Sońǵy aptada búkil álem nazary Aýǵanstan bıligin qolǵa alǵan tálipterge aýdy. 15 tamyz kúni birqatar elderde tyıym salynǵan «Talıban» terrorlyq uıymy Aýǵanstan astanasy Kabýldy soǵyssyz basyp aldy. Tálipter eldegi aýdandardyń basym bóligin baqylaýǵa alǵanyn eskertti. 1996-2001 jyldar aralyǵynda «Talıban» uıymy aýǵan elinde ústemdik etken. Keıin 2001 jyly 11 qyrkúıektegi terrorlyq shabýylynan soń, AQSh Aýǵanstanǵa basyp kirip, «Talıbandy» bılikten ketirdi. Endi AQSh áskeri osy jyldyń mamyr aıynan bastap, aýǵan jerinen shyǵaryla bastaǵan. Osy múmkindikti paıdalanǵan tálipter aýǵan aýdandary men qalalaryn birinen keıin birin basyp aldy. Qazir Aýǵanstandaǵy jaǵdaı tipti kúrdelenip barady.
Búginde AQSh-qa qyzmet etken aýǵan áskerleri tálipterden bas saýǵalap, shekaralas Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan elderine qashyp ótýde. Osy jaǵdaılardan keıin, Ortalyq Azııa elderiniń uıqysy qashyp, kórshi Qytaı men Reseı de bul terrorlyq uıymnyń áreketinen qaýiptene bastady. 31 tamyzǵa deıin AQSh áskeri aýǵan jerinen tolyqtaı shyǵyp bolatynyn el prezıdenti Djo Baıden málimdedi. Talıbandyqtardyń saıasaty men áreketinen qoryqqan jergilikti halyq Qytaı, Reseı, Úndistan, Túrkııa sekildi iri elderden kómek suraǵanymen, áli birde-bir el aýǵan úkimetine kómektesetinin resmı túrde aıtpady. Bul saıası jaǵdaıdyń Qazaqstan eline áseri qandaı bolmaq? Eli men jerinen bezgen aýǵandyqtardyń bizdiń elimizdi panalaýy múmkin be? Bosqyndardy qabyldaý qanshalyqty durys? Bul suraqtardyń jaýaby múldem bulyńǵyr. Óıtkeni, álemdegi qazirgi saıası jaǵdaı óte qubylmaly.
Tálipter bılik basyna shyqty degen habar taraǵan alǵashqy kezde elimizdegi áleýmettik jelilerde Qazaqstanda aýǵan bosqyndaryna arnap lager salynatyny týraly qaýeset tarady. Biraq, QR SIM-i dereý bul aqparatty joqqa shyǵardy. Bul aqparattyń taraýyna sebep bolǵan telegram jelisindegi «Chınovnık» kanalynda «Qazaqstan AQSh úkimetine jumys istegen aýǵandardy ýaqytsha qabyldaý týraly kelisimge keldi» degen jańalyq túrtki boldy. Sonymen qosa, «Bosqyndarǵa lager Qazaqstannyń ońtústik bóliginde bolady. Alǵashqy eki myń aýǵanǵa bıýdjet te bólingen. Keshe AQSh memlekettik hatshysy Entonı Blınken QR-nyń Syrtqy Ister Mınıstri Tileýberdi Muhtarmen osy máselege baılanysty telefon arqyly sóılesti» delingen kanal jazbasynda. Alaıda, mınıstr M.Tileýberdi AQSh hatshysymen baılanys ornatqanymen, áńgime Aýǵanstan jaıynda bolmaǵanyn málimdedi. Kelesi kúni jelilerde Shymkenttegi Á.Qasteev atyndaǵy kolledjdiń jataqhana qyzmetkeri aýǵan elinen keletin shamamen 300 bosqynǵa oryn daıyndaý týraly tapsyrma kelip túskenin baıandady. Biraq, bul aqparatqa SIM-niń ókili Aıbek Smadııarov elge bosqyn qabyldaý jaıly másele ázirge belgisiz ekenin aıtyp, bul jaǵdaıdy ne rastamady, ne joqqa da shyǵarmady.
