Tynymsyz Toqtaǵazın

2852
Adyrna.kz Telegram

Esse

«Qobyratyp túnimen kóp qaǵazyn...»

Baıaǵyda-aq ot edi,
Bárine tez jetedi.
Baspaldaqtyń beseýin,
Bir-aq attap ótedi...
(Jýrnalıstik folklordan)

Ár dáýirde belgili bir qalamgerdiń tynysy ashylady. Sol sekildi belgili bir kezeńde óte tanymaldyǵymen erekshelenetin jýrnalıster de bolady. Biraz ýaqyt boıy el aýzynan túspegen áleýetti áriptesterimizdiń biri – Muratbek Toqtaǵazın. Sonaý sekseninshi jyldardyń basynda ýnıversıtetke oqýǵa túskende ony tanymaıtyn qatarlasy joq edi. Sebebi boıy bir tutam semeılik mektep oqýshysy eki albomǵa jelimdep, júzden asa maqalasyn ala keldi. Qolynda áıgili «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń tilshisi» degen kýáligi bar. Onysyn baıqaýsyzda qaltasynan túsirip alǵan bolyp, aýyq-aýyq jurtqa kórsetip qoıady. Ózi jerdiń qurtyndaı bolǵanymen, sózi degen iri. Mańǵazdanyp sóıleıdi. Oqýǵa túspeı qalam degen qaýpi múlde joq. «Keshe Farıza apaıǵa kirip shyqtym. Muhtar Shahanov aǵaı qaıda otyrady eken? Oralhan Bókeevke jolyǵýym kerek edi? Sender kimsińder ózi? Aralaryńda bizdiń gazettiń Ánýarbek Áýelbekov degen tilshisi bar ma?». Júz maqala túgili júz jol jazbaı oqýǵa túsýge talpynǵan bizdiń biraz tustasymyz atyshýly Toqtaǵazınnen kádimgideı yǵady. Ataqty bala tilshimen terezesi teńesip, qylqıyp qushaqtasyp amandasyp jatqan Ánýarbekke eldiń bári qyzyǵa qaraıdy. Synaqtardyń bárinen sekirip ótip, Toqtaǵazın tústi oqýǵa. Tústi de dóńgelente jóneldi. Redakııa men eki ortaǵa kúnige júz qatynaıtyn shyǵar. Sondaı bir tynymsyz bala. Sabaqqa da ólimin salady. Janyǵyp júrgen bireý. Biraq bala tilshiniń sonysymen bedeli aspandap tur. Salaqulash maqalalaryn «Lenınshil jas» pen «Soıalıstik Qazaqstan» kezek-kezek basady da jatady. Maqalasy jaryq kórgen kúni máz bolady. «Búgin gazet jaqsy shyǵypty!», – dep jataqhananyń bar bólmesin aralap shyǵady. Ózi jıirek baratyn redakııalaryna keıin bizdi de súırep baratyn boldy.
Stýdent kezimizde KazGÝ-diń qalashyǵynda turatyn jýrnalıster men fılologtar túgel biletin mynadaı eki-aq jol óleń boldy:

Qobyratyp túnimen kóp qaǵazyn,
Otyrady Muratbek Toqtaǵazın.

Bul óleń jar qulaǵy jastyqqa tımeı, erteli-kesh júgiretin de júretin bala Muratbektiń sol kezdegi keıpin dál tanytatyn. Tańerteń qulqyn sáriden turyp alyp, jazý ústeline otyrady. Sabaqqa baryp kelip, qaıta jazady. Kúnimen, túnimen jazady. Túnniń bir ýaǵynda bala sharshaı bastaıdy. Sonda da ústelden turmaıdy. Qolynda qalamy, uıqyly-oıaý, basy salbyrap, máńgirip otyrady. Ol kezdegi úshinshi kýrstyń stýdenti, keıingi mınıstrimiz Altynbek Sársenbaev birinshi kýrstyń botatirsek bozbalasyna jany ashyp, aýyq-aýyq kelip, «Mynany jatqyzyńdar, áıtpese zoryǵyp ketedi», – dep, eskertip qoıady. Sóıtip, biz Toqtaǵazınniń jazýyn jabylyp, jalynyp júrip toqtatyp, uıyqtaýǵa ázer kóndiremiz. «Ýh, bárimiz jan-jaqtan qaýmalap júrip, aıýdy apanyna kirgizdik-aý!» – deıdi jigitterdiń biri. Ol uıyqtasa, shamdy sóndirip, biz de tósekke qısaıamyz.

Sol jyldary stýdent aqyndardyń aıtysy endi ǵana jandana bastaǵan bolatyn. Kýrstyń atynan aıtysatyn aqyndardyń bári Toqtaǵazındi jyrǵa qosady. Kimiń bar degende aýyzǵa túsetin myqtymyz sonyń ózi. Ishimizdegi kishimiz sol bolǵan soń, qaljyńmen qajaımyz da júremiz.

Kemshilik senen de bar, menen de bar,
Jurt otyr jańalyqqa eleńdep ár.
«Lenınshil jas» gazetiniń betin bermes,
Bizderde Toqtaǵazın degen de bar!

