Qazaqstan aýmaǵynan tys 4 mln. 500 myńǵa jýyq qazaq TMD elderinde jáne álemniń 25-ten astam elinde turady, alaıda olardyń tek 800 myńǵa jýyǵy – dıaspora, qalǵan 3 mln. 700 myńy ártúrli tarıhı kezeńderde Reseı, Qytaı, Ózbekstan sııaqty kórshiles elderge qosylyp, Qazaqstanǵa irgeles jatqan jerlerde turady.
19-shy ǵasyrdyń sońynda Qazaqstanda otyryqshy sharýashylyǵynyń shoǵy kórine bastaǵantyn. 1897 jyly Reseı ımperııasynyń Birinshi jalpy halyq sanaǵy boıynsha ondaǵy halyq sany 4 mln. 333 myń adamdy qurady jáne basym kópshiligi otyryqshy aýyl turǵyndary edi, shamamen - 3 882 350 adam nemese 93,6%. Qazaqstan halqynyń 6% -dan astamy 22 qalada turdy. Qalalar negizinen shaǵyn boldy, sol kezdegi eń iri qala – Oralda 36,4 myń qazaq turatyn, Vernyı (Almaty) qalasynda 22.7 – myń qazaq, Semeıde – 20,2 myń, Petropavlda – 19,7 myń, Áýlıe-atada – 11,7 myń, Shym qalada – 11,2 myń, Aqmolada – 9,7 myń, Gýrev (Atyraý) qalasynda – 9,3 myń, Pavlodarda – 7,7 myń, Perovskide (qazirgi Qyzylorda) – 5 myń, Aqtóbede – 2,8 myń adam turdy. Jergilikti turǵyndardyń arasynda qazaqtardyń sany az boldy, shamamen 15,4% nemese 40 myń adamǵa áreń jetetin edi.
1917 j. agrarlyq jer turǵynynyń sany – 6228,3 myń adamǵa kóbeıdi, 1897 jylǵy kórsetkishtermen salystyrǵanda – 50,2% quraıdy. Halyq ishinde Stolypın reformasyna sáıkes kóship kelgen slavıandyqtardyń jalpy sany 27,9% -ǵa artty. Reseılikter – 17,5%, ýkraındyqtar – 10,4%.
Sonymen qatar birinshi dúnıejúzilik soǵys oqıǵalary, áskerı ıntervenııa, azamat soǵysy aımaqtyń demografııalyq damý erekshelikterine áser etpeı qoımady. Iri qara mal, nan jáne basqa da ónimder halyqtyń óndiristik múmkindikterin eskermesten kúshtep tárkilendi. 1916 jyly áskerı kafedra jylqylardy jappaı májbúrlep jınaǵan bolatyn. Mysal úshin, Aqmola oblysynyń tek tórt aýdanynda 2 mln. astam iri qara tárkilenip, soıylǵantyn.
1916 jylǵy qazaq kóterilisi de qazaq demografııasynyń tarıhynda erekshe oryn alady. Patshalyq jazalaý ekspedıııalarynyń nátıjesinde ult-azattyq qozǵalystyń ondaǵan myń qatysýshylarymen qosa qart, qatyn, bala-shaǵa óltirildi.
Sodan keıin qazaqtardyń edáýir bóligi Reseı ımperııasynan tys memleketterge Qytaıǵa, Aýǵanstanǵa, Túrkııaǵa jáne t.b. qashýǵa májbúr boldy.
Jetisý aýdanynyń ózinen ǵana 1916 j. shamamen 150 myńdaı adam qashty. Ǵalymdardyń aıtýynsha, osy kezeńde qazaq emıgranttarynyń jalpy sany 300 myńǵa jýyq adamǵa jetipti.
Osy oqıǵalardyń nátıjesinde qazaqtardyń jalpy ósý qarqyny kúrt tómendedi. Sonymen, 1897-1917 jyldar aralyǵynda qazaqtardyń sany tek 6,5% -ǵa ósti, sanǵa aınaldyrsaq 3615,0 myń adamdy qurady, al olardyń Qazaqstandaǵy úlesi 58% -ǵa deıin tómendedi.