Saıası jaǵdaıǵa baılanysty el prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Aýǵanstandaǵy Qazaqstan elshiligine ulty qazaq azamattarǵa barynsha kómek qolyn sozýdy tapsyrǵan edi. Osyǵan sáıkes, resmı málimetter boıynsha aýǵan jerinde 15 qazaq otbasy ne 200-ge tarta qazaq azamaty bar dep jarııalandy. Óıtkeni, Aýǵanstandaǵy elshilikke ózin qazaqpyn dep kómek suraıtyndar kóbeıgen. Olardyń keıbiri óziniń rýyn, ata-babasyn, qazaq tilin bilse, qalǵandary bul jaıtqa kelgende tańdaılary taqyldamaıdy dep málimdeıdi SIM. Alaıda, aýǵan jerindegi qazaqtardyń aıtýynsha, olardyń jalpy sany budan da kóp. Sebebi, bir Qundyz aýdanynyń ózinde 15 shaqty qazaq otbasy bar bolsa, budan bólek Baǵlan, Sharıf, Tahar men el astanasy Kabýlda ómir súrip jatqan qazaqtardyń sany basym ekenin aıtýda.
Qazaqtar Aýǵanstan jerine negizinen 1930 jyldary bolshevıkterdiń qýǵynynan kóship barǵan. Tipti, ol ýaqytqa deıin aýǵanǵa asqan qazaqtar da bolǵan desedi. Degenmen, aýǵan jerine osy kezge deıin qansha qazaq kóship barǵany naqty emes. Sebebi, ýaqytynda sanaq júrgizilmegen. Tek Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń sany jónindegi shetel eńbekterinde 1960-1970 jyldardyń ózinde elde 20-24 myń qazaq qonystanǵan dep beriledi. Qalaı desek te, aýǵan jerindegi qazaqtardyń sany 15 otbasy ne 200 adammen shektelmeıdi.
Qazaqstan qazir bosqyndardan buryn 18 tamyz kúni Almaty áýejaıyna BUU-nyń Aýǵanstandaǵy bir top qyzmetkeri mingen ushaqty qabyldady. Bul top alty aı boıy Aýǵanstandaǵy saıası jaǵdaı ońalǵansha elimizde bolady. Eske salsaq, BUU-y Ortalyq Azııa elderine óz qyzmetkerlerin ýaqytsha ornalastyrý boıynsha ótinish jasaǵan. BUU-y Aýǵanstandaǵy 300 halyqaralyq qyzmetkeriniń úshten bir bóligin Qazaqstanǵa ornalastyratynyn málimdedi. Resmı derek boıynsha ushaqta 141 UNAMA qyzmetkeri bolǵan. Kóp uzamaı osyndaı evakýııalanǵan qyzmetkerlerdiń ekinshi ushaǵy elimizge kelip úlgerdi. SIM BUU-y aýǵan elinen kelgen halyqaralyq qyzmetkerlerdiń eldegi ómir súrý shyǵynan tolyqtaı ózi kóteretinin málimdedi. Sonymen qatar, Qazaqstan 25 azamatymen qatar 17 sheteldikti Aýǵanstannan alyp shyqqan degen málimet bar. Al, álem memleketteri ásirese, AQSh pen odaqtastary Aýǵanstannan kóp adamdy evakýaııalaýǵa tyrysýda. Qazir eń kóp aýǵan bosqyndaryn qabyldap jatqan elder Katar, BAÁ, Ulybrıtanııa, Germanııa. AQSh, Avstrııa, Kanada, Franııa. Ázirshe, barlyǵy 75 myńnan asa adam Kabýl áýejaıynan áketilip evakýııalanǵan. Bılikti basyp alǵan «Talıban» evakýııa proesin 31 tamyzǵa deıin bitirýdi talap etýde.
Elimizde bosqyn qabyldaý tájirbıesi burynnan bar. BUU-nyń Ortalyq Azııadaǵy ókildiginiń málimetinshe, 2018-2019 jyldardyń ishinde Qazaqstanǵa 608 bosqyn baspana izdep kelgen bolsa, olardyń kópshiligi osy biz qazir qabyldaýǵa qorqyp otyrǵan aýǵandyqtar. Al, 2017 jylǵa deıin el bıligi myńǵa tarta bosqynǵa kómek kórsetken. Elimizde qazir kóbinese Aýǵanstan, Sırııa, Ózbekstan, QHR jáne taǵy basqa elderden kelgen 600-ge tarta bosqyn ómir súrýde. Bosqyndardyń bári jaman emes. Olardyń ishinde joǵary bilim alǵan maman ıeleri de kezdesedi. Qazir eldegi bosqyndardyń kópshiligi Qazaqstannyń ońtústik bóliginde kóp qonystanǵan. Tálipterge qatysty bosqyndar máselesi Keńes ýaqyty kezinde de oryn aldy. Qazaqstanǵa bilim alýǵa kelgen aýǵandyq stýdentter bılikke tálipter kelgennen keıin, elge qaıtýǵa betterinen basyp osynda qalǵan. Sonda aýǵan bosqyndarynyń alǵashqy legi Qazaqstandy panalap júrgenine jıyrma jyldyń ústine shyqqan. Qazaqstandaǵy soǵyssyz tynysh zaman bosqyndar úshin – úlken baqyt. Al, álemde beıbitshilikti ańsaıtyn bosqyndardyń sany óte kóp.
