سوڭعى اپتادا بۇكىل الەم نازارى اۋعانستان بيلىگىن قولعا العان تالىپتەرگە اۋدى. 15 تامىز كۇنى بىرقاتار ەلدەردە تىيىم سالىنعان «تاليبان» تەررورلىق ۇيىمى اۋعانستان استاناسى كابۋلدى سوعىسسىز باسىپ الدى. تالىپتەر ەلدەگى اۋدانداردىڭ باسىم بولىگىن باقىلاۋعا العانىن ەسكەرتتى. 1996-2001 جىلدار ارالىعىندا «تاليبان» ۇيىمى اۋعان ەلىندە ۇستەمدىك ەتكەن. كەيىن 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتەگى تەررورلىق شابۋىلىنان سوڭ، اقش اۋعانستانعا باسىپ كىرىپ، «تاليباندى» بيلىكتەن كەتىردى. ەندى اقش اسكەرى وسى جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ، اۋعان جەرىنەن شىعارىلا باستاعان. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانعان تالىپتەر اۋعان اۋداندارى مەن قالالارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باسىپ الدى. قازىر اۋعانستانداعى جاعداي ءتىپتى كۇردەلەنىپ بارادى.
بۇگىندە اقش-قا قىزمەت ەتكەن اۋعان اسكەرلەرى تالىپتەردەن باس ساۋعالاپ، شەكارالاس وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان ەلدەرىنە قاشىپ وتۋدە. وسى جاعدايلاردان كەيىن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ۇيقىسى قاشىپ، كورشى قىتاي مەن رەسەي دە بۇل تەررورلىق ۇيىمنىڭ ارەكەتىنەن قاۋىپتەنە باستادى. 31 تامىزعا دەيىن اقش اسكەرى اۋعان جەرىنەن تولىقتاي شىعىپ بولاتىنىن ەل پرەزيدەنتى دجو بايدەن مالىمدەدى. تاليباندىقتاردىڭ ساياساتى مەن ارەكەتىنەن قورىققان جەرگىلىكتى حالىق قىتاي، رەسەي، ءۇندىستان، تۇركيا سەكىلدى ءىرى ەلدەردەن كومەك سۇراعانىمەن، ءالى بىردە-ءبىر ەل اۋعان ۇكىمەتىنە كومەكتەسەتىنىن رەسمي تۇردە ايتپادى. بۇل ساياسي جاعدايدىڭ قازاقستان ەلىنە اسەرى قانداي بولماق؟ ەلى مەن جەرىنەن بەزگەن اۋعاندىقتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدى پانالاۋى مۇمكىن بە؟ بوسقىنداردى قابىلداۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى مۇلدەم بۇلىڭعىر. ويتكەنى، الەمدەگى قازىرگى ساياسي جاعداي وتە قۇبىلمالى.
تالىپتەر بيلىك باسىنا شىقتى دەگەن حابار تاراعان العاشقى كەزدە ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقستاندا اۋعان بوسقىندارىنا ارناپ لاگەر سالىناتىنى تۋرالى قاۋەسەت تارادى. بىراق، قر ءسىم-ءى دەرەۋ بۇل اقپاراتتى جوققا شىعاردى. بۇل اقپاراتتىڭ تاراۋىنا سەبەپ بولعان تەلەگرام جەلىسىندەگى «چينوۆنيك» كانالىندا «قازاقستان اقش ۇكىمەتىنە جۇمىس ىستەگەن اۋعانداردى ۋاقىتشا قابىلداۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى» دەگەن جاڭالىق تۇرتكى بولدى. سونىمەن قوسا، «بوسقىندارعا لاگەر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە بولادى. العاشقى ەكى مىڭ اۋعانعا بيۋدجەت تە بولىنگەن. كەشە اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن قر-نىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تىلەۋبەردى مۇحتارمەن وسى ماسەلەگە بايلانىستى تەلەفون ارقىلى سويلەستى» دەلىنگەن كانال جازباسىندا. الايدا، مينيستر م.تىلەۋبەردى اقش حاتشىسىمەن بايلانىس ورناتقانىمەن، اڭگىمە اۋعانستان جايىندا بولماعانىن مالىمدەدى. كەلەسى كۇنى جەلىلەردە شىمكەنتتەگى ءا.قاستەەۆ اتىنداعى كوللەدجدىڭ جاتاقحانا قىزمەتكەرى اۋعان ەلىنەن كەلەتىن شامامەن 300 بوسقىنعا ورىن دايىنداۋ تۋرالى تاپسىرما كەلىپ تۇسكەنىن باياندادى. بىراق، بۇل اقپاراتقا ءسىم-ءنىڭ وكىلى ايبەك سمادياروۆ ەلگە بوسقىن قابىلداۋ جايلى ماسەلە ازىرگە بەلگىسىز ەكەنىن ايتىپ، بۇل جاعدايدى نە راستامادى، نە جوققا دا شىعارمادى.
ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ اۋعانستانداعى قازاقستان ەلشىلىگىنە ۇلتى قازاق ازاماتتارعا بارىنشا كومەك قولىن سوزۋدى تاپسىرعان ەدى. وسىعان سايكەس، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا اۋعان جەرىندە 15 قازاق وتباسى نە 200-گە تارتا قازاق ازاماتى بار دەپ جاريالاندى. ويتكەنى، اۋعانستانداعى ەلشىلىككە ءوزىن قازاقپىن دەپ كومەك سۇرايتىندار كوبەيگەن. ولاردىڭ كەيبىرى ءوزىنىڭ رۋىن، اتا-باباسىن، قازاق ءتىلىن بىلسە، قالعاندارى بۇل جايتقا كەلگەندە تاڭدايلارى تاقىلدامايدى دەپ مالىمدەيدى ءسىم. الايدا، اۋعان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ جالپى سانى بۇدان دا كوپ. سەبەبى، ءبىر قۇندىز اۋدانىنىڭ وزىندە 15 شاقتى قازاق وتباسى بار بولسا، بۇدان بولەك باعلان، شاريف، تاحار مەن ەل استاناسى كابۋلدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ سانى باسىم ەكەنىن ايتۋدا.
قازاقتار اۋعانستان جەرىنە نەگىزىنەن 1930 جىلدارى بولشەۆيكتەردىڭ قۋعىنىنان كوشىپ بارعان. ءتىپتى، ول ۋاقىتقا دەيىن اۋعانعا اسقان قازاقتار دا بولعان دەسەدى. دەگەنمەن، اۋعان جەرىنە وسى كەزگە دەيىن قانشا قازاق كوشىپ بارعانى ناقتى ەمەس. سەبەبى، ۋاقىتىندا ساناق جۇرگىزىلمەگەن. تەك اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ سانى جونىندەگى شەتەل ەڭبەكتەرىندە 1960-1970 جىلداردىڭ وزىندە ەلدە 20-24 مىڭ قازاق قونىستانعان دەپ بەرىلەدى. قالاي دەسەك تە، اۋعان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى 15 وتباسى نە 200 اداممەن شەكتەلمەيدى.