Aımaqtyń etnıkalyq qurylymyndaǵy ulttyǵyn ulǵaıtý jáne qazaqtardyń sanyn azaıtý proesi Keńes zamanynda jalǵasyn tapty. 1920 jyly birinshi keńestik halyq sanaǵynyń materıaldarynda aýyl sharýashylyǵynyń sanaǵy, ónerkásiptik kásiporyndardyń bir rettik jazbalarynyń materıaldary jáne 1920 jyldardyń basyndaǵy ártúrli qujattardyń ishinde Qazaqstannyń sol kezeńdegi áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası daǵdarysy jaıly mol aqparat bar. Sheteldik áskerı ıntervenııa men Azamattyq soǵystyń basy men aıaǵynda Jańa úkimettiń eldegi búkil azyq-túlikterdi bólý proesi aýyl sharýashylyǵynyń ekonomıkasyna teris áser etti. Sonymen qatar 1920 j. egistik ónimi nashar boldy, keıbir aýmaqtar jutqa, al kelesi 1921 jyly qatty qurǵaqshylyqqa ushyrady. Ásirese, bul kóshpeli aımaqtarǵa qatty áser etti. Tabıǵı apat saldarynan respýblıkada 2 mıllıon 300 myńnan astam adam ashtyqqa ushyrady.
Al amerıkalyq tarıhshy Sara Kameronnyń «Ashtyq jaılaǵan dala. Asharshylyq, ozbyrlyq jáne Keńestik Qazaqstandy ornatý» atty kitaby 1931-33 j.j. asharshylyq oqıǵasy jaıly sol jyldardyń sumdyǵy áli kóz aldynan ketpegen Áljappar aqsaqaldyń áńgimesinen bastaıdy. Keıbir derekter boıynsha asharshylyq kezinde 2 mln. 200 myń adam qyrylǵan desedi. Sol jyldary ólim-jitim men apatty aımaqtardan qonys aýdarýynyń saldarynan Qazaqstanda halyq sany 892 885 adamǵa azaıdy.
Keıingi jyldary ózge elder men aýdandardan Qazaqstanǵa kóshi-qon aǵyny toqtamady. 1922-1925 j.j. Reseı men Ýkraındyq turǵyndar ǵana emes, qazaq halqy da elimizdiń ár aımaǵynan Otanǵa qonys aýdardy. Shyǵys Túrkistannan oralǵan bosqyndar, «Jer týraly» Jarlyqqa sáıkes, óz úlesin aldy. Máselen, Jetisý oblysynda 1920 jyly 123 myń akr. jer 10 167 qazaq jáne qyrǵyz ókilderine qaıtaryldy, al Zaısan ýezine 1,5 myń otbasy oraldy.
Birte-birte iri kóshi-qonnyń kesirinen, aýyr zaman men jyldam taraǵan aýrýdyń kesirinen Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany kemip, qazaqtar alǵash ret tarıhı Otandarynda az ultty etnosqa aınaldy.
E.Iý. Sadovskaıanyń 2001 jylǵy «HHI ǵasyr toǵysyndaǵy Qazaqstandaǵy kóshi-qon: negizgi tendenııalar men perspektıva» atty kitabynda «Tek 1986 jyly jalpy qazaq halqynyń sany slavıandyqtardyń sanymen teń boldy jáne jyldar óte óse bastady. 1999 jylǵy sanaq boıynsha qazaqtardyń sany 7895 myń adamdy nemese halyqtyń 53,4% -yn qurady» – dep jazylǵan.