Aýǵanstandaǵy qazirgi saıası ahýalǵa baılanysty áleýmettik jelilerde qazaqstandyqtardyń bosqyndardy qabyldaýǵa qarsy ekenin bildiretinder kóbeıgen. Ásirese, bul kózqarastar ulty qazaq aýǵan azamattaryna qatysty. Óıtkeni, Aýǵanstan jerinde qalyp, bolashaǵyna úreımen qaraǵan qazaqtardyń sálemdemesi kóbeıgen. Olardyń sózderinshe: «Aýdandardy, kósheler men ár úıdiń aýlasyn tálipter baqylap júredi», «tálipter ózge ult ókilderine de qysym jasaıdy», «urady, soǵady». Alaıda, munshama qazaqtardy evakýaııalap, elge jetkizý óte kúrdeli proess. Halyq nege tálipterden qorqady? Olar sharıǵat zańyn kúshpen ornatyp, adam quqyǵyn shekteıdi. Darǵa asý, ólim jazasyna kesý olar úshin óte ońaı. Er adamdardy saqal ósirýge, áıelderdi párenji kııýge májbúrleıdi. Mýzyka tyńdaý, teledıdar kórýge tyıym salynǵan. Ásirese, áıel quqyǵyna qatań shekteý kóp. Eń jamany, qoldarynan qarý túspeıtin tálipter adam quqyǵyn óreskel buzady dep jıi aıyptalady. Úreı men qorqynyshta ómir súrý qıynǵa soqqan aýǵandyqtardy elge qabyldasaq, bizge qaýip tónbeı me? Bul saýal ásirese, aýǵan jerimen shekaralas Orta Azııa elderiniń bas qaıǵysy. Bosqyndar Ortalyq Azııadan ótip Reseıge de aǵylýy múmkin. Degenmen, ózbek baýyrlar daıyndyqty bastap ta ketkendeı. Termez mańynda bosqyndardy qabyldaý úshin lager salyp jatyr. Tájik eli de bes myń bosqyndy qabyldaýǵa daıyn ekenderin aıtty. Osyǵan qatysty, 22 tamyzda partııa múshelerimen keńeste sóz sóılegen Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın Aýǵanstannan qashqan bosqyndardy AQSh pen Eýropa vızasyn alǵansha, Ortalyq Azııa elderine ýaqytsha ornalastyrý týraly Batys usynysyn synaǵan edi. «Aýǵan bosqyndary degen keıippen sodyrlar paıda bolǵanyn, 1990 jyldar men 2000 jyldardyń bas kezindegi jaǵdaılardyń qaıtalanǵanyn qalamaımyz» -dedi Reseı prezıdenti. Kópshiliktiń qaýpi de osy bolyp otyr.
AQSh, Eýropanyń keı elderi jáne Ulybrıtanııa Aýǵanstan bosqyndaryn qabyldaýǵa daıyn ekenin habarlady. AQSh osyǵan deıin Eýropanyń birqatar eline aýǵan bosqyndaryn ýaqytsha ornalastyryp, keıin Amerıkaǵa alyp ketýge ýáde bergen. Bosqyndardy kim alyp ketse de, tálipter men aýǵan arasyndaǵy sodyrlardan qoryqqan elder áli de qushaǵyn keń asha almaı otyr. Biraq, tamyzdyń ortasynan bastap, Aýǵanstandaǵy myńdaǵan adam tálipterden qaýiptenip, elden shyǵyp ketýge jantalasyp jatyr. Alaıda, bılikti qolǵa alsaq, eshkimdi qýǵyndamaımyz, adam quqyǵyn shektemeımiz degen talıbandyqtardyń ýádesine jergilikti halyqtyń senýi ekitalaı bolyp otyr.
Súıkim Aıapbergenqyzy