Bul – joǵarǵy kýrstaǵy Fabdolla Bulanovqa bizdiń kýrstaǵy Baýyrjan Úsenovtiń aıtqany.

Bizderde maqsat – bıik, murat – kerim.
Júremiz qarjy qoryn qurap tegin.
Festıvalge aýdardy elý somyn,
Aktıvıst Toqtaǵazın Muratbegim.

Bizge de, senderge de jarasypty án,
Tóske ozyp, talaı balam dara shyqqan.
Muratbek GDR-da án shyrqaǵan,
Aıǵanym aspaı júr ǵoı qalashyqtan!

Bul – bizdiń sol kezdegi tanymal satırık aıtysker, keıinnen belgili sýretshige aınalǵan Ersaıyn Japaqqa aıtqanymyz. Aıtyp otyrǵanymyzdyń bári dáleldi. Úzdik oqıtyn Muratbek stıpendııasynyń bir tıynyn qaldyrmaı, Máskeýde ótetin Jastar men stýdentterdiń Búkildúnıejúzilik festıvaliniń qoryna aýdaryp jiberip, ózi bir aı boıy ash júrgen. Burynǵy odaqtyń bedeldi joǵary oqý oryndarynyń úzdik stýdentterinen quralǵan halyqaralyq stýdentter otrıadynyń quramynda Germanııaǵa baryp, jumys istep qaıtqany da ras. Árıne, Muratbektiń baryldaǵan jaryqshaq daýsy Ersaıyn aqynnyń kýrstasy – QazGÝ qalashyǵynyń bulbuly Aıǵanym Musaevanyń ásem daýysymen salystyrǵanda túkke turmaıdy. Biraq bizdiń kýrstasymyz sol adamnyń qutyn qashyratyn ári úreı shaqyratyn zor únimen sonaý Berlınde, Oder ózeniniń boıynda «Syrǵaly jeńgeı syrtyńnan, Fashyq edim byltyrdan», – dep daryldap án salsa, nege aıtpaımyz? Germanııadan bos qaıtpady. Birneshe maqalalarǵa júk bolarlyq derekter ala kelipti. Ásirese, jurt úshinshi kýrs stýdentiniń ataqty «Azattyq soldaty» týraly «Mıllıondar júregindegi monýment» atty tanymdyq maqalasyna tánti boldy. Al Máskeýge baryp-kelý degeniń joǵary dárejeli stıpendııa alatyn ári maqala jazyp, aı saıyn býda-býda aqsha ustap júretin Muratbekke túk emes edi.

Jankeshtiliktiń beınesin tanytatyn Toqtaǵazınniń júris-turysyna eresek stýdentterdiń ózi nazar aýdara bastady. Joǵarǵy kýrsta oqıtyn stýdent ápkelerimiz: «Osy sendermen birge oqıtyn Toqtaǵazın degen kim ózi? Jataqhananyń tórt-bes baspaldaǵyn bir-aq attap júretin ana bir bala ma?» – dep suraıtyn. Ol ómir jolynda da tórt-bes baspaldaqty bir-aq attap óse bastady. Sondyqtan keıbireýlerge unaǵan joq. Ol jap-jas bolsa da, jýrnalıstıkaǵa alapat kúsh-qýat ákeldi. Tártibi temirdeı, dini qatty dekan Temirbek Qojakeev Muratbektiń ár isine razy bolatyn.

«Aıtyp júrýge ýaqytym joq...»

Tuıyq emes ol da asa,
Topty jarar tolǵasa.
Toıdyń sáni keler me,
Toqtaǵazın bolmasa!
(Jýrnalıstik folklordan)

Stýdent bolsa da, kún uzaqqa gazet-jýrnal jaqta júredi. Barady da qulash-qulash tapsyrma alyp keledi. Erteńine sony oryndap bolyp, quldyrańdap otyryp, redakııaǵa jetkizip tastaıdy. Arǵy kúni onysy gazet betinde jarq ete qalady. Sondaı jaýapty dúnıelerdi basylymdardaǵy aıbarly aǵaılar men aqyldy apaılar jýrfaktyń shıborbaı stýdentine qalaı ǵana senip tapsyrady, bul biz úshin jumbaq. Óziniń tanymaıtyn adamy joq. «Áı, sorly, keshke deıin ne isteısiń jataqta? Júr, «Lenınshil jasqa» baraıyq, Janbolat Aýpbaevpen tanystyramyn», – deıdi bizge. «Ketshi-eı, Aýpbaev seni qaıtsin?!». «Óı, ol – meniń jezdem, bizdiń aýyldyń Lázzat degen ádemi qyzyna úılengen». Osy, mine, myqtylardyń bári áıteýir sonyń bir jaqyny...

