Qazaq jerınıŋ qily taǧdyry

Olai deuge, Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty 2000 jyldardyŋ bırınşı onjyldyǧynda şyǧarǧan «Qazaqstan tarihy» atty akademiialyq 5 tomdyqta berılgen derekter men sol HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldarynda jaryq körgen resmi eŋbekterdegı statistikalyq mälımetterdıŋ müldem säikes kelmeitını negız bolady. Bız, atalǧan institut ǧalymdary şyǧarǧan akademiialyq 5 tomdyqtaǧy mälımetterdıŋ dūrystyǧyna ülken kümän keltıremız jäne onda halyq sanynyŋ da, jer kölemınıŋ de kemıtılıp berılgenı turaly mälımdeimız. Bügın osy maqalamyzda halyq sanyna qatysty emes, jerımızdıŋ kölemı men ony jyrymdau tarihyna qatysty toqtalatyn bolamyz. 1924 jyldyŋ soŋynda Orta Aziia men Qazaqstanda bolǧan ūlttyq-memlekettık mejeleu saiasatynan keiın barlyq qazaq jerı bır respublika qūramyna bırıktırıldı. Qazaq AKSR aumaǧy KSRO-nyŋ 13,3%-yn, RKFSR-dyŋ 15%-yn qūrap, özınıŋ aumaǧy boiynşa Sıbır ölkesı men Iаkut (Saha) AKSR-ınen keiın 3-oryndy ielendı. Endı, sol kezdegı respublika jerınıŋ kölemı turaly derekközderı ne deidı? Bırınşı kezekte RKFSR Halyq komissarlar keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary bolǧan T.Rysqūlovtyŋ 1927 jyly şyqqan «Qazaqstan» atty eŋbegıne toqtalaiyq. Onda ol: «Qazaq jerınıŋ audany, Mäskeudegı memleket baspasynyŋ 1926 jyly şyǧarǧan «Bütın Keŋester Odaǧy» degen kıtapta 2 million 800 myŋ şarşy şaqyrym, bütın Keŋester Ortalyq sanaq basqarmasynyŋ esebınşe 3 million 039 myŋ şarşy şaqyrym. Būl eseptı Qazaqstan ükımetı de dūrys dep bekıtıp otyr», – dep körsetedı. Al 1928 jyly jaryq körgen «Qazaq Avtonomiialyq Sosialistık Keŋestık Respublikasy Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ 13-sailanǧan BOAK-tıŋ 3-sessiiasyndaǧy esebıne materialdar» atty eŋbekte Qazaq AKSR territoriiasy 2 995 482 şarşy kilometrdı qūraidy dep naqty körsetılgen. Al akademiialyq 5 tomdyqtyŋ 4- tomynda mejeleu aiaqtalǧan kezde Qazaqstan aumaǧy 2,7 mln şarşy şaqyrymdy qūrady dep, Qazaqstannyŋ bügıngı taŋdaǧy aumaq kölemın körsetedı. Iаǧni būl basylymǧa sensek, Qazaqstan 1925 jyldan berı eşqandai jerınen aiyrylmaǧan siiaqty. Endı, ötken ǧasyrdyŋ 30-80 jyldarynda jaryq körgen Qazaqstannyŋ äkımşılık-aumaqtyq bölınısı tarihyna qatysty eŋbekterge süiene otyryp osy jyldardaǧy Qazaqstannyŋ jer kölemındegı özgerısterge şolu jasaiyq: 1931 jyly – 2 814,6 myŋ şarşy km; 1938 jyly – 2 744,5 şarşy km; 1941 jyly – 2 434,7 myŋ şarşy km; 1951 jyly – 2 753,6 myŋ şarşy km; 1965 jyly – 2 715,1 şarşy km; 1978 jyly – 2 717 myŋ şarşy km; 1987 jyly – 2 717,3 myŋ şarşy km boldy. Bügıngı taŋda, internettegı aşyq derekközderıne sensek, Qazaqstan Respublikasynyŋ jer kölemı 2 724 902 şarşy kilometrdı (bız qaraǧan basqa derekközderı boiynşa 2 717,3 myŋ şarşy km) qūraidy. Iаǧni 1925-1987 jyldar aralyǧynda