قازاقستان اۋماعىنان تىس 4 ملن. 500 مىڭعا جۋىق قازاق تمد ەلدەرىندە جانە الەمنىڭ 25-تەن استام ەلىندە تۇرادى، الايدا ولاردىڭ تەك 800 مىڭعا جۋىعى – دياسپورا، قالعان 3 ملن. 700 مىڭى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە رەسەي، قىتاي، وزبەكستان سياقتى كورشىلەس ەلدەرگە قوسىلىپ، قازاقستانعا ىرگەلەس جاتقان جەرلەردە تۇرادى.
19-شى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاقستاندا وتىرىقشى شارۋاشىلىعىنىڭ شوعى كورىنە باستاعانتىن. 1897 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىرىنشى جالپى حالىق ساناعى بويىنشا ونداعى حالىق سانى 4 ملن. 333 مىڭ ادامدى قۇرادى جانە باسىم كوپشىلىگى وتىرىقشى اۋىل تۇرعىندارى ەدى، شامامەن - 3 882 350 ادام نەمەسە 93,6%. قازاقستان حالقىنىڭ 6% -دان استامى 22 قالادا تۇردى. قالالار نەگىزىنەن شاعىن بولدى، سول كەزدەگى ەڭ ءىرى قالا – ورالدا 36,4 مىڭ قازاق تۇراتىن، ۆەرنىي (الماتى) قالاسىندا 22.7 – مىڭ قازاق، سەمەيدە – 20,2 مىڭ، پەتروپاۆلدا – 19,7 مىڭ، اۋليە-اتادا – 11,7 مىڭ، شىم قالادا – 11,2 مىڭ، اقمولادا – 9,7 مىڭ، گۋرەۆ (اتىراۋ) قالاسىندا – 9,3 مىڭ، پاۆلوداردا – 7,7 مىڭ، پەروۆسكىدە (قازىرگى قىزىلوردا) – 5 مىڭ، اقتوبەدە – 2,8 مىڭ ادام تۇردى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى از بولدى، شامامەن 15,4% نەمەسە 40 مىڭ ادامعا ارەڭ جەتەتىن ەدى.
1917 ج. اگرارلىق جەر تۇرعىنىنىڭ سانى – 6228,3 مىڭ ادامعا كوبەيدى، 1897 جىلعى كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا – 50,2% قۇرايدى. حالىق ىشىندە ستولىپين رەفورماسىنا سايكەس كوشىپ كەلگەن سلاۆياندىقتاردىڭ جالپى سانى 27,9% -عا ارتتى. رەسەيلىكتەر – 17,5%، ۋكرايندىقتار – 10,4%.
سونىمەن قاتار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس وقيعالارى، اسكەري ينتەرۆەنتسيا، ازامات سوعىسى ايماقتىڭ دەموگرافيالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە اسەر ەتپەي قويمادى. ءىرى قارا مال، نان جانە باسقا دا ونىمدەر حالىقتىڭ وندىرىستىك مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرمەستەن كۇشتەپ تاركىلەندى. 1916 جىلى اسكەري كافەدرا جىلقىلاردى جاپپاي ماجبۇرلەپ جيناعان بولاتىن. مىسال ءۇشىن، اقمولا وبلىسىنىڭ تەك ءتورت اۋدانىندا 2 ملن. استام ءىرى قارا تاركىلەنىپ، سويىلعانتىن.
1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسى دە قازاق دەموگرافياسىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. پاتشالىق جازالاۋ ەكسپەديتسيالارىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ونداعان مىڭ قاتىسۋشىلارىمەن قوسا قارت، قاتىن، بالا-شاعا ءولتىرىلدى.
سودان كەيىن قازاقتاردىڭ ەداۋىر بولىگى رەسەي يمپەرياسىنان تىس مەملەكەتتەرگە قىتايعا، اۋعانستانعا، تۇركياعا جانە ت.ب. قاشۋعا ءماجبۇر بولدى.
جەتىسۋ اۋدانىنىڭ وزىنەن عانا 1916 ج. شامامەن 150 مىڭداي ادام قاشتى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، وسى كەزەڭدە قازاق ەميگرانتتارىنىڭ جالپى سانى 300 مىڭعا جۋىق ادامعا جەتىپتى.
وسى وقيعالاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ جالپى ءوسۋ قارقىنى كۇرت تومەندەدى. سونىمەن، 1897-1917 جىلدار ارالىعىندا قازاقتاردىڭ سانى تەك 6,5% -عا ءوستى، سانعا اينالدىرساق 3615,0 مىڭ ادامدى قۇرادى، ال ولاردىڭ قازاقستانداعى ۇلەسى 58% -عا دەيىن تومەندەدى.
ايماقتىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمىنداعى ۇلتتىعىن ۇلعايتۋ جانە قازاقتاردىڭ سانىن ازايتۋ پروتسەسى كەڭەس زامانىندا جالعاسىن تاپتى. 1920 جىلى ءبىرىنشى كەڭەستىك حالىق ساناعىنىڭ ماتەريالدارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ساناعى، ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ ءبىر رەتتىك جازبالارىنىڭ ماتەريالدارى جانە 1920 جىلداردىڭ باسىنداعى ءارتۇرلى قۇجاتتاردىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ سول كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي داعدارىسى جايلى مول اقپارات بار. شەتەلدىك اسكەري ينتەرۆەنتسيا مەن ازاماتتىق سوعىستىڭ باسى مەن اياعىندا جاڭا ۇكىمەتتىڭ ەلدەگى بۇكىل ازىق-تۇلىكتەردى ءبولۋ پروتسەسى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكاسىنا تەرىس اسەر ەتتى. سونىمەن قاتار 1920 ج. ەگىستىك ءونىمى ناشار بولدى، كەيبىر اۋماقتار جۇتقا، ال كەلەسى 1921 جىلى قاتتى قۇرعاقشىلىققا ۇشىرادى. اسىرەسە، بۇل كوشپەلى ايماقتارعا قاتتى اسەر ەتتى. تابيعي اپات سالدارىنان رەسپۋبليكادا 2 ميلليون 300 مىڭنان استام ادام اشتىققا ۇشىرادى.
ال امەريكالىق تاريحشى سارا كامەروننىڭ «اشتىق جايلاعان دالا. اشارشىلىق، وزبىرلىق جانە كەڭەستىك قازاقستاندى ورناتۋ» اتتى كىتابى 1931-33 ج.ج. اشارشىلىق وقيعاسى جايلى سول جىلداردىڭ سۇمدىعى ءالى كوز الدىنان كەتپەگەن ءالجاپپار اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنەن باستايدى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا اشارشىلىق كەزىندە 2 ملن. 200 مىڭ ادام قىرىلعان دەسەدى. سول جىلدارى ءولىم-ءجىتىم مەن اپاتتى ايماقتاردان قونىس اۋدارۋىنىڭ سالدارىنان قازاقستاندا حالىق سانى 892 885 ادامعا ازايدى.
كەيىنگى جىلدارى وزگە ەلدەر مەن اۋدانداردان قازاقستانعا كوشى-قون اعىنى توقتامادى. 1922-1925 ج.ج. رەسەي مەن ۋكرايندىق تۇرعىندار عانا ەمەس، قازاق حالقى دا ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان وتانعا قونىس اۋداردى. شىعىس تۇركىستاننان ورالعان بوسقىندار، «جەر تۋرالى» جارلىققا سايكەس، ءوز ۇلەسىن الدى. ماسەلەن، جەتىسۋ وبلىسىندا 1920 جىلى 123 مىڭ اكر. جەر 10 167 قازاق جانە قىرعىز وكىلدەرىنە قايتارىلدى، ال زايسان ۋەزىنە 1,5 مىڭ وتباسى ورالدى.
بىرتە-بىرتە ءىرى كوشى-قوننىڭ كەسىرىنەن، اۋىر زامان مەن جىلدام تاراعان اۋرۋدىڭ كەسىرىنەن قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى كەمىپ، قازاقتار العاش رەت تاريحي وتاندارىندا از ۇلتتى ەتنوسقا اينالدى.
ە.يۋ. سادوۆسكايانىڭ 2001 جىلعى «ءححى عاسىر توعىسىنداعى قازاقستانداعى كوشى-قون: نەگىزگى تەندەنتسيالار مەن پەرسپەكتيۆا» اتتى كىتابىندا «تەك 1986 جىلى جالپى قازاق حالقىنىڭ سانى سلاۆياندىقتاردىڭ سانىمەن تەڭ بولدى جانە جىلدار وتە وسە باستادى. 1999 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 7895 مىڭ ادامدى نەمەسە حالىقتىڭ 53,4% -ىن قۇرادى» – دەپ جازىلعان.
