Adamzattyq tarihtyŋ asyl arqauy – azattyq pen jasampazdyq joly. Onyŋ negızın – bırlık pen tatulyq, dostyq pen tūtastyq qūraidy. Arǧy-bergı tarihta, örkeniet damuynda azattyqty tu etken, bostandyq jolyn mūrat etken, osy baǧytty taŋdaǧan ūlt pen ūlystar köp-aq. Alaida, azattyq jolyna tüsu, täuelsızdık mūrattaryna qol jetkızu oŋai bolmaǧany anyq.
El tarihy men damuynda – Alaş joly, azattyq pen tūtastyq mäselesı keŋ oryn alady. Būl – täuelsızdık kezeŋınde maŋyzdy faktorǧa ainaldy.
Qazaqstan tarihnamasynda ūlt ziialylarynyŋ azattyq pen bostandyq jolyndaǧy eren eŋbekterıne keŋ oryn berıledı. Būl rette, ärine HH ǧasyr basynda qazaq oqyǧandarynyŋ qoǧamdyq ömırge, ruhaniiat salalaryna erkın enıp, būl baǧyttarda eldık müdde jolynda jūmyla eŋbek etuı ülgı etuge laiyq. Bırtūtas ūlttyq memleket qūru – Alaş ideiasynyŋ basty ūstanymy boldy.
Alaş joly – ūlt tarihynyŋ ainasy, eldık mūrat-müddenıŋ asyl arnasy. El tarihynyŋ arǧy-bergı kezeŋınıŋ örnektı örısı, azattyq arqauy. Ūlt täuelsızdıgı – qoǧamnyŋ barşa salasyna sony serpın berdı. Ömır mūraty aiqyndalyp, adam eŋbegıne köp köŋıl bölındı. Mädeni-ruhani arnalar aiqyndalyp, jaŋa baǧyttar belgılendı. Zertteu men zerdeleu ısıne keŋ örıs aşyldy. Ūlt mūraty men eldık müddenı, täuelsızdık taǧylymyn baiandy etu syndy kädelı de sauapty ıster, qalyŋ köptıŋ arman-aŋsarlaryna negızdelgen igılıktı de ızgılıktı qadamdar aldyŋǧy kezekke şyqty.
Aldymen aitarymyz, el egemendıgı tūsynda — «Jalpy ūlttyq tatulyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu», «Halyqtyŋ tūtastyǧy men ūlttyq tarih» jyldarynyŋ // 1997, 1998 // ǧibrattyq-taǧylymdyq qyrlary aiqyndalyp, «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» Zaŋ küşıne enuı // «Egemen Qazaqstan» 1998, 6 qaŋtar// arǧy-bergı kezeŋderdegı halqymyzdyŋ taǧdyr-talaiyn, ädebi-mädeni häm ruhani salalardaǧy tanymal tūlǧalardyŋ ömırı men eŋbegın, qoǧamdyq qyzmetterın qaita qarap, jaŋa qyrlaryn aşu ısınde köp kömegı boldy. Bastysy, ärine 31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı bolyp belgılendı. Elımızdıŋ jer-jerınde jazyqsyz jazalaǧandardy eske tüsıretın memorialdyq eskertkışter aşyldy. Aza kıtaptary jaryq körıp, qalyŋ köpke jettı.
Kelesı kezekte eske tüsıretın jaittardyŋ bırı – «Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ Maǧjan Jūmabaevtyŋ, Ahmet Baitūrsynovtyŋ, Jüsıpbek Aimauytovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn zertteu jönındegı komissiiasynyŋ qorytyndysy» da köpke jetkenın aitu läzım.