Súıretilip sońynan ilesem. Ol tanaýy shýyldap júrip bes-alty esikke kiredi. Men de odan qaptaldasyp qalmaımyn. Aıbyndy aǵaılarmen terezesin teń ustap erkin sóılesedi. «Birdeńe shyǵatyn bala», – dep bizdi de tanystyryp qoıýdy umytpaıdy. Taǵy da tapsyrma alamyz. Túnimen kirpik ilmeıtin boldyq endi. Úrker aýyp, uıqy qysqanda tynymsyz Toqtaǵazındi ıttiń etinen jek kórip otyram. Tańerteń basymyz qazandaı bolyp, Tetıa Nastıanyń aýylynan keletin 68-avtobýsqa minip, «Lenınshil jasqa» tartamyz. Sony ózi aparyp berse de bolady ǵoı... Joq, qanyńdy qasyqtap iship, qasyna ertip ketedi. Biraq endi álgi aparǵan dúnıeńdi aty máshhúr aǵaılar men tııanaqty táteıler kóp jóndemeı, birden nómirge jóneltip jatqanyn kórgende keýdeńdi qýanysh kerneıdi. Sosyn sońyna salpaqtap erip júrgen serigińniń jerdiń jyrtyǵyn jamaıtyn ótkirdiń ótkiri ekenine kóziń jetedi. Biz bolsaq, aıýdaı aqyrǵan gazet basshylary túgili murnyna qurt túspegen praktıkantpen de durystap sóılese almaı, mııaýlap qaıtyp keler edik. Al bul tas jaryp, taý tóńkeredi. Erteńine jazǵan maqalamyz «Lenınshil jastyń» aınaldyrǵan tórt betiniń bir betin erkin jaılap jatady. Al, qýan, al sekir... Sen bala qııalyńmen áýre bolyp, jymyńdap jatqanda, ol kelesi tapsyrmaǵa tas-túıin daıyn otyrady. Bizdiń jas kúnimizde mynadaı bir jańyltpash úlgisindegi syqaq óleń bar-dy. «Áýeli men ony súırep bardym, Ádepkide sırek bardy. Keıin jıirek bardy. Qazir ol meni súırep barady». Sol sııaqty men de Toqtaǵazındi onsha jaqtyrmaı júrsem de, «Jattalyp, aq Mýrkanyń aýzynda aty, Telmirip tasta otyryp jazǵan haty», – dep tompańdap izinen qalmaıtyn boldym. Osy kúngi tilmen aıtqanda, ol meniń alǵashqy prodıýserime aınaldy. Aqıqaty osy, bizdi jazý álemindegi belsendi hareketshildikke sol alyp keldi. Biraq pármendi prodıýserime arada kóp jyl ótkende ózim prodıýser bolam dep kim oılapty...

Qarymdy qalamger, ulaǵatty ustaz Seıdahmet aǵa týraly jazǵan «Biz bilmeıtin Berdiqulov» degen maqalamda Muratbek dosyma qatysty mynadaı bir detal bar. Jurtty úzildirmeı úzindi ala salaıyq:

«Besinshi kýrsty bitiretin jyly sala qulash qabyrǵa gazetin shyǵaratyn boldyq. Uzyndyǵy on eki metr qarabaıyr «buqaralyq aqparat quralynyń» redaktory – kýrsymyzda kóp jazý jaǵynan eshkimge upaı bermeı turǵan Muratbek Toqtaǵazın. Ózi keremet pysyq. Bir uıyqtap oıanady da, ǵalamat ıdeıalardy ómirge ákeledi. «Qyzyq bolsyn, – dedi bir kúni, – Qazaqstannyń eń myqty basylymdarynyń bas redaktorlaryna sol mekemeniń fırmalyq blankasyna bizdiń gazetke arnap tilek jazdyryp ákeleıin be?».

– Olar seni qaıtsin! Jazdyra almaısyń!
– Jazdyram!

Dúnıede qaıraýdan artyq qýat beretin nárse joq. Onyń ústine bul Muratbek – isteımin degenin isteıtin julymyrdyń julymyry. Sodan ol sabaqty jıyp qoıyp, tanaýy shýyldap, gazet-jýrnaldardyń shoǵyrlanǵan jeri – Maksım Gorkıı kóshesindegi, 50-shi úıdi betke alyp tartyp otyrdy. Keshke qaraı sol ekpinimen besinshi jataqhananyń baspaldaqtarynyń bes-altaýyn bir-aq attap, bólmemizge oraldy. Kele sala birneshe basylymnyń fırmalyq blankasyn kóz aldymyzǵa kólbeńdetti. «Óı, myna jyndy shynymen alyp kelipti!», – dep, búgingi kúngi «Astana aqshamy» gazeti bas redaktorynyń birinshi orynbasary, ol kezdegi botatirsek bozbala Talǵat Batyrhanov qaǵazdarǵa jarmasty.