قازاقستان قازىر بوسقىنداردان بۇرىن 18 تامىز كۇنى الماتى اۋەجايىنا بۇۇ-نىڭ اۋعانستانداعى ءبىر توپ قىزمەتكەرى مىنگەن ۇشاقتى قابىلدادى. بۇل توپ التى اي بويى اۋعانستانداعى ساياسي جاعداي وڭالعانشا ەلىمىزدە بولادى. ەسكە سالساق، بۇۇ-ى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءوز قىزمەتكەرلەرىن ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ بويىنشا ءوتىنىش جاساعان. بۇۇ-ى اۋعانستانداعى 300 حالىقارالىق قىزمەتكەرىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن قازاقستانعا ورنالاستىراتىنىن مالىمدەدى. رەسمي دەرەك بويىنشا ۇشاقتا 141 UNAMA قىزمەتكەرى بولعان. كوپ ۇزاماي وسىنداي ەۆاكۋتسيالانعان قىزمەتكەرلەردىڭ ەكىنشى ۇشاعى ەلىمىزگە كەلىپ ۇلگەردى. ءسىم بۇۇ-ى اۋعان ەلىنەن كەلگەن حالىقارالىق قىزمەتكەرلەردىڭ ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ شىعىنان تولىقتاي ءوزى كوتەرەتىنىن مالىمدەدى. سونىمەن قاتار، قازاقستان 25 ازاماتىمەن قاتار 17 شەتەلدىكتى اۋعانستاننان الىپ شىققان دەگەن مالىمەت بار. ال، الەم مەملەكەتتەرى اسىرەسە، اقش پەن وداقتاستارى اۋعانستاننان كوپ ادامدى ەۆاكۋاتسيالاۋعا تىرىسۋدا. قازىر ەڭ كوپ اۋعان بوسقىندارىن قابىلداپ جاتقان ەلدەر كاتار، ءباا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا. اقش، اۆستريا، كانادا، فرانتسيا. ازىرشە، بارلىعى 75 مىڭنان اسا ادام كابۋل اۋەجايىنان اكەتىلىپ ەۆاكۋتسيالانعان. بيلىكتى باسىپ العان «تاليبان» ەۆاكۋتسيا پروتسەسىن 31 تامىزعا دەيىن ءبىتىرۋدى تالاپ ەتۋدە.
ەلىمىزدە بوسقىن قابىلداۋ تاجىربيەسى بۇرىننان بار. بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازياداعى وكىلدىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2018-2019 جىلداردىڭ ىشىندە قازاقستانعا 608 بوسقىن باسپانا ىزدەپ كەلگەن بولسا، ولاردىڭ كوپشىلىگى وسى ءبىز قازىر قابىلداۋعا قورقىپ وتىرعان اۋعاندىقتار. ال، 2017 جىلعا دەيىن ەل بيلىگى مىڭعا تارتا بوسقىنعا كومەك كورسەتكەن. ەلىمىزدە قازىر كوبىنەسە اۋعانستان، سيريا، وزبەكستان، قحر جانە تاعى باسقا ەلدەردەن كەلگەن 600-گە تارتا بوسقىن ءومىر سۇرۋدە. بوسقىنداردىڭ ءبارى جامان ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىم العان مامان يەلەرى دە كەزدەسەدى. قازىر ەلدەگى بوسقىنداردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە كوپ قونىستانعان. تالىپتەرگە قاتىستى بوسقىندار ماسەلەسى كەڭەس ۋاقىتى كەزىندە دە ورىن الدى. قازاقستانعا ءبىلىم الۋعا كەلگەن اۋعاندىق ستۋدەنتتەر بيلىككە تالىپتەر كەلگەننەن كەيىن، ەلگە قايتۋعا بەتتەرىنەن باسىپ وسىندا قالعان. سوندا اۋعان بوسقىندارىنىڭ العاشقى لەگى قازاقستاندى پانالاپ جۇرگەنىنە جيىرما جىلدىڭ ۇستىنە شىققان. قازاقستانداعى سوعىسسىز تىنىش زامان بوسقىندار ءۇشىن – ۇلكەن باقىت. ال، الەمدە بەيبىتشىلىكتى اڭسايتىن بوسقىنداردىڭ سانى وتە كوپ.
