Alash ustanymy – ult muraty

17.12.2017

4458

Adamzattyq tarıhtyń asyl arqaýy – azattyq pen jasampazdyq joly. Onyń negizin – birlik pen tatýlyq, dostyq pen tutastyq quraıdy. Arǵy-bergi tarıhta, órkenıet damýynda azattyqty tý etken, bostandyq jolyn murat etken, osy baǵytty tańdaǵan ult pen ulystar kóp-aq. Alaıda, azattyq jolyna túsý, táýelsizdik murattaryna qol jetkizý ońaı bolmaǵany anyq.
El tarıhy men damýynda – Alash joly, azattyq pen tutastyq máselesi keń oryn alady. Bul – táýelsizdik kezeńinde mańyzdy faktorǵa aınaldy.
Qazaqstan tarıhnamasynda ult zııalylarynyń azattyq pen bostandyq jolyndaǵy eren eńbekterine keń oryn beriledi. Bul rette, árıne HH ǵasyr basynda qazaq oqyǵandarynyń qoǵamdyq ómirge, rýhanııat salalaryna erkin enip, bul baǵyttarda eldik múdde jolynda jumyla eńbek etýi úlgi etýge laıyq. Birtutas ulttyq memleket qurý – Alash ıdeıasynyń basty ustanymy boldy.
Alash joly – ult tarıhynyń aınasy, eldik murat-múddeniń asyl arnasy. El tarıhynyń arǵy-bergi kezeńiniń órnekti órisi, azattyq arqaýy. Ult táýelsizdigi – qoǵamnyń barsha salasyna sony serpin berdi. Ómir muraty aıqyndalyp, adam eńbegine kóp kóńil bólindi. Mádenı-rýhanı arnalar aıqyndalyp, jańa baǵyttar belgilendi. Zertteý men zerdeleý isine keń óris ashyldy. Ult muraty men eldik múddeni, táýelsizdik taǵylymyn baıandy etý syndy kádeli de saýapty ister, qalyń kóptiń arman-ańsarlaryna negizdelgen ıgilikti de izgilikti qadamdar aldyńǵy kezekke shyqty.

Aldymen aıtarymyz, el egemendigi tusynda — «Jalpy ulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý», «Halyqtyń tutastyǵy men ulttyq tarıh» jyldarynyń // 1997, 1998 // ǵıbrattyq-taǵylymdyq qyrlary aıqyndalyp, «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Zań kúshine enýi // «Egemen Qazaqstan» 1998, 6 qańtar// arǵy-bergi kezeńderdegi halqymyzdyń taǵdyr-talaıyn, ádebı-mádenı hám rýhanı salalardaǵy tanymal tulǵalardyń ómiri men eńbegin, qoǵamdyq qyzmetterin qaıta qarap, jańa qyrlaryn ashý isinde kóp kómegi boldy. Bastysy, árıne 31 mamyr – saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp belgilendi. Elimizdiń jer-jerinde jazyqsyz jazalaǵandardy eske túsiretin memorıaldyq eskertkishter ashyldy. Aza kitaptary jaryq kórip, qalyń kópke jetti.
Kelesi kezekte eske túsiretin jaıttardyń biri – «Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń Maǵjan Jumabaevtyń, Ahmet Baıtursynovtyń, Júsipbek Aımaýytovtyń shyǵarmashylyq murasyn zertteý jónindegi komıssııasynyń qorytyndysy» da kópke jetkenin aıtý lázim.