Bylaı bolypty. Bizdiń «Alyp kele almaısyń» degen qaıraý sózimizge namystanǵan Muratbek salyp otyryp «Soıalıstik Qazaqstannan» bir-aq shyǵady. Syrttan bir qushaq jel ala kirgen dosymyzǵa baısaldy Balǵabek Qydyrbekuly: «Aınalaıyn, durys, biraq istep júrgenderiń balanyń oıyny ǵoı, jaraıdy, bara ǵoı…», – deıdi. «Qoı, úlkeninen bastaǵanym durys bolmady, endi kishkentaıyna baraıyn». «Qazaqstan pıoneriniń» bas redaktory Ýálıhan Qalıjanov sózge kelmeıdi. Soıdaqtatyp jazyp beredi. «Bilim jáne eńbektiń» bas redaktory Aqseleý Seıdimbekov: «Gazetterińniń aty «Epılog» deısiń be, im-m-m… orysshalaý eken. Degenmen, tilek jazyp bereıin», – deıdi. Endigi baǵyt – qaı kezde de qalamy muqalyp kórmegen «Lenınshil jas». Ataq-dańqy dúrildep turǵan Seıdahmet Berdiqulov qabyrǵa gazetiniń adýyndy redaktoryn sypaıylyqpen qabyldaıdy. Bul sypaıylyqqa boıy úırengen soń Muratbek:

– Aǵa, Ýálıhan aǵa da, Aqseleý aǵa da jazdy. Endi siz de jazyńyz, – deıdi batyldanyp. Berdiqulov basyn kóterip alyp, bir qaraıdy.

– Aǵa, jańaǵy sózimdi Aqseleý aǵaǵa aıtpaı-aq qoıyńyzshy, – deıdi Muratbek uıalǵan tek turmastyń keıpin tanytyp. Berdiqulov jaqtyrmaı taǵy bir qaraıdy. Sosyn qaǵazyna qaıta úńilip jazyp jatyp:

– Oǵan baryp aıtyp júrýge ýaqytym joq, – deıdi. Keıin Berdiqulovtyń osy sózi stýdentter arasynda jıi aıtylatyn mátelge aınalyp ketti».

Muratbek Toqtaǵazın oqý bitirgen soń, «Soıalıstik Qazaqstanda» qalýǵa ázirlenip jatty. Atyshýly «SQ»-da Muratbekti bilmeıtin adam joq edi. Tapsyrmalaryn buljytpaı oryndap turǵan qarshadaı ǵana qara balaǵa súısine me, áıteýir aǵalarymyzdyń bári de Muratbekke jyly qabaq tanytty. Ol kezdegi Muratbektiń bedeline jan balasynyń bári qyzyǵady. Sol Toqtaǵazınniń oqý bitire sala, «SQ»-da syqıyp otyratynyna kúmán joq-ty. «SQ»-daǵylar naqty ýáde bermese de, beımaza balanyń óz ujymdaryna kelýine onsha qarsy bolmaǵan sııaqty. Áne-mine dep otyrǵanda bir kúni stýdentter aýdıtorııasyna kelisti eki jigit aǵasy kirip keldi de, Muratbektiń búkil ómirin ózgertip jiberdi. Ekeýi de aqsary, naızadaı tip-tik. Bireýin tanydyq. «Bilim jáne eńbek» jýrnalynyń bas redaktory Aqseleý Seıdimbekov. «Jánibek án salady, Aqseleý tamsanady» degen epıgrammanyń dúrildep turǵan kezi. Ekinshisin Aqań ózi tanystyrdy. elınograd oblystyq «Kommýnızm nury» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Jomart Ábdihalyqov eken. Ekeýi de bıpazdap sóıleıdi. Sózge birinen-biri ótken sheshen. Aǵyla jóneldi. Shetimizden erı bastadyq. Ishki álemimizdi alaı-túleı etken ádemi áńgimelerden uqqanymyz, jýrnalıst qansha jerden ǵulama bolsa da, ómir jolyn alystaǵy aımaqtarǵa baryp eńbek etýden bastaýy kerek eken. Sheraǵań da sóıtipti, Seıdaǵań da sóıtipti, Farıza apamyz da, Muhtar aǵamyz da týra solaı istepti. Myna aldymyzda sóılep otyrǵan sheshen aǵalarymyz da osy joldan ótken. Al sonda Almatyǵa qalamyz dep armanda bolyp júrgen myna bizge ne bolǵan ózi!? Aqseleý aǵa sóziniń aıaǵyn bylaı bitirdi: «Qysqasy, biz bıyl oqý bitiretin, biri «Soıalıstik Qazaqstandy», biri «Lenınshil jasty» kózdep otyrǵan myna eki jigitti elınogradtyń oblystyq gazetine shaqyra keldik. Úı de bolady, kúı de bolady!». Aǵalar aıtyp otyrǵan ekeýdiń biri Muratbek edi de, ekinshisi men edim.

Men bir-aq sátte mıymdy jaýlaǵan romantıkanyń qursaýynan tez shyǵyp, esimdi jıyp aldym da, Almatyda qalyp qoıdym. Al Muratbek elge belgili eki aǵasynyń sózin jyqpaı, Arqany betke aldy. Sol ketkennen mol ketti. Ádette, syrtqa ketken jýrnalıster birer jyldan soń astanaǵa qaıtyp oralatyn. Ol qozǵalǵan joq. Qaıta sonyń sońynan keıin kúlli astana kóship bardy...