Qazaqstan şamamen 300 myŋ şarşy km jerınen aiyrylǧany körınıp tūr... Qazaq jerıne kım köz tıkpedı?! Jerımızdı bölşektep, ony jyrymdauǧa bailanysty erınbegennıŋ barlyǧy neşe türlı jobalar jasady. Mysaly, 1926 jyly 4 mausymda BOAK janynan qūrylǧan Qazaq AKSR-y men Qyrǧyz Avtonomiialy oblysynyŋ oŋtüstık audandaryndaǧy jerge ornalastyrudy zertteu jönındegı erekşe komissiianyŋ töraǧasy M.Serafimov Qazaqstannyŋ oŋtüstık guberniialary men Qyrǧyz AO-nyŋ aumaǧyndaǧy orys-kazaktar men ukraindar üşın jeke avtonomiialy oblys qūryp, ony tıkelei RKFSR-ǧa baǧyndyraiyq degen ūsynys jasady. Būl sol kezeŋdegı T.Rysqūlov, M.Myrzaǧaliev, J.Bärıbaev siiaqty jäne t.b. qazaq qairatkerlerınıŋ qarsylyǧynyŋ nätijesınde jüzege aspai qaldy. Sonau HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldarynyŋ özınde Jetısu jerınde Ūiǧyr avtonomiialy oblysyn qūru turaly ideia eşbır tarihi negızsız ūiǧyrlardyŋ tarapynan köterılıp, ortalyqqa osyndai ūsynyspen hattar jazylyp otyrdy. Bıraq az ūlttarǧa qatysty bolşevikterdıŋ naqty ūstanymy men saiasaty qalyptasqan elde būl ūsynystar qoldau taba qoimady. Bıraq «ışten şyqqan jau jaman» demekşı, bıraz uaqyt ūmytylyp qalǧan osy äŋgımenı 1947 jyly Qazaqstan Kompartiiasynyŋ sol kezdegı bırınşı hatşysy Jūmabai Şaiahmetov qaita köterıp, ortalyǧy Panfilov (qazırgı Jarkent) bolyp otyrǧan sol kezdegı Taldyqorǧan oblysynyŋ Panfilov jäne Oktiabr audandarynan, Almaty oblysynyŋ Şelek, Eŋbekşıqazaq, Ūiǧyr, Narynqol jäne Kegen audandarynan tūratyn Ūiǧyr avtonomiialy oblysyn Qazaq KSR-ınıŋ aumaǧynda qūru turaly ūsynyspen İ.V.Stalinge 2 ret, BK(b)P OK müşelerı N.S.Patolichevke, A.A.Jdanovqa jeke-jeke qaitalap hat joldady. Sol kezeŋde, J.Şaiahmetov kartasyn syzyp Ūiǧyr avtonomiialy oblysyn qūrudy josparlaǧan audandardaǧy ūiǧyrlardyŋ sany 20%-dan säl ǧana asatynyn eskersek, onyŋ mūndai ūsynys jasauyna qandai tülennıŋ türtkı bolǧanyn arnaiy zertteu qajet! «Jobalanatyn Ūiǧyr oblysy aumaǧynda, – deidı J.Şaiahmetov, – Şamamen 23 myŋ ūiǧyr bar nemese olar halyqtyŋ jalpy sanynyŋ 20%-dan astamy bolady. Jaŋadan qūrylǧan oblys Qazaqstan men oǧan ırgeles respublikalarǧa şaşylǧan ūiǧyr halqynyŋ tartylys ortalyǧy bolady dep senımmen aituǧa bolady, nätijesınde onyŋ halqy qysqa merzımnen keiın edäuır artyp, ūiǧyr paiyzy anaǧūrlym joǧary bolady». Şyn mänıne kelgende, 1881-1884 jyldar aralyǧynda patşa ükımetınıŋ şeşımımen Qazaqstannyŋ Jetısu aumaǧy men Soltüstık Qyrǧyzstanǧa Şyǧys Türkıstannan köşırılıp qonystandyrylǧan 45 myŋ ūiǧyr ūrpaǧynyŋ Qazaqstan jerınde avtonomiia sūrauǧa eşqandai qūqyqtyq ta, moraldyq ta qaqysy joq bolatyn. 1924 jylǧy Orta Aziia men Qazaqstanda bolǧan ūlttyq-memlekettık mejeleuden keiın Qazaq AKSR qūramyna qosylǧan Qaraqalpaq avtonomiialy oblysy (QAO) 1930 jyly 15 nauryzdaǧy BK(b)P Qazaq ölkelık komitetı biurosynyŋ şeşımımen respublika qūramynan şyǧarylyp, RKFSR qūramyna qosyluy tiıs boldy. F.