Onda, ásirese M. Jumabaevtyń, A.Baıtursynovtyń, J. Aımaýytovtyń shyǵarmashylyq murasy týraly keń kólemdegi málimet, derek kózderimen qatar, atqarylar aýqymdy is-jumystarǵa da jan-jaqty oryn berilgen: «Jazyqsyz jazaǵa ushyrap, respýblıkada otyzynshy jyldary oryn alǵan zorlyq-zombylyqtyń, soıalıstik zańdylyqty buzýdyń qurbany bolǵan asa kórnekti aqyn Maǵjan Jumabaevtyń, iri ǵalym-lıngvıst, ádebıet zertteýshi, tıýrkolog, daryndy aqyn-aýdarmashy Ahmet Baıtursynovtyń, qazaq romanynyń negizin salýshylardyń biri, belgili lıngvıst, aqyn-aýdarmashy Júsipbek Aımaýytovtyń shyǵarmashylyq murasyn zerttegen komıssııanyń jumys qorytyndylaryn qaraı kelip, Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń Bıýrosy komıssııanyń M.Jumabaevtyń, A.Baıtursynovtyń, J.Aımaýytovtyń qoǵamdyq-saıası, ǵylymı-pedagogıkalyq jáne ádebı qyzmeti týraly tarıhı shyndyqty tolyq kóleminde qalpyna keltirý, olardyń jeke shyǵarmalaryn, zerdeleý jónindegi tujyrymdarymen kelisti, respýblıkalyq gazetterdiń, jýrnaldardyń redakııalaryna, Qazaq KSR Televızııa jáne radıo habary jónindegi memlekettik komıtetine olardyń ómiri men shyǵarmashylyq qyzmeti týraly maqalalar serııasyn jarııalaý, radıo men televızııadan habarlar ıklyn uıymdastyrý usynyldy. Ortalyq Komıtetiniń Bıýrosy sondaı-aq, Qazaq KSR Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıtetine Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń Til bilimi, Ádebıet jáne óner ınstıtýttarymen birlese otyryp, M.Jumabaevtyń, A.Baıtursynovtyń jáne J.Aımaýytovtyń tańdamaly shyǵarmalary men ǵylymı eńbekterin ázirlep, basyp shyǵarýdy tapsyrdy».
QK OK qorytyndysynan soń-aq qazaq áleminde, tarıhy men rýhanııatynda jańa baǵyttar aıqyndaldy. Sony zertteýler men zerdeleýlerge keń óris ashyldy. Alashtyń qaıratker-qalamgerleriniń // mysaly, Á.Bókeıhan, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, M. Jumabaev, J. Aımaýytuly, J.Aqbaev, H.Dosmuhameduly, Q.Kemeńgeruly, S.Qojanov,T.Rysqulov, N.Tórequlov, S. Sádýaqasuly, B.Syrtanov, t.b. // qoǵamdyq qyzmeti men kezeńi, ómiri men shyǵarmashylyq murasy irgeli izdenisterdiń, alýan baǵyttaǵy zertteýlerdiń arqaýyna aınaldy. Aldymen, Alash arystarynyń «Shyǵarmalary» jaryq kórdi //1998-1990 j.j.//, kóptomdyqtary basylyp keledi (1995-2017). Zertteý men zerdeleý isi- jeke jınaq pen ujymdyq eńbekterden, kitaptar men bıblıografııalyq kórsetkishterden oryn aldy (mysaly, Alash-Orda. Sb. Dokýmentov. Sostav: N. Martynenko.- A, 1992; Alash mıras. Qujattar jınaǵy.-A, 1993; Alash qozǵalysy. Qujattar men materıaldar jınaǵy. 1-3 tom. -A, 2004-2007 j.j; Alash aqıyqtary. Qurast: T.Jurtbaı. -A, 2006; Bes arys. Estelik, maqalalar. -A, 1992; Qazaqstan. Ulttyq enıklopedııa.-A, 1997-2000; 2005; Alash qaıratkerleri. Kórsetkish. – Astana, 2004; «Alash» qozǵalysy. Anyqtamalyq.-A, 2008;Gorod Alash(Sbornık dokýmentov).-Semeı,2010. 366 str;Vostochnoe otdelenıe pravıtelstva Alashordy (Sbornık dokýmentov). – Semeı, 2010. 420 str; Alashtaný máseleleri (Ǵylymı jınaq). – Semeı: Tanym, 2010. 420 bet; Alash týy astynda.Tanymdyq basylym. – Astana: Arman Medıa, 2013. 198 bet; HH ǵasyrdaǵy Alashtyń aq joly. – Almaty: Ekonomıka, 2013. 248 bet, t.t.).