 

«Erteń «Egemenge shyǵaram...»

Appaq onyń júregi,
Armanǵa erip júredi.
Aspandaǵy poıyzdy,
Aıtady da kúledi!
(Jýrnalıstik folklordan)

Muratbek qarymdy qalamy arqyly Arqa tósindegi uly dúbirge ún qosty. Tyńgerlerdiń ortasynda túnep, alqaptyń tynysyn tanytty. Eńbek adamdarynyń beınesin shynaıy kórsetýge tyrysty. Jetistikterdi dáriptep, kemshin tustar kezdesse, synnyń sadaǵyn kezedi. Oblystyq gazette qyzmet istep júrse de, ózi burynan aralas-quralastyǵy bar respýblıkalyq basylymdarmen baılanysyn úzgen joq.

Qurdastary «Muratbek bılikke bir taban iliktirse boldy, kóp uzamaı óse bastaıdy», – dep qaljyń aıtady. Shynynda da, solaı edi. Tipti «Muratbekti KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas hatshysy etip saılasa da, bir-eki kún qınalyp istep keter edi», – dep ázildeıtinbiz. Stýdent kezinde ýnıversıtet komsomol komıtetiniń múshesi boldy. Aqmolaǵa kelgen soń oblystyq komsomol komıtetiniń bıýro músheligine saılandy. Ol jyldary órimdeı jas jýrnalıstiń mundaı deńgeıge kóterilýi óte qıyn edi. Sóıtip júrgende, qalalyq keńeske depýtattyqqa usynyldy.

Bul da sırek kezdesetin jaıt. Ádette, basylymnyń basshylary ǵana depýtattyqqa saılanatyn. Al bul bolsa bar bolǵany oblystyq gazettiń jap-jas qyzmetkeri. Bir kúni ony oblystyq gazettiń bas redaktory Oktıabr Álibekov shaqyrdy. Bólmesinde óziniń orynbasary Jomart Ábdihalyqov ekeýi otyr eken. «Shyraǵym! – dedi Oktıabr aǵa. – Biz talaı ret depýtat bolyp kórdik. Endigi úmit – jastarda. Myna Jomart aǵań ekeýmiz aqyldasyp, seni qalalyq keńestiń depýtattyǵyna usynǵaly otyrmyz».

Sodan úsh adam kandıdat bolyp básekege tústi. Jastar saraıynyń dırektory, nasos zaýytynyń jumysshysy jáne jıyrma bes jastaǵy Muratbek. Saılaýshylardyń seksen paıyzy – basqa ult ókilderi. Ekinshi týrda Jastar saraıynyń dırektory ekeýi qaıta saıysqa tústi. Aqyry jeńip shyqty. Budan keıin onsyz da typyrshyp, qoldy-aıaqqa turmaıtyn jas jýrnalıst ábden kúshine mindi. Saılaýshylardyń amanatyn oryndaýǵa qulshyna kiristi. Eldiń aryz-shaǵymyn tyńdap alyp, mekemelerdiń basshylaryna barady. Depýtat ekenin aıtady. Jýrnalıst ekenin eske sala ketýdi de umytpaıdy. Oryndalmasa, qyp-qyzyl shataq shyǵarady. Basqa kelmese de, sol qolynan keledi. Ózi qalalyq keńestegi eń jas depýtat boldy.

Bul – elde rýhanı sananyń oıanyp, ulttyq rýhtyń kóterilgen shaǵy edi. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynan birneshe jyl buryn qurylǵan «Til jáne mádenıet» qoǵamy ultjandy jastardy tóńiregine toptastyrdy. Sol jyldarda Aldan Smaıyl, Jumataı Sabyrjanuly, Jylqybaı Jaǵyparov syndy jazýshylar men jýrnalısterdiń qalamgerlikke qosa qaıratkerlik mindetti de arqalaǵanyn umytpaǵan jón. Arqa tósinen bar qazaqqa ún qatqan «Qaraótkel» gazeti rýhanı samarqaýlyqtyń betin tilgilep jatty. Gazet oblystaǵy barlyq basshylardyń tizimin jarııalady. Halyq olardyń ishinde qazaqtardyń sany óte az ekenin kórdi. Ulttyń rýhyn kóteretin maqalalar kóptep usynyla bastady. Mine, osy tusta jigerli jas jigit aǵalarynyń sońynan ilesti. Bul jyldarda Aqmola ataýyn qaıtarý týraly máseleni qala zııalylary birtindep qoǵamnyń sanasyna sińirdi. Al osy ıdeıany iske asyrýǵa qalalyq keńestegi jas depýtattyń múmkindigi mol edi.