Onda, äsırese M. Jūmabaevtyŋ, A.Baitūrsynovtyŋ, J. Aimauytovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy turaly keŋ kölemdegı mälımet, derek közderımen qatar, atqarylar auqymdy ıs-jūmystarǧa da jan-jaqty oryn berılgen: «Jazyqsyz jazaǧa ūşyrap, respublikada otyzynşy jyldary oryn alǧan zorlyq-zombylyqtyŋ, sosialistık zaŋdylyqty būzudyŋ qūrbany bolǧan asa körnektı aqyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ, ırı ǧalym-lingvist, ädebiet zertteuşı, tiurkolog, daryndy aqyn-audarmaşy Ahmet Baitūrsynovtyŋ, qazaq romanynyŋ negızın saluşylardyŋ bırı, belgılı lingvist, aqyn-audarmaşy Jüsıpbek Aimauytovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn zerttegen komissiianyŋ jūmys qorytyndylaryn qarai kelıp, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ Biurosy komissiianyŋ M.Jūmabaevtyŋ, A.Baitūrsynovtyŋ, J.Aimauytovtyŋ qoǧamdyq-saiasi, ǧylymi-pedagogikalyq jäne ädebi qyzmetı turaly tarihi şyndyqty tolyq kölemınde qalpyna keltıru, olardyŋ jeke şyǧarmalaryn, zerdeleu jönındegı tūjyrymdarymen kelıstı, respublikalyq gazetterdıŋ, jurnaldardyŋ redaksiialaryna, Qazaq KSR Televiziia jäne radio habary jönındegı memlekettık komitetıne olardyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq qyzmetı turaly maqalalar seriiasyn jariialau, radio men televiziiadan habarlar siklyn ūiymdastyru ūsynyldy. Ortalyq Komitetınıŋ Biurosy sondai-aq, Qazaq KSR Baspa, poligrafiia jäne kıtap saudasy ısterı jönındegı memlekettık komitetıne Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ Tıl bılımı, Ädebiet jäne öner instituttarymen bırlese otyryp, M.Jūmabaevtyŋ, A.Baitūrsynovtyŋ jäne J.Aimauytovtyŋ taŋdamaly şyǧarmalary men ǧylymi eŋbekterın äzırlep, basyp şyǧarudy tapsyrdy».
QK OK qorytyndysynan soŋ-aq qazaq älemınde, tarihy men ruhaniiatynda jaŋa baǧyttar aiqyndaldy. Sony zertteuler men zerdeleulerge keŋ örıs aşyldy. Alaştyŋ qairatker-qalamgerlerınıŋ // mysaly, Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M. Jūmabaev, J. Aimauytūly, J.Aqbaev, H.Dosmūhamedūly, Q.Kemeŋgerūly, S.Qojanov,T.Rysqūlov, N.Töreqūlov, S. Säduaqasūly, B.Syrtanov, t.b. // qoǧamdyq qyzmetı men kezeŋı, ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasy ırgelı ızdenısterdıŋ, aluan baǧyttaǧy zertteulerdıŋ arqauyna ainaldy. Aldymen, Alaş arystarynyŋ «Şyǧarmalary» jaryq kördı //1998-1990 j.j.//, köptomdyqtary basylyp keledı (1995-2017). Zertteu men zerdeleu ısı- jeke jinaq pen ūjymdyq eŋbekterden, kıtaptar men bibliografiialyq körsetkışterden oryn aldy (mysaly, Alaş-Orda. Sb. Dokumentov. Sostav: N. Martynenko.- A, 1992; Alaş miras. Qūjattar jinaǧy.-A, 1993; Alaş qozǧalysy. Qūjattar men materialdar jinaǧy. 1-3 tom. -A, 2004-2007 j.j; Alaş aqiyqtary. Qūrast: T.Jūrtbai. -A, 2006; Bes arys. Estelık, maqalalar. -A, 1992; Qazaqstan. Ūlttyq ensiklopediia.-A, 1997-2000; 2005; Alaş qairatkerlerı. Körsetkış. – Astana, 2004; «Alaş» qozǧalysy. Anyqtamalyq.-A, 2008;Gorod Alaş(Sbornik dokumentov).-Semei,2010. 366 str;Vostochnoe otdelenie pravitelstva Alaşordy (Sbornik dokumentov). – Semei, 2010. 420 str; Alaştanu mäselelerı (Ǧylymi jinaq). – Semei: Tanym, 2010. 420 bet; Alaş tuy astynda.Tanymdyq basylym. – Astana: Arman Media, 2013. 198 bet; HH ǧasyrdaǧy Alaştyŋ aq joly. – Almaty: Ekonomika, 2013. 248 bet, t.t.).