Alash arystarynyń qoǵamdyq qyzmeti men kezeńi, ómiri men shyǵarmashylyǵy – «Qazaqstan jazýshylary: ΧΧ ǵasyr» //anyqtamalyq// – (Almaty: Ana tili, 2004. 392 bet), «Ádebı ómir shejiresi» //Qurast: Á.Narymbetov. Almaty: Ana tili, 2005. 448 bet; Ádebı ómir shejiresi (2007-2012). – Almaty: An-Arys,2012. 408 bet)// atty kólemdi kitaptardan da keń oryn alyp,tarıh pen tanym arnalarynyń syr-sıpattary ashylady.
Otandyq tarıh pen bilim-ǵylym júıesinde – Alash tarıhy men taǵylymy, Qazaqstandaǵy alapat ashtyq pen qýǵyn-súrgin syrlary, ult táýelsizdigin arman-ańsarlaryna aınaldyrǵan tanymal tulǵalardyń ómiri men kezeńi, qoǵamdyq qyzmeti men shyǵarmashylyq muralary: Ǵ.Ahmedovtyń «Alash «Alash» bolǵanda» – 1996, K. Núrpeıisovtyń «Alash hám Alashorda» – 1995, T.Kákishulynyń «Maǵjan-Sáken» – 1999, S.Qırabaevtyń «Ult táýelsizdigi jáne ádebıet»-2001, M. Qozybaevtyń, «Aqtańdaqtar aqıqaty» – 1992, M. Qoıgeldıevtiń «Alash qozǵalysy» – 1995,Sh.Eleýkenovtiń «Maǵjan» – 2008, D. Dosjannyń «Abaqty» – 1992, R.Nurǵalıdiń «Áýezov jáne Alash» – 1997, T.Jurtbaıdyń «Talqy» – 1997; «Uranym…Alash!» – 2008, T.Qarataevtyń «Alash jáne Alashorda» – 1990, D.Qamzabekulynyń «Alash jáne ádebıet» – 2002, R.Turysbektiń «Júsipbek» – 1997, «Ar aınasy» – 2000, A.Ismaqovanyń «Vozvraenıe Pleıady» – 2002,H. Oraltaıdyń «Alash» – 1971, T.Omarbekovtyń «Zobalań» – 1994, S.Ózbekulynyń «Arystary Alashtyń» – 1998 t.b. izdenis, eńbekterinen jan-jaqty kórinis tapty. BAQ júıesi men muraǵat materıaldary, estelik-áńgimeler men hat jazbalary, t.t. keń kólemde qamtyldy. Zertteý men zerdeleýge, taný isine keń oryn berildi.
Sondaı-aq «Mustafa Shoqaı» (Tańdamaly, 2 tom ) 1998; D.Qydyrálıevtiń «Mustafa Shoqaı» – 2007; Shákárim (enıklopedııa) 2008; Shákárimtaný máseleleri (1-6 kitap), – 2006-2008; Ǵ.Esimniń «Danyshpan Shákárim» – 2008; B.Ábdiǵazıulynyń «Shákárim» (Ǵumyrnamalyq baıan) – 2008; E.Sydyqovtyń «Shákárim jáne Alashorda». – 2008; «Alash qalasynyń tarıhy». – 2010; Q.Salǵaraulynyń «Uly Qaǵanat» – 2008; A. Seıdimbektiń «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» – 2008; A. Ismaqovanyń «Alash ádebıettanýy» – 2009;D.Qamzabekulynyń «Alash jáne ádebıet» – 2002; R.Turysbektiń «Júsipbek» – 1997; S.Sútjanovtyń «Alash jáne túrki rýhanııaty» – 2008; T.Jurtbaıdyń «Birtutas Alash ıdeıasy» – 2014, t.b. zertteý eńbekterinde Alash muraty, onyń kórnekti ókilderiniń ómiri men shyǵarmashylyq murasy, kórkemdik qupııasy men estetıkalyq murattar, ýaqyt pen keńistik syrlary, tarıh pen taǵdyr-talaıy, t.t. jan-jaqty tanylady. Qysqasy, eske alǵan eńbekter – táýelsizdik kezeńiniń ońdy qyrlarymen qatar, Alash muratyn, murasy men mırasyn tanyp-taldaýǵa, zerttep-zerdeleýge batyl qadamdar jasaıdy.Tuǵyrly tulǵalardyń esimi men eńbekterin eske alady. Ony keń kólemde qarastyryp, tanyp-taldap, zerttep-zerdeleýdiń jańa baǵyttaryn aıqyndaıdy. Al basty eńbekterdiń qatarynda 2004-2008 jyldary jaryq kórgen – «Qazaq ádebıetiniń tarıhyn» (on tomdyq) ataǵan jón.