اۋعانستانداعى قازىرگى ساياسي احۋالعا بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقستاندىقتاردىڭ بوسقىنداردى قابىلداۋعا قارسى ەكەنىن بىلدىرەتىندەر كوبەيگەن. اسىرەسە، بۇل كوزقاراستار ۇلتى قازاق اۋعان ازاماتتارىنا قاتىستى. ويتكەنى، اۋعانستان جەرىندە قالىپ، بولاشاعىنا ۇرەيمەن قاراعان قازاقتاردىڭ سالەمدەمەسى كوبەيگەن. ولاردىڭ سوزدەرىنشە: «اۋدانداردى، كوشەلەر مەن ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىن تالىپتەر باقىلاپ جۇرەدى»، «تالىپتەر وزگە ۇلت وكىلدەرىنە دە قىسىم جاسايدى»، «ۇرادى، سوعادى». الايدا، مۇنشاما قازاقتاردى ەۆاكۋاتسيالاپ، ەلگە جەتكىزۋ وتە كۇردەلى پروتسەسس. حالىق نەگە تالىپتەردەن قورقادى؟ ولار شاريعات زاڭىن كۇشپەن ورناتىپ، ادام قۇقىعىن شەكتەيدى. دارعا اسۋ، ءولىم جازاسىنا كەسۋ ولار ءۇشىن وتە وڭاي. ەر ادامداردى ساقال وسىرۋگە، ايەلدەردى پارەنجى كيۋگە ماجبۇرلەيدى. مۋزىكا تىڭداۋ، تەلەديدار كورۋگە تىيىم سالىنعان. اسىرەسە، ايەل قۇقىعىنا قاتاڭ شەكتەۋ كوپ. ەڭ جامانى، قولدارىنان قارۋ تۇسپەيتىن تالىپتەر ادام قۇقىعىن ورەسكەل بۇزادى دەپ ءجيى ايىپتالادى. ۇرەي مەن قورقىنىشتا ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا سوققان اۋعاندىقتاردى ەلگە قابىلداساق، بىزگە قاۋىپ تونبەي مە؟ بۇل ساۋال اسىرەسە، اۋعان جەرىمەن شەكارالاس ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ باس قايعىسى. بوسقىندار ورتالىق ازيادان ءوتىپ رەسەيگە دە اعىلۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، وزبەك باۋىرلار دايىندىقتى باستاپ تا كەتكەندەي. تەرمەز ماڭىندا بوسقىنداردى قابىلداۋ ءۇشىن لاگەر سالىپ جاتىر. تاجىك ەلى دە بەس مىڭ بوسقىندى قابىلداۋعا دايىن ەكەندەرىن ايتتى. وسىعان قاتىستى، 22 تامىزدا پارتيا مۇشەلەرىمەن كەڭەستە ءسوز سويلەگەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين اۋعانستاننان قاشقان بوسقىنداردى اقش پەن ەۋروپا ۆيزاسىن العانشا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ تۋرالى باتىس ۇسىنىسىن سىناعان ەدى. «اۋعان بوسقىندارى دەگەن كەيىپپەن سودىرلار پايدا بولعانىن، 1990 جىلدار مەن 2000 جىلداردىڭ باس كەزىندەگى جاعدايلاردىڭ قايتالانعانىن قالامايمىز» -دەدى رەسەي پرەزيدەنتى. كوپشىلىكتىڭ قاۋپى دە وسى بولىپ وتىر.
اقش، ەۋروپانىڭ كەي ەلدەرى جانە ۇلىبريتانيا اۋعانستان بوسقىندارىن قابىلداۋعا دايىن ەكەنىن حابارلادى. اقش وسىعان دەيىن ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلىنە اۋعان بوسقىندارىن ۋاقىتشا ورنالاستىرىپ، كەيىن امەريكاعا الىپ كەتۋگە ۋادە بەرگەن. بوسقىنداردى كىم الىپ كەتسە دە، تالىپتەر مەن اۋعان اراسىنداعى سودىرلاردان قورىققان ەلدەر ءالى دە قۇشاعىن كەڭ اشا الماي وتىر. بىراق، تامىزدىڭ ورتاسىنان باستاپ، اۋعانستانداعى مىڭداعان ادام تالىپتەردەن قاۋىپتەنىپ، ەلدەن شىعىپ كەتۋگە جانتالاسىپ جاتىر. الايدا، بيلىكتى قولعا الساق، ەشكىمدى قۋعىندامايمىز، ادام قۇقىعىن شەكتەمەيمىز دەگەن تاليباندىقتاردىڭ ۋادەسىنە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سەنۋى ەكىتالاي بولىپ وتىر.
سۇيكىم اياپبەرگەنقىزى