Alaş arystarynyŋ qoǧamdyq qyzmetı men kezeŋı, ömırı men şyǧarmaşylyǧy – «Qazaqstan jazuşylary: ΧΧ ǧasyr» //anyqtamalyq// – (Almaty: Ana tılı, 2004. 392 bet), «Ädebi ömır şejıresı» //Qūrast: Ä.Narymbetov. Almaty: Ana tılı, 2005. 448 bet; Ädebi ömır şejıresı (2007-2012). – Almaty: An-Arys,2012. 408 bet)// atty kölemdı kıtaptardan da keŋ oryn alyp,tarih pen tanym arnalarynyŋ syr-sipattary aşylady.
Otandyq tarih pen bılım-ǧylym jüiesınde – Alaş tarihy men taǧylymy, Qazaqstandaǧy alapat aştyq pen quǧyn-sürgın syrlary, ūlt täuelsızdıgın arman-aŋsarlaryna ainaldyrǧan tanymal tūlǧalardyŋ ömırı men kezeŋı, qoǧamdyq qyzmetı men şyǧarmaşylyq mūralary: Ǧ.Ahmedovtyŋ «Alaş «Alaş» bolǧanda» – 1996, K. Nürpeiısovtyŋ «Alaş häm Alaşorda» – 1995, T.Käkışūlynyŋ «Maǧjan-Säken» – 1999, S.Qirabaevtyŋ «Ūlt täuelsızdıgı jäne ädebiet»-2001, M. Qozybaevtyŋ, «Aqtaŋdaqtar aqiqaty» – 1992, M. Qoigeldievtıŋ «Alaş qozǧalysy» – 1995,Ş.Eleukenovtıŋ «Maǧjan» – 2008, D. Dosjannyŋ «Abaqty» – 1992, R.Nūrǧalidıŋ «Äuezov jäne Alaş» – 1997, T.Jūrtbaidyŋ «Talqy» – 1997; «Ūranym…Alaş!» – 2008, T.Qarataevtyŋ «Alaş jäne Alaşorda» – 1990, D.Qamzabekūlynyŋ «Alaş jäne ädebiet» – 2002, R.Tūrysbektıŋ «Jüsıpbek» – 1997, «Ar ainasy» – 2000, A.Ismaqovanyŋ «Vozvraşenie Pleiady» – 2002,H. Oraltaidyŋ «Alaş» – 1971, T.Omarbekovtyŋ «Zobalaŋ» – 1994, S.Özbekūlynyŋ «Arystary Alaştyŋ» – 1998 t.b. ızdenıs, eŋbekterınen jan-jaqty körınıs tapty. BAQ jüiesı men mūraǧat materialdary, estelık-äŋgımeler men hat jazbalary, t.t. keŋ kölemde qamtyldy. Zertteu men zerdeleuge, tanu ısıne keŋ oryn berıldı.
Sondai-aq «Mūstafa Şoqai» (Taŋdamaly, 2 tom ) 1998; D.Qydyrälievtıŋ «Mūstafa Şoqai» – 2007; Şäkärım (ensiklopediia) 2008; Şäkärımtanu mäselelerı (1-6 kıtap), – 2006-2008; Ǧ.Esımnıŋ «Danyşpan Şäkärım» – 2008; B.Äbdıǧaziūlynyŋ «Şäkärım» (Ǧūmyrnamalyq baian) – 2008; E.Sydyqovtyŋ «Şäkärım jäne Alaşorda». – 2008; «Alaş qalasynyŋ tarihy». – 2010; Q.Salǧaraūlynyŋ «Ūly Qaǧanat» – 2008; A. Seidımbektıŋ «Qazaqtyŋ auyzşa tarihy» – 2008; A. Ismaqovanyŋ «Alaş ädebiettanuy» – 2009;D.Qamzabekūlynyŋ «Alaş jäne ädebiet» – 2002; R.Tūrysbektıŋ «Jüsıpbek» – 1997; S.Sütjanovtyŋ «Alaş jäne türkı ruhaniiaty» – 2008; T.Jūrtbaidyŋ «Bırtūtas Alaş ideiasy» – 2014, t.b. zertteu eŋbekterınde Alaş mūraty, onyŋ körnektı ökılderınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasy, körkemdık qūpiiasy men estetikalyq mūrattar, uaqyt pen keŋıstık syrlary, tarih pen taǧdyr-talaiy, t.t. jan-jaqty tanylady. Qysqasy, eske alǧan eŋbekter – täuelsızdık kezeŋınıŋ oŋdy qyrlarymen qatar, Alaş mūratyn, mūrasy men mirasyn tanyp-taldauǧa, zerttep-zerdeleuge batyl qadamdar jasaidy.Tūǧyrly tūlǧalardyŋ esımı men eŋbekterın eske alady. Ony keŋ kölemde qarastyryp, tanyp-taldap, zerttep-zerdeleudıŋ jaŋa baǧyttaryn aiqyndaidy. Al basty eŋbekterdıŋ qatarynda 2004-2008 jyldary jaryq körgen – «Qazaq ädebietınıŋ tarihyn» (on tomdyq) ataǧan jön.