Áıtse de, bul sharýa ońaıǵa túspedi. Óıtkeni depýtattardyń on bes paıyzy ǵana qazaqtar. Onyń ishinde bas kóteretinderi saýsaqpen sanarlyq qana. Qaladaǵy jalǵyz qazaq mektebiniń dırektory Jumabıke Árpenova, qalalyq keńestiń tóraǵasy Iran Júnisov qos qolyn kóterip qoldady. Sondaı-aq qoldamaıtyndar da jetkilikti boldy. Olardyń aıtar ýáji myqty. «Muny ózgertý úshin mıllıondaǵan qarjy kerek. Ony qalanyń bıýdjeti kótermeıdi», – deıdi. Jas depýtat Iran Júnisovke keledi. «Men keshe ǵana Gorkııdiń atyn aýystyrǵan Nıjnıı Novgorodqa baryp qaıtaıyn. Máseleni jan-jaqty zerttep kóreıin», – deıdi. Erteńine býynyp-túıinip, saparǵa shyǵyp ketedi. Sóıtse, bir jarym mıllıonnan astam turǵyny bar Nıjnıı Novgorodtyń atyn ózgertýge 359 myń som ǵana jumsalypty. Endeshe, halqynyń sany alty ese az shaǵyn qalanyń ataýyn aýystyrýǵa keıbir depýtattar aıtyp júrgendeı jeti-segiz mıllıon som ketpeıtini anyq boldy.

Eki ortada bala kezinen baýyrǵa tartyp kele jatqan Erjuman Smaıyl aǵasy qyzmetke shaqyrdy. Muratbek «Soıalıstik Qazaqstannyń» elınograd oblysyndaǵy menshikti tilshisi bolyp bekitildi. Bul búgingi «Egemendi» aıbatty Sheraǵań men qaıratty Eraǵańnyń basqaratyn kezi. Aqmola ataýy úshin aıqasqa «Egemenniń» qalyń qoly qosyldy. Osy tusta ári gazet tilshisi, ári depýtat – jas sarbazdyń uran salǵan úni aıryqsha shyqty. Onyń ústine ol qalalyq keńestiń Aqmola ataýyn qaıtarý máselesi jónindegi qoǵamdyq pikirdi zertteý komıssııasynyń qosalqy tóraǵasy edi. Sessııada sóz sóılep, qarsy daýys bergenderdiń saldarynan tóraǵanyń ótkize almaı, «qulatyp» alǵan máselesin qulaǵynan kóterip, kún tártibine qaıta qosqan kezi de boldy.

Muratbektiń «Aqmola ataýy úshin aıqas» atty maqalasy «Soıalıstik Qazaqstanda» jaryq kórgennen keıin qalalyq keńes qaptaǵan hat nópiriniń astynda qaldy. Redakııa tórt-bes márte arnaıy toptama jarııalady. Máseleniń oń sheshimin tabýy úshin Muratbekke keıbir depýtattardy kóndirýge týra keldi. «Qazaqtyń jerinde júrsińder ǵoı. Qazanymyzǵa as salyp berińder dep otyrǵanymyz joq. Tarıhı ataýymyzdy qaıtaryp berýge kómektesińder», – dedi. Olardyń birazymen Jumabıke Árpenova da sóılesti.

– Aqyry jeńip shyqtyq, – deıdi Muratbek. – Sheshimdi oblystyq keńeske jiberdik. Odan ári Almatyǵa jol tartýǵa tıis. Biraq oblystyń sol kezdegi basshysy A.G.Braýn qujatty biraz ustady. Men oǵan kúnde «vertýshkamen» telefon soǵamyn. «Qarsy emespin, – deıdi ol. – Áıtse de, ár nárseniń óz ýaqyty keledi». «Joq, siz qarsy bolyp otyrsyz ǵoı, – deımin men. – Kúni erteń «Egemenge» siz týraly syn maqala jarııalaımyn. Birinshi betke shyǵady!». Óstip qoqılanyp qoıamyn. Sondaǵy senip otyrǵanym – aldymen batyl bas redaktorym Sherhan Murtaza, sodan soń depýtattyq mandatym. Aqyry maqalany jazyp tyndym. Ol kezde oblystyń birinshi basshysy týraly jas tilshiniń syn maqala jazýy arystannyń aýzyna basyńdy tyqqanmen birdeı bolatyn. Braýnnyń Asqar Tegjanov degen kómekshisi bar edi. Sol habarlasty. «Máke, ne istediń sen?» – deıdi. «Ne isteıin? Synadym! Maǵan úı bermedi, máshıne bermedi dep synap otyrǵanym joq. Ata-babamnyń shoqpardyń kúshimen, naızanyń ushymen qorǵaǵan jeriniń ataýyn qaıtarýǵa múmkindik beretin qujatty nege tıisti jerge jibermeı, jambasqa basyp otyrady?». «Jaraıdy, Andreı Georgıevıch sóıleskisi kelip otyr». Bul býyrqanyp turǵan burynǵy Braýn emes edi. Bylaı dedi: «Muratbek Balqybekovıch! Biz ekeýmizdiń aramyz jaman emes edi ǵoı. Búkil respýblıkaǵa aımańdaı qylǵanyń ne?». «Endi bizdiń ótinishimizge qulaq aspaı qoısańyz qaıtemiz? Qujatty áli de ustaıtyn bolsańyz, taǵy da jazam, – dedim batyldanyp. – Erteń saǵat úshke deıin jibergenińiz durys bolar». Braýnnyń býynyn bosatyp, qarshadaı menimen sanastyryp qoıǵan eńseli «Egemenimniń» qudireti edi. Qujat sol ýádelesken kúni jiberildi. Bul sheshimniń hattamasy Almatydaǵy memlekettik onomastıka komıssııasyna túsedi. Onyń tóraǵasy, qazaq rýhanııatynyń qara nary, ultjandy aǵamyz Myrzataı Joldasbekov qujat túsken boıda bar sharýasyn jınap qoıyp, komıssııany jınaıdy. Ol kisiniń kútip otyrǵany da sol eken. Sóıtip, eki-aq kúnde bekitip berdi ǵoı Myrzekeń.

