. Kúnige baryp júrgen jerimiz ǵoı, biraq dál sol kúni aýymyzdy tappaı biraz ýaqyt bógelip qaldyq. Kenetten batystan kúshti jel turyp, teńiz tolqyny bastalyp ketti. Biraz ýaqyttan soń taýyp, jumystarymyzdy barynsha tez bitirip bergi jaǵaǵa qaıtyp bara jatqanbyz. Bir kezde alystan bir qara kórindi. Jaqyndaı kele bir adamnyń qolyn bulǵap turǵanyn baıqadym. Dáýlet «benzıni bitken bolar» dep asa mán bermedi. Birnárse bolǵan aý, dep sol jaqqa qaraı burdym. Jaqyndap qalsaq ta, ana adam qol bulǵaýyn toqtatar emes. Sóıtsek, bir orys kisi qaıyǵyna kóp balyq salyp jiberip, qatty tolqynnan sý tolyp, batyp bara jatyr eken. Kómektesýge bekinip ana kisini bizdiń qaıyqqa mingizip aldyq. Qaıyǵyn keıin shyǵaryp alsyn degen nıetpen, jip baılap, navıgator ornatý maqsat boldy. Óz qaıyǵymnan qalyńyraq jip taýyp batyp bara jatqan qaıyqqa baıladym. Bir kezde qaıyqtyń benzın toly baky sýǵa qalqyp shyqty. Bak tolyǵymen betine qalqyp shyǵý úshin ishindegi benzınin tógip tastaý kerek boldy. Bir jaǵynan daýyl, bir jaqtan tolqyn qysyp bakty tóńkerýge múmkindik berer emes. Sonda da arpalasyp jatyrmyn. Tipti orys aǵanyń qazaqsha «ózińniń qaıyǵyńa quıyp alsańshy» degenin de baıqamappyn (kúlip). Sodan soń benzın tógildi, bak sý betinde qalqyp tur, jip baılaýly, navıgator belgilendi, maqsat oryndaldy jáne jaǵaǵa qaraı bastyq. Orys kisi qatty shoshynǵannan dirildep ketken. Tynyshtandyryp, barynsha kómek kórsettik. Osylaısha aman-esen jetip bir adamnyń ómirin qutqaryp qaldyq.
Taǵy bir jyldary qysta daýyl turyp teńizdiń ortasynda eki kúnnen astam ýaqyt qalyp qaldyq. Kómekke bir qaıyq kelip bizdi alyp ketýge tyrysqanymen eki qaıyqtyń salmaǵy, daýyl, qar, tolqyn kóterilip teńiz sýy qaıyqqa quıylyp muz bop qatyp bara jatqandyqtan ol oıymyzdan túk shyqpady. Amal qalmaǵan soń, qaıyǵymyzdaǵy búkil balyqty kómekke kelgenderge salyp jiberip, ózimiz daýyldyń basylǵanyn kútýge májbúr boldyq. Janymdaǵy serigimmen jaǵaǵa birnárse qylyp jettik. Tún boldy. Qar áli jaýyp jatyr, jel basylar emes. Táýekel etip erteńdi kúteıik dep sheshtik. Tipti ot ta jaǵa almadyq. Qaıyqtyń júk salǵyshynda eski kıimder bar eken. Solardy amaldap jamylmaq bolyp edik, serigim «Erkin!» dep aıhaılady. Sóıtsem qamystyń arasynan qaıyq taýyp alypty. Ol qaıyqty aqtarsaq ta ot jaǵatyn eshnárse tappadyq. Amal qalmaǵan soń, qamystardy syndyryp, qalyńdap astymyzǵa tósedik. Qaıyqtyń ústin japqan úlken ellofan bar eken. Tońbas úshin ústimizge ellofandy japtyq ta, jańaǵy taýyp alǵan qaıyǵymyzdy keri qaraı aýdaryp sonyń astyna jattyq. Tańerteń betime tamǵan tamshy sýdan oıanyp kettim. Sóıtsem, adamnyń býymen ellofan sýlanyp, sol sý betime tamǵan eken. Qaıyqtyń astynan shyqsaq, qar basyp qalypty. Jel joq. Qaıyqty aýdaryp ornyna qoıdyq ta, qaıyǵymyzǵa minip, jınalyp, óz jaǵamyzǵa esen-aman oraldyq.
-Mine naǵyz oqıǵa! Jalpy aýǵa túsken balyqtyń búgingi sany men burynǵy kezderdegi mólsherden aıyrmashylyǵy qanshalyqty?
-Balyqtyń mólsheri burynǵydan azaıdy deýge kelmeıdi. Muny bylaı túsindireıin. Buryndary balyq kóp bolǵanymen aýlaıtyn balyqshy, balyqshy bolǵan kúnniń ózinde aýlary kóp bolmady. Máselen, sazan balyqtarǵa arnalǵan aýlar keıinirekte ǵana shyqty. Sol sebepti kezinde sazan balyqtar aýlana bermeıtin. Shyndyǵyna kelgende, ol jyldary tutynýshylyq, qajettilik az bolatyn. Áıteýir ár balyqshy kún kórisine jetkilikti túrde tabatyn. Esimde bary, 1998 jyly sazan balyqtyń kıllogramy 45 teńgeden, shabaqty – 10 tgden ótkizetinbiz. Al qazir sazan 500 tg, kókserkeler (sýdak) 600 tg, shabaqtyń kishisi 80, úlkenderin 150 tgden qabyldaıdy.
Balyq halyqqa bir qoldan keıin barmaıdy. Máselen, biz memlekettiń qabyldaý pýnktine jańa aıtqan baǵada ótkizsek, olar kóterme saýdagerlerge basqa baǵamen beredi. Al olar bazardaǵy satýshylarǵa satyp, olar halyqqa bastapqy baǵadan úsh ese kóp mólsherde satady. Balyq sharýashylyǵynyń eń ókinishti tusy – osy.
Degenmen bazarlarda Qapshaǵaı balyqtary joǵary baǵalanady. Olardyń dámi ózge teńiz balyqtarynan erekshe keledi. Myna bir jaıtty halyq este ustaǵan jón. Qapshaǵaı balyqtaryn basqa sýdyń balyǵynan aıyra bilý úshin, balyqtyń uzyndyqtaryna mán berińiz. Eger balyqtyń syrtqy sıpaty men uzyndyqtary bip-birdeı bolsa, onda ol – Qapshaǵaıdyki emes. Men óz tájirıbemde Qapshaǵaıdan eshqashan birdeı ólshemdi balyqtar kezdestirgen emespin.
-«Balyqshy» retinde qandaı armanyńyz bar?
-«Eginshi jylda armandar, balyqshy kúnde armandar» degen sóz beker emes. Álbette, biz de óz kásibimizdiń damyǵanyn qalaımyz.
Halyq bazardaǵy balyqtyń baǵasyn kórip bálkim balyqshynyń bári baı dep oılar. «Balyqshynyń tapqany – etek-jeńi kepkenshe» deıdi. Bizdiń aımaqta tek balyq sharýashylyǵy damyp turǵandyqtan sáýir-mamyr aılarynda tyıym salý ýaqytynda kóbimiz tıynsyz qalamyz. Sondyqtan biz de, el qatarly ómir súrýimiz úshin bizdiń salany tolyq meńgergen, myqty mamandardyń at salysýymen balyq sharýashylyǵynyń joǵary deńgeıde damyǵanyn qalaımyz.
-Suhbatyńyzǵa raqmet!
Áńgimelesken: Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