Alashtyń arman-ańsaryn asqaqtatyp, maqsat-murattary men mura-mırastaryn jınap-jarııalaýda, zerttep-zerdeleýde ári qalyń kópshilikke júıeli jetkizý men nasıhattaý isinde – JOO-da, atap aıtqanda: QazUÝ-de «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵy, EUÝ-de «Alash» ınstıtýty, Semeıdegi «Alash-Semeı» ǵylymı-zertteý ortalyǵy, t.t. aıtarlyqtaı eńbek etýde. Alash muratyna, murasy men mırasyna qatysty qujat-materıaldar, ári alýan taqyryptaǵy jınaq-kitaptar men ǵylymı-teorııalyq konferenııalardyń maqsat-mazmunynan eldik múdde, ıgilikti ister men izgilikti qadamdar, janashyrlyq pen jaýapkershilik syndy sıpattar tereń tanylady. Asyly, Alash muratyn, arman-ańsarlaryn ómir-ýaqyt shyndyqtarymen, tarıh tarazysy turǵysynan tanyp-taldaýdy maqsat etýimen birge qoǵamdyq-kezeńdik kórinisterdi, mádenı-rýhanı arnalardy keshendi sıpatta, ulttyq múdde aıasynda sabaqtastyqta kórsetý – búgingi kúnniń basty máseleleriniń qataryna jatady. Óıtkeni osy kezeń tusynda: «…Otarshyldyqqa qarsy kúres, eldiń táýelsiz damý jolyna túsýi, aldyńǵy qatarly elderge teńelý, oqý-bilim úırený, halyq turmysynyń aýyrtpashylyqtaryn ashyna sóz etý búkil dáýir ádebıetiniń erekshelikterine aınaldy».
Otyzynshy jyldar oırany, náýbet pen zulmat zardaptary da el eńsesin túsirip, alapat ashtyqqa uryndyrdy,qýǵyn-súrginge túsirdi.