Muratbek keıinnen gazettiń Astanadaǵy tilshiler qosynyn basqardy. Talaı adamnyń taǵdyryna arasha tústi. Aýyldyń áperbaqan basshylaryn jónge saldy. Japa shekkendermen birge baryp, sotqa qatysqan kezi de boldy. Qala ákimdigi jarııalaǵan «Qazaqstan Respýblıkasy astanasynyń úzdik jýrnalısi» atty báıgeniń bas júldesin jeńip aldy. Ózi on jyldaı qyzmet istegen «Egemen Qazaqstan» redakııasynyń Astanaǵa kóshýine azdy-kópti úles qosty. Eń bastysy, aqparattyń aq myltyǵyn myǵym ustady.

«Bir bala ǵylym izdeıdi...»

Ótkirlerdiń ótkiri,
Óziniń de kóp qyry.
Kandıdaty qazaqtyń,
Belarýstiń doktory.
(Jýrnalıstik folklordan)

Qazirgi jas býyn Muratbek Toqtaǵazındi alymdy aqparatshy retinde kóp bile bermeıdi. Olaı bolatyn sebebi de bar. Ana bir jyly keıbir aǵalarymen kelise almaı, bir-aq kúnde qazaq jýrnalıstıkasynan qazaq bıznesine aýysyp ketken. Óziniń de minezi ońyp turǵan joq. Jastaı jetistikke jetip jatty. Eptep tanymaldyqtyń jeli urǵan bolýy da múmkin. Muratbek eldiń bárine birdeı unaıtyn jýrnalısterdiń qataryna jatpaıdy. Bireýler onyń ishki dúnıesine úńilmeı baǵa beredi. Bir basynda san qyrly qasıet bar. Pysyq. Birbetkeı. Ólermen. Pysyq bolǵan soń, qyzmeti tez ósti. Birbetkeı bolǵan soń, ony unata bermeıtinder de jetkilikti edi. Ólermen bolsa da, ózgeniń nesibesine ortaqtasqan joq. Óz qazanyn qaınatty.

Jýrnalıstıkadan óz ornyn oıyp turyp alǵan jigit kásipkerlikti de dóńgelentip áketti. Sharýasy jaıly, nesibesi qomaqty. Namysyn janyp júrip, tabysyn molaıtyp aldy. Sodan bir kún aıtty: «Bıtke ókpelep, tonymdy otqa jaǵyppyn. Jýrnalıstıkaǵa kaıtyp oralsam ba dep júrmin». «Durys bolar edi. Ol oralsa, Ebiniń jelindeı alapat lep qosa keler edi», – dedik.

Qazaq jýrnalısteriniń báriniń bapkeri bolǵan Seıdahmet Berdiqulov bir qoltańbasynyń sońyna «Otyz jyl jýrnalıstıkanyń qulaq kesti quly» dep qol qoıyp edi. Sol kisi aıtqandaı, qaı iste de maltyǵýdy bilmeıtin Muratbek Toqtaǵazın – jýrnalıstıkanyń otymen kirip, kúlimen shyqqan qalamger. Baspasózdiń basqa sózden aıyrmasy kóp ekenin san ret dáleldegen jigitterdiń biri. Zamannyń yńǵaıyna qaraı qaltaly baspasóz ben baltaly baspasóz bir-birine ara-tura kóz alartyp turatyn qazirgideı kezeńde Toqtaǵazınderdiń jýrnalıstıkadaǵy jorǵa júrisin saǵynatynymyz ras. «Ol oralsa, áriptesteriniń birazyna aqparattyń aq myltyǵymen nysanany qalaı kózdeýdi úıreter edi. Áıtpese, keıingi kezde múlt ketetin bolyp júrmiz be qalaı?...» dep topshylaǵanymyz ras.