Demografııa jáne kóshi-qon agenttiginiń málimeti boıynsha, 1991-2000 jyldar aralyǵynda respýblıkaǵa 42 387 qazaq otbasysy nemese 183 652 adam kelgen. Onyń 60% -ǵa jýyǵy TMD elderinen keldi: Ózbekstan (62 737 adam), Túrkimenstan (22 055 adam), Tájikstan (10 476 adam), Reseı (8490 adam) jáne t.b.
Tarıh betterinde Qazaqstan demografııasy 1991 jyldan beri emıgranttardyń qaıta oralýynyń arqasynda ósti dep jazylǵan. Alaıda dúnıejúzinde Otanyna oralǵysy kelmeıtinder men orala almaı jatqandar da az emes.
Wikipedia kópshilikke arnalǵan kóp tildi ámbebap ınternet-enıklopedııasynda sáýir aıyndaǵy jańartylǵan aqparatynda Qytaı halyq respýblıkasynyń altynshy resmı ult sanaǵy boıynsha Ile-Qazaq avtonomdy okrýgynda halyq sany 2000 j. 3 mln. 880 myń bolsa, 2010 j. 2 482 592 mln. adam turady eken jáne bul kórsetkish baıaý ósýde. Al 2018 jylǵy sanaǵy boıynsha 4 mln. 582 myń adam tirkeldi. Biraq tirkelgen qazaqtardyń sany 2000 jylǵy kórsetkishten keıin jańarmady – 985 520 adam nemese 25,4%.
2021 jyly 29 tamyzynda Wikipedia-nyń jańartylǵan aqparaty shyqty. Onda Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń Statıstıka komıtetiniń 2021 jyldyń basyndaǵy jekelegen etnıkalyq toptar boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń halqyn 13 029 227 qazaq quraıtynyn anyqtady. Qytaıdyń sońǵy 2010 jylǵy sanaǵy boıynsha – 1,6 mln., Ile-Qazaq avtonomııasynda - 1 223 252 mln., Chanzı-Hýeıskıı – 142 925 myń, Urymshy qalalyq okrýginde – 69 153, Hamı okrýginde – 54 268, Boro-Tala-Mońǵol avtonomııasynda – 48 392, Qaramaı qalalyq okrýginde – 11 753, Baıan-Gol-Mońǵol avtonomııasynda – 1321 qazaq tirkelgen.
Ózbekstan: 821,2 (2021);
Qaraqalpaqstan: 300-400 myń;
Tashkent obl: 200-300 myń;
Tashkent: 46 000;
RF: 647 732 (2010);
Astrahan obl: 149 415 (2010);
Orynbor obl: 120 262 (2010);
Omby obl: 78 303 (2010);
Saratov obl: 76 007 (2010);
Volgograd obl: 46 223 (2010);
Chelıabınsk obl: 35 297 (2010);
Túmen obl: 19 146 (2010);
Samara obl: 15 602 (2010);
Altaı Respýblıkasy: 12 524 (2010);
Qorǵan obl: 11 939 (2010);
Jańasibir obl: 10 705 (2010);
Máskeý: 9393 (2010);
Altaı óńiri: 7979 (2010);
Qalmaq: 4948 (2010);
Mońǵolstan – 120 999;
Qyrǵyzstan – 36 706 (2021);
Shý obl: 12 800 (2015);
Bishkek: 9013;
Ystyq Kól obl: 6464;
Túrikmenstan: shamamen 20 000 (2012 jylǵy halyq sanaǵynyń nátıjeleri boıynsha; 1995 jyly qazaqtardyń sany, resmı sanaq boıynsha 86 987 nemese halyqtyń 1,94% qurady. 1991-2014 jyldar aralyǵynda Túrikmenstan qazaqtarynyń Qazaqstanǵa oralýynyń jalpy sany resmı málimetter boıynsha 65 myńǵa jýyq adamdy qurady. Túrkimenstan qazaqtarynyń kópshiligi elden ketti);
Túrkııa: 10 000 (Túrkııadaǵy qazaq qaýymdastyǵy jetekshisiniń aıtýynsha, Túrkııada on myńǵa jýyq qazaq turady, onyń ishinde eki júzge jýyq otbasy Ystambulda);