Alaştyŋ arman-aŋsaryn asqaqtatyp, maqsat-mūrattary men mūra-mirastaryn jinap-jariialauda, zerttep-zerdeleude ärı qalyŋ köpşılıkke jüielı jetkızu men nasihattau ısınde – JOO-da, atap aitqanda: QazŪU-de «Alaş» tarihi-zertteu ortalyǧy, EŪU-de «Alaş» instituty, Semeidegı «Alaş-Semei» ǧylymi-zertteu ortalyǧy, t.t. aitarlyqtai eŋbek etude. Alaş mūratyna, mūrasy men mirasyna qatysty qūjat-materialdar, ärı aluan taqyryptaǧy jinaq-kıtaptar men ǧylymi-teoriialyq konferensiialardyŋ maqsat-mazmūnynan eldık müdde, igılıktı ıster men ızgılıktı qadamdar, janaşyrlyq pen jauapkerşılık syndy sipattar tereŋ tanylady. Asyly, Alaş mūratyn, arman-aŋsarlaryn ömır-uaqyt şyndyqtarymen, tarih tarazysy tūrǧysynan tanyp-taldaudy maqsat etuımen bırge qoǧamdyq-kezeŋdık körınısterdı, mädeni-ruhani arnalardy keşendı sipatta, ūlttyq müdde aiasynda sabaqtastyqta körsetu – bügıngı künnıŋ basty mäselelerınıŋ qataryna jatady. Öitkenı osy kezeŋ tūsynda: «…Otarşyldyqqa qarsy küres, eldıŋ täuelsız damu jolyna tüsuı, aldyŋǧy qatarly elderge teŋelu, oqu-bılım üirenu, halyq tūrmysynyŋ auyrtpaşylyqtaryn aşyna söz etu bükıl däuır ädebietınıŋ erekşelıkterıne ainaldy».
Otyzynşy jyldar oirany, näubet pen zūlmat zardaptary da el eŋsesın tüsırıp, alapat aştyqqa ūryndyrdy,quǧyn-sürgınge tüsırdı.
HH ǧasyr basyndaǧy aqpan jäne qazan revoliusiiasy, Uaqytşa ükımet, bolşevikter äreketı ūlt ziialylarynyŋ bırıgıp, azattyq pen bostandyq jolyna tüsuge äser ettı.Baǧyttaryn aiqyndap, ūstanymdaryn nyǧaitty. Nätijesınde, 1917 jyldyŋ 21-26 şılde men 5-13 jeltoqsandaǧy jalpyqazaq sezderı, ondaǧy memlekettık qūrylym, jer mäselesı, halyq milisiiasy, oqu, dın, sot t.s.s. mäselelerdıŋ qozǧaluy – Alaş tarihyn, ūlt ziialylarynyŋ tabandylyǧyn, bastysy azat el, täuelsız memleket qūru jolyndaǧy baǧyttaryn tanytady. Eske tüsırsek, biylǧy jyldyŋ aişyqty, mereilı tūsy – Alaş partiiasy men Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧanyna – 100 jyl (Orynbor, 1917, 5-12 jeltoqsan). Bastysy, būl tūsta – Qazaq avtonomiiasyn qūru, ükımetın qalyptastyru maqsat etıldı. El-jerge qyraǧylyq tanytu, tarih pen dästür, ruhaniiat ısıne adaldyq pen janaşyrlyq basym baǧyt aldy. Ūlt azattyǧy, täuelsız memleket qūru – basty baǧyt, berık ūstanymǧa ainaldy. Aqiqatynda: «Qoǧamdyq belsendı äreketke, negızınen HH ǧasyr basynda şyqqan būl tolqyn 1905 jyly alǧaşqy orys revoliusiiasy, 1917 jylǧy aqpan, qazan revoliusiialary, ökımet basyna bolşevikterdıŋ kelıp, keŋes ökımetınıŋ ornauy sekıldı aspan jarylyp, jer sılkıngendei ǧalamat jarylystar tūsynda qairat körsettı. Osy ūly aǧystardyŋ barşasy olardyŋ jeke ömırıne, qoǧamdyq, şyǧarmaşylyq taǧdyryna yqpal jasap, tereŋ ız tastady».
Anyǧynda, ärine, HH ǧasyr basyndaǧy alǧaşqy şiregınde dübırlı däuır, revoliusiialar tūsynda qoǧamdyq qūbylystarǧa ün qatumen bırge bılımi-ǧylymi arnalarǧa, mädeniet örısıne Alaş arystary, qairatker-qalamgerlerı sübelı üles qosty. Atap aitqanda, osy tūstaǧy Alaş qairatkerlerı häm qalamgerlerı arasynda – Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, J.Aqbaev, J.Aimauytūly, M.Jūmabaev, H.Dosmūhamedov, D.Ädılev, A.Baitasov, A.Baidildın, H.Bolǧanbaev, Ǧ.Bırımjanov, H.Ǧabbasov, Ä.Ermekov, Q.Kemeŋgerov, S.Qojanov, S.Säduaqasov, T.Rysqūlov, E.Omarov, M.Tynyşbaev, M.Şoqai, t.b. ūlt mūraty jolyna, azattyq ideiasyna, derbes memleket qūru ısınde eren eŋbek ettı. Bastysy, olar «Qarqaraly qūzyrhatyn» daiyndady. Alaş qozǧalysyna, ūlttyq partiia qūruǧa, Ükımet jasaqtauǧa qatysty. Alaş äskerın qūrdy.Nätijesınde, Alaşordanyŋ zaŋ, qaulylarynda – el men jer jaiyn, azattyq häm bostandyq mäselesın, azyq-tülık, oqu-aǧartu, milisiia, ūlt keŋesı, muftilık , halyq soty, auyl basqarmasy, ruhaniiat ısın, baspasöz ben dındı, tarih pen tanym toǧysyn, salyq jüiesın ötkır köterıp, keŋınen qozǧady. Osy retten kelgende, Alaş arqauy – azattyq, bostandyq, täuelsızdık mūrattary bolatyn-dy. Alaş arystarynyŋ bastauynda tūrǧan Ä.Bökeihanşa aitsaq: «…Tırı bolsam, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn!» degen berık ūstanymy qazırgı kezeŋde de ūltqa adaldyqty, janaşyrlyq pen jauapkerşılıktı tanytsa kerek.
Asyly, Ä.Bökeihan – 1905 jylǧy Qoiandy järmeŋkesınde jazylǧan petisiiany ūiymdastyruşylardyŋ bırı. 1-Memlekettık Dumaǧa deputat bolsa, A.Baitūrsynov äleumettık ömırge, mädeni-ruhani salalarǧa ülken üles qosty. Ūlt baspasözıne (« Aiqap», «Qazaq») belsene aralasty. Bılımi-ǧylymi baǧyttarda eren eŋbek etıp, mol mūra qaldyrdy. J.Aqbaev, H.Dosmūhamedov ärtürlı mamandyq ielerı bolǧanmen, Alaş qozǧalysyna, onyŋ ükımetın qūruǧa aralasty. Eldık baǧytta eŋbektenıp, bırqatar kıtaptar jazdy. M.Şoqai qairatkerlıgı Türkıstan mäselesınde keŋınen körındı. «Jaŋa dünie», «Jaŋa Türkıstan», «Jas Türkıstan» jurnaldaryn şyǧaryp, otarşyldyqtyŋ sodyrly siqyn synady. Halyq azattyǧyn qoldady. Al, J.Aimauytūly 1917-1919 jyldary Alaş partiiasyna kırıp, Semeide Gubrevkom müşesı bolady. Oqu bölımın basqaryp, «Qazaq tılı» gazetıne redaktor bolady. Alaşorda müşelerı quǧyndalǧanda, «Kışı Oktiabr» avtory – Goloşekinge qastandyq jasady, – dep tūtqynǧa tüsedı (1929,20 mamyr). Taǧylǧan aiyby – «1927-28 jyldary Ädılev bandasymen astyrtyn bailanys jasap, qyrda qaruly küres ūiymdastyrmaq boldy».