HH ǵasyr basyndaǵy aqpan jáne qazan revolıýııasy, Ýaqytsha úkimet, bolshevıkter áreketi ult zııalylarynyń birigip, azattyq pen bostandyq jolyna túsýge áser etti.Baǵyttaryn aıqyndap, ustanymdaryn nyǵaıtty. Nátıjesinde, 1917 jyldyń 21-26 shilde men 5-13 jeltoqsandaǵy jalpyqazaq sezderi, ondaǵy memlekettik qurylym, jer máselesi, halyq mılıııasy, oqý, din, sot t.s.s. máselelerdiń qozǵalýy – Alash tarıhyn, ult zııalylarynyń tabandylyǵyn, bastysy azat el, táýelsiz memleket qurý jolyndaǵy baǵyttaryn tanytady. Eske túsirsek, bıylǵy jyldyń aıshyqty, mereıli tusy – Alash partııasy men Alashorda úkimetiniń qurylǵanyna – 100 jyl (Orynbor, 1917, 5-12 jeltoqsan). Bastysy, bul tusta – Qazaq avtonomııasyn qurý, úkimetin qalyptastyrý maqsat etildi. El-jerge qyraǵylyq tanytý, tarıh pen dástúr, rýhanııat isine adaldyq pen janashyrlyq basym baǵyt aldy. Ult azattyǵy, táýelsiz memleket qurý – basty baǵyt, berik ustanymǵa aınaldy. Aqıqatynda: «Qoǵamdyq belsendi áreketke, negizinen HH ǵasyr basynda shyqqan bul tolqyn 1905 jyly alǵashqy orys revolıýııasy, 1917 jylǵy aqpan, qazan revolıýııalary, ókimet basyna bolshevıkterdiń kelip, keńes ókimetiniń ornaýy sekildi aspan jarylyp, jer silkingendeı ǵalamat jarylystar tusynda qaırat kórsetti. Osy uly aǵystardyń barshasy olardyń jeke ómirine, qoǵamdyq, shyǵarmashylyq taǵdyryna yqpal jasap, tereń iz tastady».
Anyǵynda, árıne, HH ǵasyr basyndaǵy alǵashqy shıreginde dúbirli dáýir, revolıýııalar tusynda qoǵamdyq qubylystarǵa ún qatýmen birge bilimı-ǵylymı arnalarǵa, mádenıet órisine Alash arystary, qaıratker-qalamgerleri súbeli úles qosty. Atap aıtqanda, osy tustaǵy Alash qaıratkerleri hám qalamgerleri arasynda – Á.Bókeıhan, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, J.Aqbaev, J.Aımaýytuly, M.Jumabaev, H.Dosmuhamedov, D.Ádilev, A.Baıtasov, A.Baıdıldin, H.Bolǵanbaev, Ǵ.Birimjanov, H.Ǵabbasov, Á.Ermekov, Q.Kemeńgerov, S.Qojanov, S.Sádýaqasov, T.Rysqulov, E.Omarov, M.Tynyshbaev, M.Shoqaı, t.b. ult muraty jolyna, azattyq ıdeıasyna, derbes memleket qurý isinde eren eńbek etti. Bastysy, olar «Qarqaraly quzyrhatyn» daıyndady. Alash qozǵalysyna, ulttyq partııa qurýǵa, Úkimet jasaqtaýǵa qatysty. Alash áskerin qurdy.Nátıjesinde, Alashordanyń zań, qaýlylarynda – el men jer jaıyn, azattyq hám bostandyq máselesin, azyq-túlik, oqý-aǵartý, mılıııa, ult keńesi, mýftılik , halyq soty, aýyl basqarmasy, rýhanııat isin, baspasóz ben dindi, tarıh pen tanym toǵysyn, salyq júıesin ótkir kóterip, keńinen qozǵady. Osy retten kelgende, Alash arqaýy – azattyq, bostandyq, táýelsizdik murattary bolatyn-dy. Alash arystarynyń bastaýynda turǵan Á.Bókeıhansha aıtsaq: «…Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn!» degen berik ustanymy qazirgi kezeńde de ultqa adaldyqty, janashyrlyq pen jaýapkershilikti tanytsa kerek.