دەموگرافيا جانە كوشى-قون اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1991-2000 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكاعا 42 387 قازاق وتباسىسى نەمەسە 183 652 ادام كەلگەن. ونىڭ 60% -عا جۋىعى تمد ەلدەرىنەن كەلدى: وزبەكستان (62 737 ادام), تۇركىمەنستان (22 055 ادام), تاجىكستان (10 476 ادام), رەسەي (8490 ادام) جانە ت.ب.
تاريح بەتتەرىندە قازاقستان دەموگرافياسى 1991 جىلدان بەرى ەميگرانتتاردىڭ قايتا ورالۋىنىڭ ارقاسىندا ءوستى دەپ جازىلعان. الايدا دۇنيەجۇزىندە وتانىنا ورالعىسى كەلمەيتىندەر مەن ورالا الماي جاتقاندار دا از ەمەس.
Wikipedia كوپشىلىككە ارنالعان كوپ ءتىلدى امبەباپ ينتەرنەت-ەنتسيكلوپەدياسىندا ءساۋىر ايىنداعى جاڭارتىلعان اقپاراتىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ التىنشى رەسمي ۇلت ساناعى بويىنشا ىلە-قازاق اۆتونومدى وكرۋگىندا حالىق سانى 2000 ج. 3 ملن. 880 مىڭ بولسا، 2010 ج. 2 482 592 ملن. ادام تۇرادى ەكەن جانە بۇل كورسەتكىش باياۋ وسۋدە. ال 2018 جىلعى ساناعى بويىنشا 4 ملن. 582 مىڭ ادام تىركەلدى. بىراق تىركەلگەن قازاقتاردىڭ سانى 2000 جىلعى كورسەتكىشتەن كەيىن جاڭارمادى – 985 520 ادام نەمەسە 25,4%.
2021 جىلى 29 تامىزىندا Wikipedia-نىڭ جاڭارتىلعان اقپاراتى شىقتى. وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ 2021 جىلدىڭ باسىنداعى جەكەلەگەن ەتنيكالىق توپتار بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالقىن 13 029 227 قازاق قۇرايتىنىن انىقتادى. قىتايدىڭ سوڭعى 2010 جىلعى ساناعى بويىنشا – 1,6 ملن.، ىلە-قازاق اۆتونومياسىندا - 1 223 252 ملن.، چانتسزي-حۋەيسكي – 142 925 مىڭ، ۇرىمشى قالالىق وكرۋگىندە – 69 153, حامي وكرۋگىندە – 54 268, بورو-تالا-موڭعول اۆتونومياسىندا – 48 392, قاراماي قالالىق وكرۋگىندە – 11 753, بايان-گول-موڭعول اۆتونومياسىندا – 1321 قازاق تىركەلگەن.
وزبەكستان: 821,2 (2021);
قاراقالپاقستان: 300-400 مىڭ;
تاشكەنت وبل: 200-300 مىڭ;
تاشكەنت: 46 000;
رف: 647 732 (2010);
استراحان وبل: 149 415 (2010);
ورىنبور وبل: 120 262 (2010);
ومبى وبل: 78 303 (2010);
ساراتوۆ وبل: 76 007 (2010);
ۆولگوگراد وبل: 46 223 (2010);
چەليابينسك وبل: 35 297 (2010);
تۇمەن وبل: 19 146 (2010);
سامارا وبل: 15 602 (2010);
التاي رەسپۋبليكاسى: 12 524 (2010);
قورعان وبل: 11 939 (2010);
ءجاڭاسىبىر وبل: 10 705 (2010);
ماسكەۋ: 9393 (2010);
التاي ءوڭىرى: 7979 (2010);
قالماق: 4948 (2010);
موڭعولستان – 120 999;
قىرعىزستان – 36 706 (2021);
شۋ وبل: 12 800 (2015);
بىشكەك: 9013;
ىستىق كول وبل: 6464;
تۇرىكمەنستان: شامامەن 20 000 (2012 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا; 1995 جىلى قازاقتاردىڭ سانى، رەسمي ساناق بويىنشا 86 987 نەمەسە حالىقتىڭ 1,94% قۇرادى. 1991-2014 جىلدار ارالىعىندا تۇرىكمەنستان قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا ورالۋىنىڭ جالپى سانى رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا 65 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇرادى. تۇركىمەنستان قازاقتارىنىڭ كوپشىلىگى ەلدەن كەتتى);
تۇركيا: 10 000 (تۇركياداعى قازاق قاۋىمداستىعى جەتەكشىسىنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيادا ون مىڭعا جۋىق قازاق تۇرادى، ونىڭ ىشىندە ەكى جۇزگە جۋىق وتباسى ىستامبۇلدا);
كانادا: 7000;