Eske tüsırsek, būǧan deiın J.Aimauytūly «Torǧai ısıne» qatysty da jauapqa tartylǧan bolatyn-dy. Būl tūsta A.Baitūrsynov ūsynysymen «Aştarǧa kömek» komissiiasy qūrylady. Torǧaidaǧy aşarşylyqqa Semei-Kerekuden mal jinap, tegın taratylady.Qolhat alady. Bıraq, mörı bolmaǧan edı. 1927 jylǧy Qyzylordadaǧy sotta söilegen sözınde – qazaqqa qatysty Ädet zaŋyn alǧa tartady. Adamdyq boryş pen mūrattar töŋıregınde keŋınen söz etedı. Jauabynyŋ soŋynda: «…Eŋbegım salauat! Aştar üşın men-aq qūrban bolaiyn! Elımnıŋ zaŋyna könemın!» degendı aitady. «Elı üşın küiedı…». Ömır sapary da qysqa bolady. Soŋynda mol mūra, taǧylym qaldy. Hakım Abai aitqandai: «Ölmeitūǧyn artyna söz qaldyrdy». Qasym aqyndai: «Özım turaly» mūŋdy da nazdy, mändı de närlı şymyr şumaqtar jazdy. Mūnda özı turaly ümıt te, el jaily tebırenıs-tolǧam da bar:
Şyqpasa janym denemnen,
Ne salsa taǧdyr körem men.
Bır özım üşın ölmeimın,
Bır ǧana soǧan könem men.
Keudemde äzır jürek bar,
Tılek bar. Soǧan senem men.
Artymda qyruar elım bar,
Ölse de denem, men ölmen…
Osy baǧytty bauyrlas elderde, äsırese Qyrǧyzstanda – İşanǧali Arabaev, Qasym Tynystanov jüielı jalǧastyryp, küreskerlık tanytty.
Osy jaittardy eske alǧanda, söz joq HH ǧasyr basyndaǧy dübırlı däuır şejıresı, revoliusiialar şyndyǧy – azattyq, bostandyq, täuelsızdık mäselesınıŋ qazırgı kezeŋmen bailanysy häm sabaqtastyǧy baryn anyq aŋǧartady. Eske tüsırsek, 1917 jyly 5-13 jeltoqsan aralyǧynda Orynborda jalpyqazaq sezı ötıp, Alaş avtonomiiasy qūrylyp, onyŋ töraǧasy Älihan Bökeihan boldy. Ūlt keŋesı qūramyna – H.Dosmūhamedov, H.Ǧabbasov, M.Şoqai, Ä.Ermekov, J.Aqbaev, O.Äljanov, B.Qūlmanov, B.Mamytov, t.b. endı. Avtonomiia ortalyǧy Semei qalasy bolyp belgılendı.