İ.Goloşekinnıŋ ūsynysy boiynşa aumaǧynda qazaqtar basymdyqqa ie bolyp otyrǧan Tamdy, Taqtaköpır jäne Qoŋyrat audandary Qazaq AKSR qūramynda qaldyryluy tiıs edı. Bıraq QAO tügelımen Özbek KSR-ı qūramyna qosyldy. Būl az bolǧandai, 1930 jyldardyŋ basynan bastap Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bostandyq audany men bırqatar jerlerın Özbekstanǧa qosu jönınde qaita-qaita bastama köterıldı. Bıraq Eltai Ernazarovtyŋ jäne basqa da keŋestık qazaq qairatkerlerınıŋ erekşe qarsylyǧy nätijesınde būl sūmdyqqa jol berılmedı. Ökınışke qarai, 1930-1934 jyldardaǧy aşarşylyq saldarynan osy aimaqtardaǧy halyqtyŋ basym bölıgın qūrap kelgen qazaq halqy qyrǧynǧa ūşyrap, basymdyq özbek halqyna köştı. Būl jaǧdai, Özbek KSR basşylyǧy üşın ejelden qazaq halqynyŋ jerı bolyp kelgen tabiǧaty tamaşa Bostandyq audanyn sūrauǧa taptyrmas «negız» boldy. 1936-1937 jyldary Qazaq KSR ükımetı Özbek KSR-ıne uaqytşa paidalanu üşın 329 myŋ ga jer berdı. İ.V.Stalin qaitys bolyp, bilıkke N.S.Hruşev kelgennen keiıngı jyldary qazaq jerıne köz alartu körşılerımız ben KOKP OK tarapynan qaita-qaita oryn aldy. Mäselenıŋ basy Qazaqstanda «tyŋ jerlerdı igeruden» bastaldy. Obaly ne kerek, Jetısudy jatqa qiǧanymen, Arqany qimai, Qazaqstanda «tyŋ jerler joq» deuden tanbaǧan J.Şaiahmetov 1954 jyly 5-6 aqpanda ötken Qazaqstan Kompartiiasy OK-nıŋ IH plenumynda «Qazaqstan Kompartiiasy OK-ne jetekşılık jasauym jaŋa talaptarǧa sai kelmeidı» dep «moiyndaǧan» bolatyn. Osy «moiyndaudan» keiın söz söileuge jazylǧan 39 adamnyŋ 25-ı söz söilep, olardyŋ basym köpşılıgı J.Şaiahmetov pen İ.Afonovty synap, olardy jerden alyp, jerge saldy. Äsırese ekınşı bolyp söz alǧan QKP Aqtöbe obkomynyŋ bırınşı hatşysy J.Täşenov künı keşe ǧana özın qyzmet babymen ösırgen J.Şaiahmetovtı synauda özgelerden qatty erekşelendı. Mıne, osydan keiın köp ūzamai 1955 jyly 12 säuırde QKP OK-nıŋ IV plenumynda J.Täşenov QKSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy bolyp sailandy. Däl sol E.B.Taibekov pen N.D.Oŋdasynovty ornynan bosatyp, J.Täşenovtı QKSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy etıp sailaǧan QKP OK-nıŋ 1955 jylǧy säuır plenumy Dınmūhamed Qonaevty QKSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy etıp sailaǧan bolatyn. Ökınışke qarai, 1956 jyly 21 qaŋtarda QazKSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy Jūmabek Täşenov pen Äbdıǧali Ämriev qol qoiǧan «Bostandyq audanyn jäne Betpaq dalanyŋ bır bölıgın Qazaq SSR-ı qūramynan Özbek SSR-ı qūramyna beru turaly qaulysy» boiynşa atalǧan jerler Özbek KSR-ne berıldı. 