Asyly, Á.Bókeıhan – 1905 jylǵy Qoıandy jármeńkesinde jazylǵan petıııany uıymdastyrýshylardyń biri. 1-Memlekettik Dýmaǵa depýtat bolsa, A.Baıtursynov áleýmettik ómirge, mádenı-rýhanı salalarǵa úlken úles qosty. Ult baspasózine (« Aıqap», «Qazaq») belsene aralasty. Bilimı-ǵylymı baǵyttarda eren eńbek etip, mol mura qaldyrdy. J.Aqbaev, H.Dosmuhamedov ártúrli mamandyq ıeleri bolǵanmen, Alash qozǵalysyna, onyń úkimetin qurýǵa aralasty. Eldik baǵytta eńbektenip, birqatar kitaptar jazdy. M.Shoqaı qaıratkerligi Túrkistan máselesinde keńinen kórindi. «Jańa dúnıe», «Jańa Túrkistan», «Jas Túrkistan» jýrnaldaryn shyǵaryp, otarshyldyqtyń sodyrly sıqyn synady. Halyq azattyǵyn qoldady. Al, J.Aımaýytuly 1917-1919 jyldary Alash partııasyna kirip, Semeıde Gýbrevkom múshesi bolady. Oqý bólimin basqaryp, «Qazaq tili» gazetine redaktor bolady. Alashorda músheleri qýǵyndalǵanda, «Kishi Oktıabr» avtory – Goloekınge qastandyq jasady, – dep tutqynǵa túsedi (1929,20 mamyr). Taǵylǵan aıyby – «1927-28 jyldary Ádilev bandasymen astyrtyn baılanys jasap, qyrda qarýly kúres uıymdastyrmaq boldy».
Eske túsirsek, buǵan deıin J.Aımaýytuly «Torǵaı isine» qatysty da jaýapqa tartylǵan bolatyn-dy. Bul tusta A.Baıtursynov usynysymen «Ashtarǵa kómek» komıssııasy qurylady. Torǵaıdaǵy asharshylyqqa Semeı-Kerekýden mal jınap, tegin taratylady.Qolhat alady. Biraq, móri bolmaǵan edi. 1927 jylǵy Qyzylordadaǵy sotta sóılegen sózinde – qazaqqa qatysty Ádet zańyn alǵa tartady. Adamdyq borysh pen murattar tóńireginde keńinen sóz etedi. Jaýabynyń sońynda: «…Eńbegim salaýat! Ashtar úshin men-aq qurban bolaıyn! Elimniń zańyna kónemin!» degendi aıtady. «Eli úshin kúıedi…». Ómir sapary da qysqa bolady. Sońynda mol mura, taǵylym qaldy. Hakim Abaı aıtqandaı: «Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrdy». Qasym aqyndaı: «Ózim týraly» muńdy da nazdy, mándi de nárli shymyr shýmaqtar jazdy. Munda ózi týraly úmit te, el jaıly tebirenis-tolǵam da bar:
Shyqpasa janym denemnen,
Ne salsa taǵdyr kórem men.
Bir ózim úshin ólmeımin,
Bir ǵana soǵan kónem men.

Keýdemde ázir júrek bar,
Tilek bar. Soǵan senem men.
Artymda qyrýar elim bar,
Ólse de denem, men ólmen…
Osy baǵytty baýyrlas elderde, ásirese Qyrǵyzstanda – Ishanǵalı Arabaev, Qasym Tynystanov júıeli jalǵastyryp, kúreskerlik tanytty.
Osy jaıttardy eske alǵanda, sóz joq HH ǵasyr basyndaǵy dúbirli dáýir shejiresi, revolıýııalar shyndyǵy – azattyq, bostandyq, táýelsizdik máselesiniń qazirgi kezeńmen baılanysy hám sabaqtastyǵy baryn anyq ańǵartady. Eske túsirsek, 1917 jyly 5-13 jeltoqsan aralyǵynda Orynborda jalpyqazaq sezi ótip, Alash avtonomııasy qurylyp, onyń tóraǵasy Álıhan Bókeıhan boldy. Ult keńesi quramyna – H.Dosmuhamedov, H.Ǵabbasov, M.Shoqaı, Á.Ermekov, J.Aqbaev, O.Áljanov, B.Qulmanov, B.Mamytov, t.b. endi. Avtonomııa ortalyǵy Semeı qalasy bolyp belgilendi.
