Memlekettik múddeni kózdep, ulttyq qundylyqtardy ulyqtaýda eleýli eńbekterimen el mádenıeti men tarıhyna ólsheýsiz úles qosyp kele jatqan ǵalymdarymyz az emes. Sondaı tulǵalarymyzdyń qatarynda Qazaqstan ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri, professor Erenǵaıyp Sálıpuly Omarovtyń esiminiń erekshe atalynýynyń ózindik sebebi de joq emes.
Shynynda Erenǵaıyp Sálipulynyń aty atalǵanda Qazaqstan táýelsizdigimen birge túlegen tuńǵysh Qaınar ýnıversıtetin ashqany jáne Qazaq órkenıeti men tarıhy ınstıtýtyn qurǵany eske túsedi. Elimizdiń jaratylystaný jáne qoǵamdyq ǵylymdardyń damýyna birdeı qomaqty úles qosyp kele jatqan ǵalymnyń shyǵarmashylyq sheńberi keń, tańdaǵan salalary san alýan bolyp keletinin ǵylymı orta jaqsy biledi. M. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń túlegi ekendigi, atomdyq jáne molekýlalyq fızıka máselelerine arnalǵan monografııalyq eńbekter jarııalap, dıssertaııa qorǵaǵany óz aldyna bir áńgime.
Búgingi bul maqalada akademık E.Omarovtyń naqty ǵylymdardan ózge, qoǵamdyq-gýmanıtarlyq, onyń ishinde tarıh ǵylymy boıynsha tereń izdenister nátıjesinde qol jetkizgen zertteýleri sóz bolmaq. Atap aıtqanda, qazaq órkenıetiniń álem órkenıetindegi bir kórinisi retinde alatyn ornyn aıqyndaý úshin mol materıaldar negizinde jınaqtalǵan dálelderi men dáıekteri, ustanatyn ustanymdary baıandalatyn bolady. Reti kelgende aıta ketetin nárse, ǵalym «Ǵumyr boıy oqý» zamanaýı trendter qaǵıdasyna súıene otyryp, tarıh mamandyǵy boıynsha magıstratýra támamdap, PhD ǵylym doktory (Germanııa) ataǵyn alýynyń ózi dittegen maqsatyna jetý úshin aıanbaı eńbek etýdiń úlgisin kórsetse kerek.
Ol 1997 jyly Qaınar ýnıversıtetiniń janynan Qazaq órkenıeti men tarıhy ınstıtýtyn ashyp, qazaq órkenıetin zerdeleýdegi qadaý-qadaý qadamdardy, elimizdiń rýhanı damýyndaǵy qolǵa alynar zertteýlerdi zerdeleýde atqarylar is-shara boıynsha jospar ázirlep, onyń iske asyrý tetikterin tııanaqtaıdy. Atap aıtqanda, ınstıtýt qyzmetiniń maqsaty qazaq órkenıetiniń ózindik erekshelikteri men onyń kóshpendi, qytaı, ıslam, eýropa sııakty basqa álemdik órkenıettermen dıalogynyń erekshelikterin anyqtaý bolyp aıqyndalady. «Órkenıet» uǵymynyń negizi retinde onyń franýz tilindegi lıngvıstıkalyk maǵynasy alynady. Osy maǵyna el men ony mekendeıtin etnostardyń mádenıeti men órkenıettik aspektilerin jan-jaqty zertteýdi meńzeıdi. Oǵan Ortalyq Azııa men Qazaqstan geografııasyn, tarıhyn (tarıhnama jáne derektaný), qazaq tarıhyn, qazaq fılosofııasyn, fılologııasyn, mádenıetin, din taralýyn, qazaq mentalıteti men etnopsıhologııasyn zertteý sııaqty maǵynalar syıǵyzylady. Instıtýt mindeti — qazaq órkenıetiniń qalyptasý máseleleri, onyń kónedegi, orta zamandaǵy, jańa zamandaǵy damý proesteri men qazirgi kezdegi ahýalyn aıqyndaýǵa jol ashady. Kózdegen maqsat pen mindetterdi oryndaý barysynda, tarıhı proess degenimiz bútin birqatar órkenıetter aýysymy, al órkenıet degenimiz qandaı da bir elder, halyqtar, etnostar tobynyń belgili bir damý kezeńindegi materıaldyq, rýhanı, áleýmettik ómiriniń sapalyq ereksheligi degen ǵylymı kózqarasty zańdy dep qarastyrý kózdeledi.
Instıtýt janynda «Qazaq ıvılızaııasynyń qaınar kózi» atty teorııalyq-ádistemelik semınar da Erenǵaıyp Sálipulynyń jetekshiligimen ótkizilgen bolatyn. Bunda Qazaqstan jerindegi etnostardyń, ásirese qazaqtardyń tarıhy, fılosofııasy, fılologııasy, mádenıeti, dini, olardyń órkenıettik aspektileri júıeli túrde zertteledi. Semınarǵa qatysýshylar qazaq mentalıteti, qazaq etnopsıhologııasynyń qalyptasýy men genezısi syndy mańyzdy máselelerge asa kóńil bóledi. Osy taqyryptaǵy birqatar pikirtalastyq júmystar akademık E.Omarovtyń bastamasymen jaryq kórgen «Qazaq ıvılızaııasy» jýrnalynyń betterinde jaryq kórýge úsynylady. Akademıktiń jetekshiligimen ótkizilgen keshendi arheologııalyq ekspedıııa barysynda biraz qundy artefaktiler tabylyp, olardyń arheologııalyq jádigerler negizinde Ýnıversıtet janynan qazaq kónekózderiniń kishigirim murajaıy qurylýyna sebepshi bolady.
Ýnıversıtette turaqty túrde ótkiziletin kóptegen halykaralyq konferenııalarda, onyń ishinde eki jylda bir ótetin «Órkenıetter forýmy», «dóńgelek ústelder», semınarlar men konferenııalarda qazaq órkenıeti taqyryby tereń talqylanatyn pikir almasatyn ǵylymı ortalyqtarǵa aınalǵanyn aıta ketsek, artyq bolmas. Ýnıversıtet ǵalymdary Qazaqstandaǵy jáne sheteldegi iri ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń ǵylymı sharalaryna belsendi aralasýynyń arqasynda qazaq órkenıetiniń ınstıtýtynyń tanymaldylyǵy arta tústi.
Franııadaǵy Qazaqstan Respýblıkasy elshiliginiń aralasýymen E.Omarovtyń ótinishi boıynsha 1998 jyly Nansı, Gavr jáne Parıj qalalaryndaǵy ýnıversıtetter boıynsha týrne uıymdastyryldy. Ǵylymı turǵydan Gavr men Nansı kalalaryndaǵy Universite du Havre halyqaralyq qatynastar fakýltetiniń basshylarymen kezdesý tıimdi nátıje berdi. Fakýltet dekany Gavr Qazaq órkenıeti jaıly lekııalar kýrsyn uıymdastyrýǵa kómek kórsetýdi surady. E.Omarov osy kýrstardy daıyndaý arqyly alǵash ret jańa ǵylymı baǵyt retinde Qazaq órkenıetiniń ádisnamalyq jáne teorııalyk negizin baıandady. Buǵan deıin álemdik ǵylymda bul másele tereń qarastyrylmaǵanyn jáne problema retinde qoıylmaǵanyn tilge tıek etsek bolady.
Sońǵy kezde E.S.Omarov Qazaqstannyń kóne tarıhy men qazaq erkenıetin ǵylymı turǵyda zertteýge erekshe kóńil bólip júr. Zertteýler nátıjesi boıynsha ol 2001 jyldyń 16—18 shilde kúnderi Avstralııada ǵalamdyq órkenıet týraly Birinshi Halyqaralyq Kongreste baıandama jasady. Ǵalymnyń bul baıańdamasyn Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrligi joǵary baǵalady. Sondaı-aq 2001 jyly ol Sorbonn Parıj-2 jáne FAKO ýnıversıtetteri stýdentteri aldynda «Qazaq órkenıeti» taqyrybyna baıandama jasap, jalpy órkenıettegi qazaq órkenıetiniń alatyn ornyn aıqyndap berdi.