1956 jyly 13 aqpanda ötken KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ mäjılısınde söz söilegen J.Täşenov özınıŋ būl äreketın «Būl şeşım qazaq halqynyŋ özbek halqyna degen şeksız senımı men süiıspenşılıgınıŋ, elımızdıŋ halyqtary arasynda qalyptasqan bauyrlastyq qatynastardyŋ aiqyn dälelı bolyp tabylady» dep, özın aqtauǧa tyrysty. Al tarihi derekter ne deidı? 1956 jyly 21 qaŋtarda jalpy aumaǧy 5 000 şarşy kilometrge juyq Bostandyq audany; Oŋtüstık Betpaq dala kanaly aimaǧyndaǧy kölemı 95 myŋ gektar jer; Ortalyq Betpaq dala kanalynyŋ sol jaq tarmaǧy aimaǧynda ornalasqan kölemı 75 myŋ gektar jer; Qazaq KSR ükımetı 1936-1937 jyldarda Özbek KSR-ınıŋ uaqytşa paidalanuyna bergen kölemı 329 myŋ gektar jer körşımızge berıldı. Sol kezde Bostandyq audanynda 17 kolhoz, 2 maşina-traktor stansiiasy, 49 628 adam (onyŋ ışınde özbekter – 25,4%, qazaqtar – 17,5%, orystar men ukraindar – 23%, täjıkter 16,3%, qyrǧyzdar – 7%, basqa ūlttar – 10,8 %) bolatyn. Iаǧni jalpy aumaǧy 10 000 şarşy km (şamamen 1 mln ga jer) bolatyn qazaq jerınen öz erkımızben mäŋgıge aiyryldyq... KSRO-daǧy tyŋ igeru nauqany aiasynda 1960 jylǧa qarai N.Hruşevtıŋ Qazaqstanǧa qatysty voliuntaristık jaŋa saiasaty qalyptasty. Qazaq halqynyŋ öz jerınde azşylyqqa ainalyp, ūlt qairatkerlerınıŋ KOKP OK aldyndaǧy därmensızdıgın sezıngen ol Qazaqstanda Tyŋ ölkesın qūryp, ony tıkelei Moskvadan basqarudy josparlai bastady. 1960 jyly 19 qaŋtarda ötken Qazaqstan Kompartiiasy OK-nıŋ HVII plenumynda D.Qonaev QKP OK-nıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanyp, Qazaq KSR-ındegı eŋ joǧarǧy saiasi bilıkke qol jetkızdı. Al 1960 jyly 26 qaŋtarda QKP OK biurosy J.Täşenovtı Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy etıp bekıttı. Bır qyzyǧy, J.Täşenovtı Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy qyzmetınen bosatyp, Qazaq KSR Ministrler Kabinetınıŋ töraǧasy etıp bekıtu turaly QKP OK-nıŋ 12 aqpandaǧy ūsynysy da, D.Qonaevty QKP OK-nıŋ bırınşı hatşysy etıp bekıtu turaly 19 qaŋtardaǧy şeşımı de KOKP OK Prezidiumy tarapynan taǧy da bır künde – 19 aqpanda maqūldandy. 1960 jyly 25 qaŋtarda QKSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ «Qazaq SSR Sovhozdar ministrlıgın qūru turaly» jarlyǧy şyǧyp, ministrlık Aqmola qalasyna ornalastyryldy. QKSR Sovhozdar ministrlıgıne Qostanai, Aqmola, Kökşetau, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan jäne Qaraǧandy oblystarynyŋ auyl şaruaşylyǧyna basşylyq etu mındetı jükteldı. Sovhozdar ministrı bolyp būryn eşqaşan Qazaqstanda jūmys ıstemegen, 1953-1955 jyldary KSRO sovhozdarynyŋ ministrı bolǧan A.İ.Kozlov taǧaiyndaldy. 26 qaŋtarda QKP OK hatşylarynyŋ mındetterı bölınıp, bekıtıldı. D.Qonaev bırınşı hatşy ärı OK biurosyna jetekşılık jasauy tiıs bolsa, Qazaqstanǧa eşqaşan qatysy bolmaǧan, 1960 jylǧa deiın Reseidıŋ Novgorod, Perm obkomdarynyŋ bırınşı hatşysy bolǧan T.Sokolov QKP OK-nıŋ Soltüstık oblystaryndaǧy jūmys jönındegı biurosynyŋ töraǧasy bolyp bekıtıldı. 