Osy tusta, ıaǵnı 1917 jyly tamyzda – Túrkistan avtonomııasy da Alash arqaýyn, baǵyt-maqsattaryn qoldady. Al 1920 jyly tamyzda Qazaq avtonomııaly respýblıkasy Reseı federaııasy quramynda quryldy. 1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Keńes Odaǵy quramynan shyǵyp, Táýelsizdik jarııalady. Osy oraıda, árıne 1920 jyly qurylǵan Qazaq ASSR-i men qazirgi Qazaqstannyń negizi bolǵan Alash avtonomııasy, onyń basty baǵyttaryn quraǵan – azattyq pen bostandyq murattary búgingi ýaqytta da ózekti bolǵandyqtan, ulttyq memleket qurý baǵytyndaǵy ustanymdarynan ortaq maqsat, tarıhı jalǵastyq pen sabaqtastyq bary baıqalady. Demek, azattyqty ańsap, bostandyq jolyn tańdap, táýelsizdikti jan-júrekterimen qalaǵan alashshyl hám halyqshyl qaıratkerler negizin qalaǵan Alash jalpyhalyqtyq partııasy men Alashorda úkimetiniń qurylǵanyna – 100 jyl, azattyq ıdeıasy men bostandyq jolynda ómirin qıǵan saıası qýǵyn-súrginge – 80 jyl tolýy el tarıhy men damý úrdisterinde mańyzy zor.
Jınaqtap aıtqanda, qazaq halqynyń tarıhy, qalyptasý kezeńderi men damý joly – Alash arqaýy: azattyq, bostandyq, táýelsizdik murattaryn qurady. Qazaq memleketin qurý arman-ańsarlaryna aınaldy. Bul, ásirese el-jerge ıelik etý, tarıh, dástúr, din, mádenıet, rýhanııat isine adaldyq, janashyrlyq pen jaýapkershilik tanytý – 1905 jyly Qarqaraly quzyrhatynda, 1917 jyly Alash baǵdarlamasynda berik oryn aldy.
Alash qozǵalysy, Alashorda úkimeti, ult qaıratkerleri haqynda shetelde, atap aıtqanda qandasymyz M.Shoqaı, bashqurt Zákı Ýálı Toǵan, ózbek Baımyrza Haıt t.b. azattyq aqıqatyna qatysty eńbekter jazdy.
Óz kezeginde H.Oraltaı – «Alash – Orta Azııa túrki qazaqtarynyń urany» atty (1973) kitap jazyp, azattyq murattaryn keń túrde kórsetti.
Budan baıqalatyny, HH ǵ.b. Alash muratynan : eldiń bútindigi, jerdiń tutastyǵy, dástúr, dinniń beriktigi, bilim-ǵylymnyń, tarıh-tanymnyń tereńdigi, mádenı-rýhanı hám ǵylymı-shyǵarmashylyq qubylystardyń sabaqtastyǵy, azyq-túlik máselesi, mılıııa, ult keńesi, baspasóz muraty, memleket salyǵy, halyq soty, t.s.s. azattyq atrıbýttary anyq ańǵarylady.
Budan basqa, el tarıhynyń qalyptasýy men damýyndaǵy qıly kezeńder, ult-azattyq qozǵalys kórinisteri, azattyq ıdeıasy – Alash arqaýyn quraıdy.
Alash muraty – el tarıhynyń jarqyn betterin, qazaq zııalylarynyń qoǵamdyq-áleýmettik hám mádenı murattaryn, tarıhı jaýapkershiligin, aqyl-parasatqa sýarylǵan dástúrler jıyntyǵy men tájirıbelerin, ulttyq qozǵalys pen jańa ýaqyttyń damý aspektilerin, utymdy júıesin quraıdy.
Alash máselesi – qoǵamdyq-saıası hám mádenı-tarıhı turǵydan asa mándi, ári qazaq memleketi týraly arǵy-bergi dáýirlerdegi el muratyn, azattyq hám bostandyq jolyna negizdelgen arman-ańsarlaryn, ulttyq memleket qurýǵa qatysty berik ustanymdaryn tereń tanytady.
Alash ustanymy – ult muraty men mánin, damý baǵyttaryn aıqyndaıdy.
Alash murasy – aqyl-parasat nury, bilim-ǵylymnyń qaınary, tarıh pen tanymnyń toǵysy, dástúr men tájirıbeniń, damý úrdisteriniń unamdy úlgisi.