Osy tūsta, iaǧni 1917 jyly tamyzda – Türkıstan avtonomiiasy da Alaş arqauyn, baǧyt-maqsattaryn qoldady. Al 1920 jyly tamyzda Qazaq avtonomiialy respublikasy Resei federasiiasy qūramynda qūryldy. 1991 jyly Qazaqstan Respublikasy Keŋes Odaǧy qūramynan şyǧyp, Täuelsızdık jariialady. Osy oraida, ärine 1920 jyly qūrylǧan Qazaq ASSR-ı men qazırgı Qazaqstannyŋ negızı bolǧan Alaş avtonomiiasy, onyŋ basty baǧyttaryn qūraǧan – azattyq pen bostandyq mūrattary bügıngı uaqytta da özektı bolǧandyqtan, ūlttyq memleket qūru baǧytyndaǧy ūstanymdarynan ortaq maqsat, tarihi jalǧastyq pen sabaqtastyq bary baiqalady. Demek, azattyqty aŋsap, bostandyq jolyn taŋdap, täuelsızdıktı jan-jürekterımen qalaǧan alaşşyl häm halyqşyl qairatkerler negızın qalaǧan Alaş jalpyhalyqtyq partiiasy men Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧanyna – 100 jyl, azattyq ideiasy men bostandyq jolynda ömırın qiǧan saiasi quǧyn-sürgınge – 80 jyl toluy el tarihy men damu ürdısterınde maŋyzy zor.
Jinaqtap aitqanda, qazaq halqynyŋ tarihy, qalyptasu kezeŋderı men damu joly – Alaş arqauy: azattyq, bostandyq, täuelsızdık mūrattaryn qūrady. Qazaq memleketın qūru arman-aŋsarlaryna ainaldy. Būl, äsırese el-jerge ielık etu, tarih, dästür, dın, mädeniet, ruhaniiat ısıne adaldyq, janaşyrlyq pen jauapkerşılık tanytu – 1905 jyly Qarqaraly qūzyrhatynda, 1917 jyly Alaş baǧdarlamasynda berık oryn aldy.
Alaş qozǧalysy, Alaşorda ükımetı, ūlt qairatkerlerı haqynda şetelde, atap aitqanda qandasymyz M.Şoqai, başqūrt Zäki Uäli Toǧan, özbek Baimyrza Hait t.b. azattyq aqiqatyna qatysty eŋbekter jazdy.
Öz kezegınde H.Oraltai – «Alaş – Orta Aziia türkı qazaqtarynyŋ ūrany» atty (1973) kıtap jazyp, azattyq mūrattaryn keŋ türde körsettı.
Būdan baiqalatyny, HH ǧ.b. Alaş mūratynan : eldıŋ bütındıgı, jerdıŋ tūtastyǧy, dästür, dınnıŋ berıktıgı, bılım-ǧylymnyŋ, tarih-tanymnyŋ tereŋdıgı, mädeni-ruhani häm ǧylymi-şyǧarmaşylyq qūbylystardyŋ sabaqtastyǧy, azyq-tülık mäselesı, milisiia, ūlt keŋesı, baspasöz mūraty, memleket salyǧy, halyq soty, t.s.s. azattyq atributtary anyq aŋǧarylady.
Būdan basqa, el tarihynyŋ qalyptasuy men damuyndaǧy qily kezeŋder, ūlt-azattyq qozǧalys körınısterı, azattyq ideiasy – Alaş arqauyn qūraidy.
Alaş mūraty – el tarihynyŋ jarqyn betterın, qazaq ziialylarynyŋ qoǧamdyq-äleumettık häm mädeni mūrattaryn, tarihi jauapkerşılıgın, aqyl-parasatqa suarylǧan dästürler jiyntyǧy men täjıribelerın, ūlttyq qozǧalys pen jaŋa uaqyttyŋ damu aspektılerın, ūtymdy jüiesın qūraidy.
Alaş mäselesı – qoǧamdyq-saiasi häm mädeni-tarihi tūrǧydan asa mändı, ärı qazaq memleketı turaly arǧy-bergı däuırlerdegı el mūratyn, azattyq häm bostandyq jolyna negızdelgen arman-aŋsarlaryn, ūlttyq memleket qūruǧa qatysty berık ūstanymdaryn tereŋ tanytady.
Alaş ūstanymy – ūlt mūraty men mänın, damu baǧyttaryn aiqyndaidy.
Alaş mūrasy – aqyl-parasat nūry, bılım-ǧylymnyŋ qainary, tarih pen tanymnyŋ toǧysy, dästür men täjıribenıŋ, damu ürdısterınıŋ ūnamdy ülgısı.