1960 jyly 26 jeltoqsanda «Respublikanyŋ soltüstık oblystarynda şaruaşylyq jäne mädeniet qūrylysyn basqarudy onan ärı jaqsartu jäne olardyŋ orasan mol resurstaryn neǧūrlym tolyq paidalanu» degen jeleumen QKSR JK Prezidiumy töraǧasynyŋ orynbasary K.Kriukova men Prezidium hatşysy üşın S.Mūqanov qol qoiǧan «Qazaq SSR qūramynda Tyŋ ölkesın qūru turaly» jarlyq şyqty. Ol boiynşa QKSR qūramynda Tyŋ ölkesı qūrylyp, Aqmola, Kökşetau, Qostanai, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan oblystarynyŋ jerı osy ölkege engızılıp, ölkenıŋ äkımşılık ortalyǧy Aqmola qalasy bolyp belgılendı. Osy jarlyqpen Aqmola oblysy taratylyp, onyŋ audandary tıkelei Tyŋ ölkesınıŋ qaramaǧyna berıldı. 28 jeltoqsanda ötken Tyŋ ölkekomynyŋ Plenumynda T.İ.Sokolov bırınşı hatşy, S.B.Niiazbekov ekınşı hatşy bolyp sailandy. Al 29 jeltoqsanda şyqqan QKSR JK Prezidiumynyŋ «Tyŋ ekonomikalyq äkımşılık audanyn qūru turaly» jarlyǧy boiynşa ortalyǧy Aqmola qalasy bolǧan Kökşetau, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan jäne taratylǧan Aqmola oblysynyŋ Aqmola, Atbasar, Balkaşin, Baranköl, Vişnev, Esıl, Kalinin, Qima, Qorǧaljyn, Makin, Novocherkas, Stalin, Şortandy, Erkınşılık audandaryn bırıktıretın Tyŋ ekonomikalyq äkımşılık audany qūrylyp, 1957 jyly qūrylǧan Qostanai jäne Soltüstık Qazaqstan ekonomikalyq äkımşılık audany taratyldy. Tyŋ ölkelık keŋesı atkomynyŋ qūramy bekıtılıp, būryn eşqaşan Qazaqstanǧa qatysy bolmaǧan, KSRO Memjoskomy töraǧasynyŋ orynbasary bolyp ıstegen V.V.Maskevich atkom töraǧasy bolyp bekıtıldı. Osylaişa, Hruşev üi ışınen üi tıgıp, Tyŋ ölkesın tıkelei Moskvaǧa baǧyndyrdy. Köp ūzamai, Oŋtüstık Qazaqstan jäne Batys Qazaqstan ölkelerı qūrylyp, Şyǧys Qazaqstan ölkesın qūru josparlana bastady. Bıraq būl aimaqtardy Qazaqstannan bölıp alyp, ony Resei qūramyna qosu turaly mäsele köterılgen joq. Şyndyǧynda, N.Hruşevtıŋ kömekşısı A.S.Şevchenkomen samolet üşın şekısıp qalǧannan keiın, onyŋ üstıne respublika şaruaşylyǧynyŋ toqsan türlı salasyna dūrys basşylyq jasai almaǧan J.Täşenovtı 1961 jyly 6 qaŋtarda QKP OK biurosy «jūmysyn dūrys atqara almaǧany üşın» degen negızdememen Qazaq KSR Minkeŋesı töraǧasy qyzmetınen bosatty. Qyzmetınen alynǧany az bolǧandai, 1961 jyly 1 aqpanda J.Täşenov QKP OK biurosynyŋ müşesı mındetınen de bosatyldy. Qyzmetınen alynǧan J.Täşenov 1961 jyldyŋ 19 säuırıne deiın jūmyssyz jürdı. 1961 jyldyŋ 19 säuırınde ötken QKP OK biurosynyŋ mäjılısınde ol Oŋtüstık Qazaqstan oblatkomy töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne jıberıldı. J.Täşenov 1961 jyly 25 säuırde QKP Oŋtüstık Qazaqstan obkomynyŋ qarauyna kelıp, 3 ai 20 küngı jūmyssyzdyqtan keiın 26 säuırden bastap oblatkom töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne kırıstı. QKP Oŋtüstık Qazaqstan obkomynyŋ būl şeşımı arada bırneşe ai ötken soŋ baryp, 1961 jyly 11 qazanda QKP OK hatşylyǧy tarapynan bekıtıldı... Qazaq jerınde tyŋ igeretın jer joq degen J.