Alash muraty men aqıqaty, azattyq pen tutastyq negizi de osy.
Asyly, Alash joly onyń arystarynyń ómiri men taǵdyr-talaıynan da tereń tanylady. Ásirese: «…Olar aqtalysymen eliniń júregine qazaǵym, mılletim, ultym degen sózder qaıta egilgendeı boldy. Kóp uzamaı ulttyq ıdeıa táýelsizdik kezeńindegi qazaq kórkem sóziniń basty taqyrybyna aınaldy. Ózderimen birge Qazaqstanyna azattyq týyn jelbiretip ala kelgen osy bes arys pa dep te qalamyn». Munyń ózi, saıyp kelgende el-jer tarıhyna, dástúr men din, Otan men otbasylyq qundylyqtarǵa adaldyqtan tanylady. Bul – Alash jolynan, onyń qaıratkerleri ómirine de tán. Negizi: «Otan degen uǵym osy tilden, sodan keıin – jerden, sodan keıin –azamatynan bastalady».
Ult muratynyń asyl arqaýy, ózekti arnasy – rýhanı jańǵyrý baǵyttarynan da azattyq máni, táýelsizdik nári keńinen kórinedi.QR Prezıdentiniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy el tarıhy men dástúrin, ulttyq bolmystyń tabıǵatyn keń túrde kórsetti.
Anyǵynda, árıne elimizdiń júrip ótken joly, jańa tarıhı kezeńdegi saıası reforma men ekonomıkalyq damý úrdisterin, basym baǵyttaryn quraıdy. Bul baǵyttardyń qataryna, sóz joq «Mádenı mura» men «Halyq – tarıh tolqynynda» syndy baǵdarlamalar júıesin jatqyzar edik. Qazaqstan aýmaǵynda irgeli izdenister, eren eńbekter atqaryldy. Alys-jaqyn elderdiń muraǵattarynan tól tarıhymyzǵa qatysty qujattar jıyntyǵy jınaqtaldy.Tarıhı-mádenı eskertkishter men nysandar jańǵyrtyldy. Ulttyq murattar aıqyndaldy. Ozyq dástúrler ulyqtaldy. Ulttyq biregeılikti saqtaýǵa, básekelik qabiletti arttyrýǵa keń óris ashyldy. Qazaqstannyń evolıýııalyq damýyna mańyz berildi. Rýhanı jańǵyrý – el damýynyń ózegine aınaldy. Bastysy, árıne ult damýy, tabysty bolýy tabıǵı baılyqpen emes, adamdardyń básekege qabilettiligimen aıqyndalatyny, mádenı ashyqtyq, jarqyn qasıetterimen baǵalanatyny basym baǵyt alady. Ulttyq-rýhanı tamyrdan nár alý qajettiligi, jańǵyrýdyń negizgi ólshemi – ulttyq kodty saqtaý, oǵan adaldyq tanytý, eren eńbek etý kerektigi de anyq aıtylady. Ulttyq sananyń kemeldenýi men kókjıegin keńeıtý – bolmysymyzdyń basty sharty, derbes damý úrdisi ekendigi júıeli de kelisti kórsetiledi. Sananyń ashyqtyǵy arqyly zerdeniń basym baǵyttary aıqyndalyp, ozyq jetistik pen tájirıbeler taǵylymy – tabysqa jetýdiń joly, keń órisi ekendigi damyǵan elder kórsetkishimen, unamdy úrdistermen sabaqtastyqta sóz etiledi.
Budan baıqalatyny, elimiz júrip ótken jol – azattyq pen tatýlyqtyń negizi. Ult táýelsizdiginiń altyn arqaýy, asyl ózegi de osyǵan kelip saıady.
Alash jolynyń bir qyry, syrly sıpattarynyń negizi de osy. Qazaqstan tarıhnamasynyń bútin bolmysy, damý úrdisi de osydan tereń tanylady.