Alaş mūraty men aqiqaty, azattyq pen tūtastyq negızı de osy.
Asyly, Alaş joly onyŋ arystarynyŋ ömırı men taǧdyr-talaiynan da tereŋ tanylady. Äsırese: «…Olar aqtalysymen elınıŋ jüregıne qazaǧym, milletım, ūltym degen sözder qaita egılgendei boldy. Köp ūzamai ūlttyq ideia täuelsızdık kezeŋındegı qazaq körkem sözınıŋ basty taqyrybyna ainaldy. Özderımen bırge Qazaqstanyna azattyq tuyn jelbıretıp ala kelgen osy bes arys pa dep te qalamyn». Mūnyŋ özı, saiyp kelgende el-jer tarihyna, dästür men dın, Otan men otbasylyq qūndylyqtarǧa adaldyqtan tanylady. Būl – Alaş jolynan, onyŋ qairatkerlerı ömırıne de tän. Negızı: «Otan degen ūǧym osy tılden, sodan keiın – jerden, sodan keiın –azamatynan bastalady».
Ūlt mūratynyŋ asyl arqauy, özektı arnasy – ruhani jaŋǧyru baǧyttarynan da azattyq mänı, täuelsızdık närı keŋınen körınedı.QR Prezidentınıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasy el tarihy men dästürın, ūlttyq bolmystyŋ tabiǧatyn keŋ türde körsettı.
Anyǧynda, ärine elımızdıŋ jürıp ötken joly, jaŋa tarihi kezeŋdegı saiasi reforma men ekonomikalyq damu ürdısterın, basym baǧyttaryn qūraidy. Būl baǧyttardyŋ qataryna, söz joq «Mädeni mūra» men «Halyq – tarih tolqynynda» syndy baǧdarlamalar jüiesın jatqyzar edık. Qazaqstan aumaǧynda ırgelı ızdenıster, eren eŋbekter atqaryldy. Alys-jaqyn elderdıŋ mūraǧattarynan töl tarihymyzǧa qatysty qūjattar jiyntyǧy jinaqtaldy.Tarihi-mädeni eskertkışter men nysandar jaŋǧyrtyldy. Ūlttyq mūrattar aiqyndaldy. Ozyq dästürler ūlyqtaldy. Ūlttyq bıregeilıktı saqtauǧa, bäsekelık qabılettı arttyruǧa keŋ örıs aşyldy. Qazaqstannyŋ evoliusiialyq damuyna maŋyz berıldı. Ruhani jaŋǧyru – el damuynyŋ özegıne ainaldy. Bastysy, ärine ūlt damuy, tabysty boluy tabiǧi bailyqpen emes, adamdardyŋ bäsekege qabılettılıgımen aiqyndalatyny, mädeni aşyqtyq, jarqyn qasietterımen baǧalanatyny basym baǧyt alady. Ūlttyq-ruhani tamyrdan när alu qajettılıgı, jaŋǧyrudyŋ negızgı ölşemı – ūlttyq kodty saqtau, oǧan adaldyq tanytu, eren eŋbek etu kerektıgı de anyq aitylady. Ūlttyq sananyŋ kemeldenuı men kökjiegın keŋeitu – bolmysymyzdyŋ basty şarty, derbes damu ürdısı ekendıgı jüielı de kelıstı körsetıledı. Sananyŋ aşyqtyǧy arqyly zerdenıŋ basym baǧyttary aiqyndalyp, ozyq jetıstık pen täjıribeler taǧylymy – tabysqa jetudıŋ joly, keŋ örısı ekendıgı damyǧan elder körsetkışımen, ūnamdy ürdıstermen sabaqtastyqta söz etıledı.
Būdan baiqalatyny, elımız jürıp ötken jol – azattyq pen tatulyqtyŋ negızı. Ūlt täuelsızdıgınıŋ altyn arqauy, asyl özegı de osyǧan kelıp saiady.
Alaş jolynyŋ bır qyry, syrly sipattarynyŋ negızı de osy. Qazaqstan tarihnamasynyŋ bütın bolmysy, damu ürdısı de osydan tereŋ tanylady.
Raqymjan Tūrysbek, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor
Astana