Şaiahmetovtı jamandap, tyŋ igerudı belsene qoldaǧan, Tyŋ ölkesı qūrylǧan kezde Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp otyrǧan, tek qana 1961 jyldyŋ basynda jūmyssyz qalyp, qyzmetı tömendep, Şymkent oblysynda jūmys ıstegen J.Täşenov qai kezde jäne qai jerde qazaq jerlerın qorǧaǧany tüsınıksız?! N.Hruşevtıŋ Tyŋ ölkesıne Qaraǧandy oblysyn qosu äreketı «kömır öndırısın tömendetıp alamyz» degen QKP OK-nıŋ bırınşı hatşysy D.Qonaevtyŋ qasarysa qarsy tūruy jäne KSRO Minkeŋesınıŋ töraǧasy Hruşevtıŋ orynbasary A.İ.Mikoiannyŋ qoldauy barysynda jüzege aspai qaldy. Tyŋ ölkesın Qazaqstannan bölıp alu baǧyty odan ary jalǧasty: 1961 jyly 3 aqpanda Tyŋ ölkelık soty ūiymdastyryldy; 1961 jyly 11 nauryzda QKSR JK Prezidiumynyŋ «Qazaq SSR Daiyndau ministrlıgın jäne Qazaq SSR Ministrler Sovetınıŋ Tyŋ ölkesı jönındegı Daiyndau bas basqarmasyn qūru turaly» jarlyǧy boiynşa qūrylǧan basqarma tıkelei Tyŋ ölkesıne baǧynatyn boldy. 1961 jyly 21 nauryzda QKSR JK Prezidiumynyŋ töraǧasy İ.Şärıpovtıŋ jarlyǧy boiynşa Hruşev «Tyŋ jerlerdı igergenı üşın» medalımen marapattaldy. 1961 j. 20 nauryzda QKSR Sovhozdar ministrlıgı taratylyp, osy ministrlık negızınde eŋbekşıler deputattarynyŋ Tyŋ ölkelık Keŋesı atkomynyŋ sovhozdar basqarmasy qūryldy jäne Aqmola qalasyn Selinograd qalasy dep atau turaly QKSR JK Prezidiumynyŋ jarlyǧy jariialandy. 1961 jyly 21 säuırde QKSR Tyŋ ölkesınıŋ qūramynda Selinograd oblysy qūrylyp, oblys qūramyna engen Aqmola audanynyŋ aty Selinograd audany bolyp özgertıldı. 1962 jyly 20 qyrküiekte taǧy da 421 myŋ ga jer Özbekstanǧa berıldı. 1962 jyldyŋ qaraşasynda RKFSR-dyŋ Cheliabı oblysy men QazKSR-nyŋ Qostanai oblysy arasynda bırınşınıŋ paidasyn közdegen territoriialyq auys-tüiıster oryn aldy. 1965 jyldyŋ jeltoqsanynda būl şeşım qaita qaraldy. Bır sözben aitqanda, «Hruşev jylymyǧy» QazKSR-nyŋ territoriialyq tūtastyǧyna orasan zor qauıp töndırıp, qazaq jerın orystandyru erekşe jürgızıldı. Qazaq halqy öz jerınde azşylyqqa ainalyp, 1962 jyly 29%-dy qūrady. N.Hruşev S.Kenjebaev, J.Täşenov, D.Qonaev siiaqty jäne t.b. qazaq qairatkerlerın ornynan alyp, qyzmetın tömendetuge tıkelei sebepker boldy. Qazaqstandy bırneşe ölkege bölıp, jūlma-jūlmasyn şyǧaryp, ärbır ölkenı Moskvadan kelgen T.Sokolov siiaqty emissarlarǧa baǧyndyrǧan N.Hruşev 1962 jyldyŋ soŋyna qarai Maŋǧyşlaq tübegın Türıkmenstanǧa beru turaly bastama köterdı. Bıraq onyŋ būl äreketıne D.Qonaev taǧy da qarsylyq bıldırıp, nätijesınde būl bastama aiaqsyz qaldy. Al 1962 jylǧy jeltoqsan aiynyŋ basynda N.Hruşev Oŋtüstık Qazaqstannyŋ maqta ösıretın audandaryn Özbekstanǧa beru turaly aldyn ala bekıtılgen josparyn Oŋtüstık Qazaqstan ölkelık partiia komitetınıŋ hatşysy İ.Iýsupovtyŋ ūsynysy arqyly KOKP OK Prezidiumynda bekıtıp, būl şeşımdı oryndaudy D.Qonaevqa tabystady. Bıraq D.Qonaev būl şeşımdı oryndauǧa kelıse qoimady. Osydan keiın bırınşı hatşy D.Qonaev 1962 jyly 26 jeltoqsanda ötken QKP OK-nıŋ plenumynda ornynan alynyp, būl orynǧa 1914 jyly tuǧan İ.Iýsupov «sailandy». QKP OK-nıŋ şeşımı 1963 jyly 19 qaŋtarda ötken KOKP OK Prezidiumynyŋ mäjılısınde maqūldandy. İ.Iýsupovtyŋ QKP OK-nıŋ bırınşı hatşysy bolyp «sailanuyna» tek qana oŋtüstıktegı maqta ösıretın qazaqtyŋ jerlerın Özbekstanǧa beru üşın ǧana emes, Qytai Halyq Respublikasy men KSRO arasyndaǧy şielenısken saiasat ta äser etkenı tüsınıktı. Būl endı öz aldyna bölek äŋgıme. Al 1962 jyly 30 jeltoqsanda qyzmetıne kırıser-kırıspesten būryn, QKP OK-nıŋ bırınşı hatşysy İ.Iýsupov Maqtaaral jäne Kirov audandaryn Özbekstanǧa berudı ūsynyp, Ortalyq komitetke hat joldady. Osy hattyŋ negızınde, 1963 jyly 17 qaŋtarda KOKP OK men KSRO Ministrler Keŋesınıŋ qaulysy boiynşa Şymkent jäne Qyzylorda oblystarynyŋ 171,7 myŋ adamy, 27 auyl keŋesı, 2 poselkelık keŋesı, 208 eldı mekennen tūratyn 3663 myŋ ga jerlerı Özbekstanǧa berılıp, 1963 jyly 19 qyrküiekte KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ «Qazaq KSR jäne Özbek KSR arasyndaǧy şekarany ışınara özgertu turaly» Jarlyǧymen būl alys-berıs zaŋdastyryldy. Arada ekı jyldai uaqyt ötkende, 1964 jylǧy qazan plenumynda N.Hruşev taǧynan taiyp, ol orynǧa L.Brejnev keldı. Osydan köp ūzamai, 1964 jyly 7 jeltoqsanda ötken QKP OK-nıŋ plenumynda D.Qonaev qaitadan QKP OK bırınşı hatşysy bolyp sailanyp, būl şeşım 1965 jyly 4 qaŋtarda ötken KOKP OK Prezidiumynyŋ mäjılısınde tolyqtai maqūldandy. 1963 jyly 17 qaŋtarda Özbekstanǧa berılgen qazaq jerlerın qaitaru oŋaiǧa soqqan joq. Arada 8 jyl ötkennen keiın, 1971 jyly 22 aqpanda Özbekstan KP OK hatşysy Ş.Raşidov pen Qazaqstan KP OK hatşysy D.Qonaev bırlese otyryp, L.Brejnevtıŋ atyna Kirov, Maqtaaral jäne Jetısai (1965 jyly qūryldy) audandaryn Qazaqstanǧa qaitarudy sūraǧan hat joldady. Osyndai hattyŋ jazyluy jai ǧana formalizm bolatyn. Osy hattyŋ negızınde 1971 jyly 23 säuırde KOKP OK Saiasi biurosy atalǧan jerlerdı Qazaqstanǧa qaitaru turaly şeşım qabyldady. 1971 jyly 28 mausymda KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ Jarlyǧy boiynşa ekı respublika şekarasyndaǧy ışınara özgerıster zaŋdastyryldy. Al osyndai jaǧdaiǧa qol jetkızu üşın D.Qonaevtyŋ qanşama ter tökkenı äzırge bır özı men bır Allaǧa ǧana belgılı bolar. Būl mäsele de aldaǧy uaqytta keşendı zertteudı talap etedı. Sondyqtan D.Qonaev Qazaqstannyŋ jerlerın Özbekstanǧa beruge qarsy bolmady dep aitu (Täşenov Saian Jūmabekūlynyŋ sözı) tarihqa da, aqiqatqa da qiianat bolmaq.

Säbit ŞILDEBAI,

Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık arhivınıŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty