Búgin, mamyrdyń 27-sinde belgili qaıratker, sý mamany, gıdroınjener Narıman Qypshaqbaev 90 jasqa toldy. Eldegi sý sharýashylyǵynyń negizin qalaǵan bas maman, Muraptyń ózi "sý boıynda sýdaı taza adamdar jumys isteýi kerek" deıdi qaǵıdany ustanady. Onyń ómiri eldegi sý sharýashylyǵymen bite qaınasyp ketken.
MINEZDI MURAP - SÝ MENEDJERI
Narıman Qypshaqbaev - bir kórgenge qatal adam. Sovet odaǵyn kórgen, táýelsizdiktiń eıforııasyn ótkergen. Ákeleri stalındik repressııa qurbany bolǵan ol Sovet odaǵy ydyraıtyn qarsańda mınıstr qyzmetin atqaratyn. «Odaqtyń qulaıtynyn biz 2-3 jyl buryn bildik»,- deıtin edi ol sonda óz salasyndaǵy sharýashylyqtyń mańyzyna meńzep.
Narıman Qypshaqbaıuly Murap retinde eldegi sý máselesiniń rettelýine basty rol atqardy. Eldegi deımiz-aý, Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy sý bólinisi Qypshaqbaevsyz sheshilmeıtin kezder az emes. Aımaqtaǵy sý salasy áli de onyń aqyl-keńesine muqtaj ekenin aıtsaq, ásireleý bolmas. Ádette, onyń ózi asyra maqtap, ásire kópshik tastaýdy unatpaıdy.
Mınıstr kezinde el aralaǵanda jaıylǵan dastarhannan nan aýyz tıgeni bolmasa, qonaq bolyp qonaqtaýdy jón kórmeıdi eken. Sondyqtan Murapty keıbireýler «shaı ishpeıtin mınıstr» ataǵan.
"Murap" sózi - parsynyń "ámır" (ámir, bıleýshi) jáne "ob" (sý) sózinen quralǵan ataý. Iaǵnı sýdyń bıleýshisi, sýdyń basqarýshysy, sý menedjeri degen maǵynany beredi.
TÚRGENNEN – ERTISKE DEIIN
Narıman Qypshaqbaev 1958 jyly Qazaq memlekettik aýyl sharýashylyǵy ısntıtýtynyń gıdromelıoratıvti fakýltetin ınjener - gıdrotehnık mamandyǵymen támamdaıdy. Eńbek jolyn Almaty oblysy sýǵarý júıesi basqarmasynda Túrgen ózeniniń gıdrotehnıgi bolýdan bastaıdy. Keıinirek oǵan Asy jaılaýynyń ar jaq – ber jaǵyndaǵy basqa da ózenderdi bekitip beredi. Aýdandyq deńgeıdegi gıdrotehnıkke aınalady. Sonda atpen júredi eken. Sý sharýashylyǵyn erinbeı túgendegen ol áıgili «Qarash - Qarash oqıǵasy» bolǵan Qarash jotalaryn talaı kezgeni anyq. Qazir de kólik jete almaıtyn Sarymsaqty asýynan asyp, búgingiler «Túrgen sarqyramasy», «Aıýly sarqyramasy» atap ketken Sazdy Qarash sýynan talaı synama alyp, tómendegi Túrgen ózeni ólshemin ekshegen bolar.
Túrgendegi 2 jyldan soń Murap sol kezdegi Sý sharýashylyǵy mınıstrliginiń sý paıdalaný apparatynda bas ınjener qyzmetine aýysady.
Keıin Semeıge jiberiledi. Sol kezdegi Semeı oblysynyń Sý sharýashylyǵy jáne melıoraııa basqarmasynyń bastyǵy qyzmetin atqarady.
Búginde ol Semeıde ótken 6 jylyn saǵynyshpen eske alady. Semeı, Pavlodar tóńiregindegi osy kúnge deıin el ıgiligin kórip otyrǵan gıdroqurylystarda Narımannyń qoltańbasy bar. Onyń kóbi Murap Semeıden ketken soń, mınıstr bolǵan soń salynǵan nysandar, jolǵa qoıylǵan jobalar bolatyn.
Aımaqtaǵy muraptyq qyzmet tapsyrylǵannan keıin ol tipti qulshyna qyzmet atqarǵanyn eske alar edi. Ertistiń eki jaǵasyndaǵy máseleni bes saýsaqtaı biledi.
ABAI MEN QURMANǴAZYǴA JÚGINGEN ShENEÝNIK
Tek Semeıden oryn sýytqanda bir armany oryndalmaı qalǵanyn aıtyp qalǵany bar. Sol armany Ertis darııasynyń sol jaq jaǵasynan orman egý edi. Ertisten kanal tartyp, sol kanal darııanyń taǵy bir burylysynda qaıtadan úlken sýǵa qosylý kerek bolatyn. Murap sol orman Ertistiń Abaı aýdanyna shyǵa beris, Qaraýyl kúrejoly mańynda egilýge tıisti bolǵanyn aıtatyn.
Murap bolsa da, bul kisi qyzyq, Abaı dese, ishken asyn jerge qoıady. Ózi eki-aq nárse týraly sóıleıdi. Biri – sý sharýashylyǵy bolsa, ekinshisi – Abaı. Aqynnyń óleńderi, oıshyldyń paıym, dúnıetanymy. Áli kúnge suhbat alýǵa kelgen jýrnalısterge Abaı jyryn jatqa aıtyp, aýdıtorııasyn oılandyryp tastaıtyny bar...
Abaı degennen shyǵady, sý sharýashylyǵy tarıhyndaǵy aıtýly oqıǵalardy eksheýde de Murap halyq ádebıeti men mádenıetine jıi úńiledi. Sodan nár alady desek az bolar, dálel, derek tabady. Máselen, Kaspıı sýynyń 19 ǵasyrdyń sońynda deńgeıi kóterilgenine dálel retinde Qurmanǵazynyń «Kóbik shashqan» kúıi jáne Qashaǵannyń «Topan» dastany shyǵarylǵanyn aıtyp otyrady.
NAZARBAEV KELGENDE SÝ ShARÝAShYLYǴY MINISTRLIGIN TARATTY
Qazaq dalasy, Máýerennahr arasynda Murap kórmegen sý joq. Aral - Syrdarııa basseıninde, Balqash - Alakól basseıninde, Ertis, Esil jaǵasynda, Nura - Sarysý basseıninde, Tobyl - Torǵaı basseıninde, Jaıyq - Kaspıı basseıninde, Shý - Talas basseıninde Murap aıaldamaǵan jer kemde kem. Sirá túsine de kiretin bolar, onysyn kóldeneń kók attyǵa aıta bermeıdi. Alaıda eldiń burysh-buryshynda sý jaǵasynda salynǵan sý sharýashylyǵy obektileri týraly aıtyla qalsa, «olar meniń perzentterim sııaqty» dep emirenetini jasyryn emes.
Narıman Qypshaqbaev 1974 jyly sol kezdegi astana Almatyǵa shaqyrylady. Qazaqstannyń Sý sharýashylyǵy jáne melıoraııa mınıstriniń orynbasary, keıinirek Sý paıdalaný men qorǵaýdy retteý jónindegi bas memlekettik ınspektor boldy. Sózdiń rasy, Semeıden ketkisi joq edi. Qımaı-qımaı qoshtasyp, jańa qyzmetin de eńsere atqardy.
Sol ekpinmen 1981 jyldan 1990 jylǵa deıin Qazaq SSR Sý sharýashylyǵy jáne melıoraııa mınıstri bolyp jumys istedi. Al el bıligine burynǵy prezıdent, bir kezdegi sovettik sheneýnik Nursultan Nazarbaev kelgen kezde osy mınıstrlikti qajet dep sanamaı, aqyry taratyp tynady. Murap ta ishten tynady... Eldiń, jerdiń, tipti ómirdiń mańyzdy salasyn basqaratyn bul mınıstrlikte zamanynda 200 myń shamaly adam qyzmet atqarǵan. Sol kezde búgingideı "sý basyp qaldy", "sý tasyp ketti" degen jaılar sırek kezdesetin. Óıtkeni sharýashylyq tıimdi basqarylatyn.