Kanada: 7000;
Iran: 3000-4000;
Ýkraına: 5526;
BAÁ (Birikken arab ámirlikteri): 5000;
Chehııa: 4821;
Avstrııa: 1685;
AQSh: 3000-ǵa deıin jýyq;
Belorýssııa: 1355 (2009);
Germanııa: shamamen 1000;
Ulbrıtanııa: shamamen 1000 (Qazir Londonda shamamen 35-40 qazaq otbasy turady, al jalpy 300-400 etnıkalyq qazaq tirkelgen. Bir kezderi olar Túrkııadaǵy ekonomıkalyq daǵdarysqa baılanysty osynda kóship keldi, sondyqtan Londonda olar ómirdi jańadan bastaýǵa májbúr boldy. Etnıkalyq qazaqtar biliktiligi joq jumysshylar bolǵandyqtan, bastapqyda bári de balalaryna jaqsy bilim bere almady. Keıbireýler meıramhanalar men ashanalarda daıashy bolyp jumys isteýge májbúr. Toqyma ónerkásibinde jumys isteıtin adamdar da bar, múmkin bul túrik ónerkásibiniń áserinen bolar. Sońǵy eki-úsh jylda qazaq otbasynan 6-7 bala joǵary oqý ornyn bitirip úlgerdi. Ulybrıtanııada 1000-ǵa jýyq qazaq otbasy turady).
Degenmen, qazaqtardyń etnıkalyq ataýyna baılanysty kóptegen túsinispeýshilikter bar. Batysta biz ózimizdi qazaqstandyqpyz dep tanystyrsaq, olar bizdi orys kazaktarymen shatastyrady. Reseıdiń ózinde biz bul ataýdy bolshevıkterden (atap aıtqanda, L. Trokııden) aldyq degenge senetinder kóp jáne biz bul ataýǵa laıyq bolmasaq ta, ıelenip júrmiz degen syńaı tanytady.
Tipti Bykadorov, erba, Savelev syndy mamandanǵan birqatar orys tarıhshylary «Qazan tóńkerisine» deıin de kazaktardyń shyǵý tegin zerttegenmen, «kazaktar» etnonımi Sibir men Orta Azııa arasyndaǵy dalalyq keńistikti alyp jatqan kóshpeli túrki halqynyń óz-ózin ataýynan bastaý alady degen qorytyndyǵa keldi.
Sodan beri 1 ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Biraq báribir kóptegen adamdar qazaqtardy basqasha ataý kerek dep oılaıdy. Joǵaryda kórsetken Qytaı halyq respýblıkasyndaǵy qazaqtar sanynyń kórsetkishteri de bulyńǵyr. Qytaı óziniń halyq sanyna baılanysty birneshe az ultty etnostardy ajyratyp otyrmaı, qazaqtar men túrkitildes halyqtardy bir topqa jatqyza salýy múmkin. Qalaı degenmen, memlekettiń ishki isterine aralasýǵa tyıym salynǵandyqtan, olardyń jańartylǵan halyq sanaǵynan beıhabarmyz.
Taǵy aıta ketelik, talıbandar Kabýldy alǵannan keıin, aýǵan qazaqtary beıbereketsizdikke ushyrap, Nur-Sultannan olardy elden shyǵarýyn ótindi. Osyǵan baılanysty Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi Aýǵanstanda tek 200-ge jýyq qazaq turady dep habarlady. Biraq Aýǵanstandaǵy dıaspora ókilderi bul elde qazaqtar áldeqaıda kóp ekenin aıtty – dep habarlady Azattýq Radiosý.
Sonymen qatar Qazaqstan halyq sanaǵyn epıdemııaǵa baılanysty 2021 jyldyń qazanyna aýystyrý týraly resmı sheshim qabyldady – dep habarlady Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń baspasóz qyzmeti.
Ramazan Esmaǵambet