Oraıy kelgende oqyrmandarǵa myna bir oqıǵany aıta kentendi jón kórdik. Akademık E. Omarov 1998 jyly Nansı kalasyna saparynda jolda shaǵyn La-Chep-pe kalashyǵyndaǵy Attılanyń lageri ornalasqan tarıhı mekende bolady. Lagerdiń ornalasqan jeri Franııanyń avtomobıl joly kartasynda kórsetilgen jáne memleket tarapynan kúzetiledi. 2007 jyly ǵalym bul jer-de eki ret boldy jáne «AUTOUR DU CAMP D’ATTILA» atty Attıla Assoıaııasynyń 120-shy múshesi bolyp, assoıaııanyń shtab-páterinde qazaq órkenıetiniń qalyptasýy týraly pikir alysý ótkizildi.
E.Omarov osy saparynda assoıaııa Prezıdenti Riegge RAVIET-pen kezdeskende, onyń Franııa mádenıet mınıstrliginiń granttyq qarjysyna murajaı salynyp jatqandyǵy týraly aıtqan aqparatynan keıin delegaııa óz tarapynan qurylys jumysynyń aıaqtalýyna qarjylaı kómek kórsetetin málimdeıdi. Ǵalymnyń osy murajaıda 2009 jyly 3 ret bolyp, murajaıǵa qymbat eksponattar syıǵa tartýynyń ózin otanshyldyqtyń, ulttyq qundylyqqa degen qurmettiń kórsetkishi retinde baǵalaýǵa bolady. Eksponattardy syıǵa tartý rásimine La-Cheppe qalasynyń meri Marsel Bonnet, Franııadaǵy QR Elshiliginiń qyzmetkeri N.Tuıaqbaev, assoıaııanyń jańa prezıdenti Jan Per Popele (RORELER), jergilikti baspasóz tilshileri, murajaı qyzmetkerleri, assoıaııa músheleri jáne t.b. qatysady. Bul shara týraly habarlar jergilikti baspasóz betterinde jarııalandy. Osy sharalarmen qatar Attıla lageri týraly aqparattardy qamtyǵan Attıla týraly kitap jazyldy. Kitap 2006 jyly Almatyda jaryq kórdi jóne sol jyly Frankfýrt qalasynda ótken halyqaralyq kitap jármeńkesine qatysqany tek qazaqstandyqtardyń ǵana emes, álemdik oqyrmandardyń aqparattanǵanyn kórsetse kerek.
Franýz rejısseri, doktor Katrın Peı (Satherine Reih) Almatydaǵy almanyń Malus sieýegsi jabaıy sorty týraly ǵylymı-tanymdyq fılm túsirdi. Qaınar ýnıversıteti jáne E.S. Omarovtyń jeke óz basy olarǵa kıno túsirýde jáne senarııdi taldaýda kómek kórsetti. Fılm 2010 jyly túsirilip bitti, Parıjde tusaýkeseri ótti. 2010 jyly Franııada Katrın Peıdiń belsene qatysýymen «Alma» assoıaııasy quryldy (Satherine Reih-Rgesidente de I’Association Alma), bul assoıaııaǵa E.Omarov sheteldik múshe retinde tirkelgen. Qazirgi ýaqytta E.Omarovtyń Katrın Peı hanymmen birge Attıla jáne Órkenıetter týraly ózge de derekti fılmder túsirý oıy bar.
Sondaı-aq, Lıssabon geografııalyq qoǵamnyń kómegi arqyly qoǵam muraǵatynan Ejelgi Qazaqstan terrıtorııasy belgilengen kóne kartalar tabyldy. Al eń bir tamasha jańalyqtar Lıssabonanyń ortalyq arheologııalyq murajaıynda turǵan balbal tastar boldy. Bul balbaldar Eýrazııanyń barlyq aımaqtarynda kezdesetin balbaldardan aýmaıdy. Bul sáýlet úlgilerinde beınelengen adamdar túr-tulǵasy aıqyn jóne azıattarǵa uqsaıdy, al kıimderindegi ornamentter dál qazaqtiki. Ornamentterde qazaq oıýlary men kıiz úı keregeleri beınelengen.Bul sáýlet úlgilerin olar b.d. 1-2 ǵasyrǵa tıesili deıdi jáne Portýgalııanyń soltústiginen tabylǵan. Bul uıymnyń qyzmetkerleri Lýıs Aıres Varros jáne hatshy Anıl Samart ǵalym E.S. Omarovpen ortaq ǵylymı izdenisterin jalǵastyrýdy josparlaýda.
Anıl Samart pen E.Omarovtyń ortaq jumystardyń nátıjesinde «Ertedegi úndi-saq mádenı-órkenıettik yqpaldastyq» degen shartty ataýy bar kitaby baspaǵa daıyndalý ústinde. Zertteýdiń keıbir nátıjeleri týraly mynany aıtýǵa bolady. A.Samart Býdda paıǵambardyń saq, naqtyraq aıtsaq, qassaq taıpasynan shyqqandyǵy týraly boljam aıtady. Kaspıı teńizin ındýstar ózderiniń ata jurty dep sanaıdy, olardyń kóne tilinde ol «Sútti teńiz» dep atalady, ıaǵnı, beıneli túrde aıtqanda — ana súti. Tildegi, minezdegi kóptegen sáıkestikterdi aıtpaǵanda tarıhı turǵydan alǵanda moǵoldar men aq ǵundardyń basym bóligi soltústik Úndistanǵa kóship kelgen.
Professor Omarov E.S. birneshe jyl qatarynan jahańdyq órkenıet máselelerine baılanysty halyqaralyq jobaǵa atsalysyp, Sıdneı (Avstralııa) men Nıý-Iorktegi (SShA) konferenııalarǵa qatysty.
QHR Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń Shyǵys Eýropa, Reseı jáne Ortalyq AzııaInstıtýtymen (Pekın); QHR qazirgi zamanǵy halyqaralyq qatynastar Akademııasymen (Pekın); Shanhaı qoǵamdyq ǵylymdar akakdemııasynyń Shanhaı yntymaqtastyq uıymy Ortalyǵymen (Shanhaı); QHR Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń shekaralyq aımaqtardyń tarıhy men geografııasy ǵylymı-zertteý Ortalyǵymen; Ýkraına Ulttyq ǵylym akademııasynyń fılosofııa jáne Krymskıı atyndaǵy shyǵystaný ınstıtýttarymen (Kıev); Chenchı ýnıversıtetiniń Reseı ınstıtýtymen (Taıvan); Stokgolm ýnıversıtetiniń Azııa-Tynyq muhıt zertteýler ınstıtýtymen; Ýppsala ýnıversıtetimen (Shveııa) yntymaqtastyq qatynastar ornatýynyń negizinde uzaq merzimdi ǵylymı jobadardy qolǵa alý múmkindigi týyp otyr.
2010 jyldyń tamyz aıynda onyń basqarýymen ýnıversıtet ǵalymdary QHR ShUAR QǴA shaqyrýymen qytaı jáne shetel ǵalymdary tobymen birge Uly Jibek Jolynyń soltústik bóligimen júrip otyryp, Úrimshi—Qorla—Qarashar—Aqsý—Qashgar qalalaryn aralap shyqty. Osy ǵylymı-praktıkalyq ekspedıııa barysynda Mahmud Qashǵarı, Júsip Balasaǵunı, Appaq Qoja, Satúq Boǵra han, Moǵolstan ámirshisi Toǵluk Temir sııaqty túrki áleminiń uly qaıratkerleriniń kesenelerine taǵzym etilip, tarıhı taǵylymdaryna nazar aýdaryldy.
E.Omarov tarıhshy retinde Uly jibek jolyn basynan aıaǵyna deıin júrip ótý maqsatyn aldyna qoıǵan edi. Ol Túrkııanyń Ystambýl qalasynan bastap Qytaı memleketiniń astanasyna deıingi aralyqty tolyqtaı júrip ótipti. Keıbir jerlerin jaıaý, kópshiligin árıne kólikpen júrip ótýge týra kelgen. Bul bosqa aralaý emes edi, Ol sol elderdiń órkenıetin jáne módenıetin qosa zertteı júrdi. Qyzyqty da dáıekti faktilerdi jolyqtyrdy. Mysaly, Qashqarııanyń Qotan qalasynda Shoqan Ýálıhanovtyń urpaqtary bar eken. Shoqan munda az ýaqyt bolsa da jergilikti bir kelinshekpen ýaqytsha otbasyn quryp turǵany tarıhı shyndyq. Sol kisi Shoqanǵa shynymen ǵashyq bolǵan eken jáne balaly bolyp urpaǵyn saqtap qalǵan. Endi sol urpaq ósip ónip, áli kúnge deıin biz qazaqpyz deıdi eken. Shoqannyń asyl beldigin áli de januıalary kózdiń qarashyǵyndaı saqtap keledi desedi. Ras pa, ótirik pe anyq qanyǵy belgisiz, biraq kim bilsin!? Erekeńe sol jaqtyń qazaqtary áńgimelep bergen kórinedi.