يران: 3000-4000;
ۋكراينا: 5526;
ءباا (بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى): 5000;
چەحيا: 4821;
اۆستريا: 1685;
اقش: 3000-عا دەيىن جۋىق;
بەلورۋسسيا: 1355 (2009);
گەرمانيا: شامامەن 1000;
ۇلبريتانيا: شامامەن 1000 (قازىر لوندوندا شامامەن 35-40 قازاق وتباسى تۇرادى، ال جالپى 300-400 ەتنيكالىق قازاق تىركەلگەن. ءبىر كەزدەرى ولار تۇركياداعى ەكونوميكالىق داعدارىسقا بايلانىستى وسىندا كوشىپ كەلدى، سوندىقتان لوندوندا ولار ءومىردى جاڭادان باستاۋعا ءماجبۇر بولدى. ەتنيكالىق قازاقتار بىلىكتىلىگى جوق جۇمىسشىلار بولعاندىقتان، باستاپقىدا ءبارى دە بالالارىنا جاقسى ءبىلىم بەرە المادى. كەيبىرەۋلەر مەيرامحانالار مەن اسحانالاردا داياشى بولىپ جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. توقىما ونەركاسىبىندە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار دا بار، مۇمكىن بۇل تۇرىك ونەركاسىبىنىڭ اسەرىنەن بولار. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا قازاق وتباسىنان 6-7 بالا جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ ۇلگەردى. ۇلىبريتانيادا 1000-عا جۋىق قازاق وتباسى تۇرادى).
دەگەنمەن، قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق اتاۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بار. باتىستا ءبىز ءوزىمىزدى قازاقستاندىقپىز دەپ تانىستىرساق، ولار ءبىزدى ورىس كازاكتارىمەن شاتاستىرادى. رەسەيدىڭ وزىندە ءبىز بۇل اتاۋدى بولشەۆيكتەردەن (اتاپ ايتقاندا، ل. تروتسكيدەن) الدىق دەگەنگە سەنەتىندەر كوپ جانە ءبىز بۇل اتاۋعا لايىق بولماساق تا، يەلەنىپ ءجۇرمىز دەگەن سىڭاي تانىتادى.
ءتىپتى بىكادوروۆ، ششەربا، ساۆەلەۆ سىندى ماماندانعان بىرقاتار ورىس تاريحشىلارى «قازان توڭكەرىسىنە» دەيىن دە كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەنمەن، «كازاكتار» ەتنونيمى ءسىبىر مەن ورتا ازيا اراسىنداعى دالالىق كەڭىستىكتى الىپ جاتقان كوشپەلى تۇركى حالقىنىڭ ءوز-ءوزىن اتاۋىنان باستاۋ الادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
سودان بەرى 1 عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. بىراق ءبارىبىر كوپتەگەن ادامدار قازاقتاردى باسقاشا اتاۋ كەرەك دەپ ويلايدى. جوعارىدا كورسەتكەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقتار سانىنىڭ كورسەتكىشتەرى دە بۇلىڭعىر. قىتاي ءوزىنىڭ حالىق سانىنا بايلانىستى بىرنەشە از ۇلتتى ەتنوستاردى اجىراتىپ وتىرماي، قازاقتار مەن تۇركىتىلدەس حالىقتاردى ءبىر توپقا جاتقىزا سالۋى مۇمكىن. قالاي دەگەنمەن، مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋعا تىيىم سالىنعاندىقتان، ولاردىڭ جاڭارتىلعان حالىق ساناعىنان بەيحابارمىز.
تاعى ايتا كەتەلىك، تاليباندار كابۋلدى العاننان كەيىن، اۋعان قازاقتارى بەيبەرەكەتسىزدىككە ۇشىراپ، نۇر-سۇلتاننان ولاردى ەلدەن شىعارۋىن ءوتىندى. وسىعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اۋعانستاندا تەك 200-گە جۋىق قازاق تۇرادى دەپ حابارلادى. بىراق اۋعانستانداعى دياسپورا وكىلدەرى بۇل ەلدە قازاقتار الدەقايدا كوپ ەكەنىن ايتتى – دەپ حابارلادى Azattýq Radiosý.
سونىمەن قاتار قازاقستان حالىق ساناعىن ەپيدەمياعا بايلانىستى 2021 جىلدىڭ قازانىنا اۋىستىرۋ تۋرالى رەسمي شەشىم قابىلدادى – دەپ حابارلادى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.
رامازان ەسماعامبەت