Nazarbaevtyń qaıta qurylymdaýy men ońtaılandyrýynan soń 1990-1995 jyldary Murap Sý resýrstary jónindegi memlekettik komıtettiń tóraǵasy qyzmetinde júrip, eldegi, aımaqtaǵy sý sharýashalyǵy retteýge óz úlesin qosady.
JANAIQAI JÁNE JAŃǴYRYQ
Narıman Qypshaqbaıuly 1996 jyldan 2014 jylǵa deıin Ortalyq Azııa elderi arasyndaǵy Memleketaralyq sý sharýashylyǵyn úılestirý komıssııasynyń ǵylymı-aqparattyq ortalyǵynyń Qazaq fılıalynyń dırektory bolyp taǵaıyndaldy. Bul qyzmet onyń, ásirese, Aral teńizin qutqarý baǵytyndaǵy ushan-teńiz sharýalardy retteýine sebep boldy. Sý sharýashylyǵy dep salalana atalǵanymen, bul adam ómir súrýin qamtamasyz etetin erekshe ómirsheń sala bolatyn.
Ǵalamdyq apat Aral jaǵasyndaǵy jańa jaǵdaıǵa beıimdelý, adamdardyń qolaıly ómir súrýine qolaıly jaǵdaı jasaý tikeleı Muraptyń aralasýymen júzege asyp jatty. Basqasyn aıtpaǵanda, Kishi Araldy toltyryp, Kókaral bógetin salýda osy kisiniń qoltańbasy aıqyn kórinedi.
Onyń syrtynda, Syrdarııa boıynan 250 myń ga sýarmaly jerdi Qazaqstannyń enshisine aldyrtqanyn da bylaıǵy kópshilik bile bermes.
Ókinishtisi sol – jergilikti basshylyq sol jerlerdi ıgerýge qabiletsiz bolyp shyqty. Al 2006 jyly salynǵan 12 shaqyrymdyq Kókaraldyń osy kúnge deıin bir de bir jóndeý kórmegenin Narıman Qypshaqbaıuly shyryldap aıtyp júrgeli qansha boldy, salanyń «saıypqyrandary» ózderi de jaqsyraq bilse kerek.
«Jaman aıtpaı, jaqsy joq», Kókaral bógeti jarylsa, Qazaqstanda Aral jaǵasyna qaıtyp oralǵan balyqshylar men qaıta jandanǵan balyq sharýashylyǵy da qosa sýǵa ketýi ǵajap emes...
«SÝDAI TAZA ADAM»
Murap Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy sý salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń negizin qalady. Ony aımaqtaǵy elderdiń sý sheneýnikteri jıi surap turady. Qytaıdyń sý sharýashylyǵyn basqarýshylar arasynda da Muraptyń mártebesi men bedeli joǵary. Alaıda eldiń óz ishindegi sý sheneýnikteri men osy salaǵa jetekshilik etetin irirek basshylardyń áreketi qaryn ashtyratyny jasyryn emes.
1992 jyly Muraptyń usynysymen Qyzylordada Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrikmenstan arasyndaǵy memleketaralyq sý kózderin birigip paıdalaný jáne qorǵaý týraly kelisimge qol qoıyldy. Osy kelisimniń negizinde memleketaralyq sý sharýashylyǵyn úılestirý komıssııasy qurylyp, áli jumys istep keledi, alda da isteı beretin sııaqty. Óıtkeni oǵan balama tásil áli tabylǵan joq.
Sý sharýashylyǵy ǵylymyndaǵy Muraptyń eńbegi, ǵylymı maqalalary jaıly aıtpadyq. Onyń bári teorııa emes, Narıman Qypshaqbaıulynyń is-tájirıbesi negizinde jazylǵan, qalyptasqan eńbekter shoǵyryn quraıdy. Onyń basqalardan ereksheligi de osynda bolsa kerek.
Eldegi sý sharýashylyǵynyń atasy - Muraptyń ózi «Bir kún basqa salada jumys istemedim», - dep ǵumyrlyq salasyn maqtan tutady. Onyń taǵy da birde aıtqany bar, «Sý boıynda sýdaı taza adamdar jumys isteýi kerek», - dep.
Al Narıman Qypshaqbaıuly ózi de ary taza, mártebesi bıik Murap.
Janat Alǵadaı