E.Omarovtyń osyndaı jemisti ǵylymı izdenisterin eskerip, Portýgalııanyń astanasy Lıssabon qalasyndaǵy geografııalyq qoǵamy ǵalymdy tolyq múshelikke qabyldady. Ǵalym sondaı-aq, taǵy bir qyzyq jaıtqa sonda Portýgalııadaǵy arheologııa mýzeıinde kezikken. Lıssabonnyń soltústiginde adamnyń beınesinde jasalǵan qulpy tastar tabylǵan eken. Adamnyń boıyndaı jasalǵan balbal tastardyń túri azıattyq sıpatta, tipti qazaq sııaqty, ústerinde kıgenderi shapan. Ol az bolǵandaı shapandarynda kerege men qazaqtyń qoshqar múıizine uqsaıtyn oıýlary kórsetilgen. «Shamamen I-III ǵasyrlarda jasalǵan, jáne kóp tabylǵan eken. Sonda olar ol jaqqa qalaı barǵan, kememen bardy ma eken!? Ne de bolsa ǵundarǵa deıin barǵan bolyp tur ǵoı» dep topshalaıdy Erenǵaıyp Sálıpuly.
Ǵalymnyń zor izdenisteriniń nátıjesinde ár jyldary alys-jaqyn shetelderde jaryq kórgen «Qazaq órkenıetiniń qysqasha tarıhy», «Qazaq órkenıeti»; «Attıla. Órkenıettik róli»; «The Kazakh Sivilization and Nistogý»; «Portretter: Gerodottan Gýmboldtqa deıin syrttaı kózqaras» (tel avtor) syndy eńbekteri qazaq órkenıetin zerdeleýge arnalǵan qundy eńbekter qatarynda baǵalanǵanyn kópshilik jaqsy biledi.
Atalǵan eńbekterinde «Qazaq órkenıeti» atty jańa ǵylymı baǵyttyń qalyptasýy men damýy týraly ózindik, ǵylymǵa súıengen oqshaý oılarymen bólisedi. «Qazaq órkenıeti» konepııasyn usynǵan ǵalym retinde tanymaldylyǵy artyp keledi. Qazaqtarda kóshpendilikpen qatar ózendik órkenıet bolǵandyǵyn, ertedegi qazaqtardyń keme jasaǵandyǵyn ǵylymı turǵydan dáleldegen. Qazaq órkenıetiniń - kóshpendilik, qalalyq, ózendik, áskerı, eginshilik, dala órkenıetteri bolyp bólinetindigi týraly tushymdy tujyrym jasaǵan.
Sondaı-aq, Erekeńniń «Qazaq órkenıetiniń negizi» jáne «Attıla jáne órkenıet» atty monografııalyq eńbekteri jýyq arada jaryq kórmek. Ǵalym 100-den astam maqalalardyń avtory, onyń bir bóligi shetel basylymdarynda jarııalanyp, alys-jaqyn shetelderdegi órkenıettanýshy ǵalymdardyń oń pikirine ıe bolǵanyn aıta ketkenimiz abzal.
Iá, aıta bersek, bir maqalada Erekeńniń qazaq órkenıetindegi sony jańalyqtar, bir qaraǵanda adam sengisiz boljamdar jasaı alý sheberligi týraly, kez-kelgen ǵalymnyń qolynan kele bermeıtin kókeıtesti máselelerdi kótere alatyndyǵyna tolyqqandy taldaý jasaý múmkin emes.
Álemdik órkenıettiń bir kórinisi retinde qazaq órkenıetiniń ǵalamdyq deńgeıdegi ornyn aıqyndaý úshin álemniń aıtýly ǵylymı qaýymdastyqtarynyń arasynan tabylyp, óz tujyrymyn moıyndatýǵa tyrysyp júrgen qaıratkerligin sóz etkimiz kelgen edi...
Kárimbek QURMANÁLIEV,
QR UǴA akademıgi,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory,
professor,
Qazaqstan Ulttyq
jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń vıe-prezıdenti