Oraldy! Biraq aqparattyń qaınaǵan qazanyna emes, ǵylymnyń ǵıbratty ordasyna keldi. Ǵylym bolǵanda da jýrnalıstıkanyń tóńireginen alys emes kıeli shańyraqqa qonys tepti. Bylaı bolǵan-dy. Bul kezde biz qyryqqa jetpeı ǵylymı eńbek qorǵap alǵan, jalańdaǵan jas doktor edik. Bir kúni bir oı keldi. Tynymsyz Toqtaǵazınniń tula boıyna syımaı júrgen alapat kúshin nege zertteý isine paıdalanbasqa?! Sóıtip, oǵan Ázilhan Nurshaıyqovtyń shyǵarmashylyǵyna baılanysty ǵylymı taqyryp bekitip berdik. Sodan bul birden jalpaq papkasyn qoltyqtap, Almatyǵa qart qalamgerge sálem berýge ketti. Kim-kimdi de qurmetpen qarsy alatyn Ázaǵań sol kúni bireýler telefon soqsa, «Maǵan Astanadan bir ǵalym jigit kelip otyr edi, keıinirek habarlasshy», – depti.

Osylaısha taqyryp bekitken kúnniń erteńine-aq ǵalym atanǵan Muratbek basty qamshyny. Kitaphanaǵa baryp, kúni boıy kitap kemirdi. Damyl tappaı, derek pen dáıek izdedi. Birge oqyǵan jigitterdiń ishindegi burynǵy keıbir izdenýshilerimiz quıryǵyn ustatpaı ketse, bul ózimizdi qýalap, tynym taptyrmaıtyn boldy. «Ne degen ǵylymǵa yntazar, beımaza bala? Ilim-bilimge ábden shóldep ólýge qaraǵan eken» destik. Ǵylymı jetekshi retinde qoldy-aıaqqa turmaıtyn eti tiri elgezek izdenýshimizge aqyl-keńes berip úlgere almaı jattyq. Ol da «arasynda qus atyp qoıam» demekshi, ara-tura eki keshtiń arasynda «Talgonyń» qýyqtaı tar kýpesine jaıǵasyp, Almatyǵa tartyp otyrady. Ázaǵańmen áńgimelesedi. Keıipkerimen kezdesip bolǵan soń, arhıv aqtarady. Málimet teredi. Erteńine entigip elordaǵa jetedi. Qoıshy áıteýir, bir jylda apaı-topaıyn shyǵaryp, kandıdattyq dıssertaııasyn jazyp jyqty. «Endi qashan qorǵaımyn, osylaı júre berem be?», – dep bizge aýyq-aýyq aıbat shegip, aıqaılap ketedi. Shynyn aıtqanda, qaısymyzdyń jetekshi, qaısymyzdyń izdenýshi ekenimizdi túsinbeı qaldyq.

Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń prorektory ári dıssertaııalyq keńestiń tóraǵasy Dıhan Qamzabekuly typyrshyp turǵan Toqtaǵazındi birden báıgege qosty. Ol kóp uzamaı ǵylymı eńbegin qorǵap shyqty. «Bir-eki-aq jyl eptep qana jan qınap, Bizdiń Mýrka bolyp aldy kandıdat» dep óleńdetip júrip bul sharýany da bitirdik-aý...

Sodan ol ýnıversıtettiń jýrnalıstıka jáne saıasattaný fakýltetine oqytýshylyqqa kelip, bolashaq jýrnalısterge dáris bere bastady. Qazir osy oqý ornynyń professory. Ózi de jetekshi bolyp, shákirtterine ǵylymı eńbek qorǵatýdyń qamynda júr. Al keıipkerimizdiń ózi kandıdattyqpen shektelýdi jón kórgen joq. Úsh-tórt jyl buryn Belarýs memlekettik ýnıversıtetiniń doktorantýrasyna túsken. Taqyryby, jańylyspasam, epıstolıarlyq janrdyń birneshe eldegi damý úlgileri degenge keledi. Stýdent kezinde qyzdardan hatty óte kóp alýshy edi, soǵan kóringen shyǵar, aqyry hattardy zertteıtin ilim peshenesine jazylypty. Doktorlyq dıssertaııasyn sátti aıaqtap, endi qorǵaýǵa shyǵa bergende myna bir pandemııasy qurǵyr joldy jaýyp tastady. Qaýip seıilse, dereý býynyp-túıinip, Mınskige qaraı mıtyńdaǵaly otyr.

Buryn tútinin býdaqtatyp temeki tartatyn. «Bir bala ǵylym izdeıdi, bir bala shylym izdeıdi» degen áıgili shymshymany qaıta-qaıta aıtyp júrip, shylymqorlyǵyn ázer toqtattyq. «Ekeýiniń bireýi bolsaıshy», – degen Amantaı Sháriptiń aıtqanyn qyldy-aý áıteýir.

Ǵylymǵa mıymen ketip qalǵandyki me, kim bilsin, alýan túrli ıdeıalar Muratbektiń basynda júredi. Bir jyldary áldebir elderde jıi aıtylyp júrgen aspaly jolmen júretin áýedegi poıyz máselesin kóterýshiler qozǵalysyna qosylyp, qyzyl tanaý bolǵany bar. Sol jyldarda ol «Jerdegi poıyzdan aspandaǵy vagon artyq» degen ózi shyǵarǵan máteldi berik ustandy. Bárimiz jabylyp júrip, ǵylymnyń shalyǵy urǵan dosymyzdy óıtip-búıtip, aspaly joldan dástúrli jolǵa ázir túsirdik. Sodan beri áıteýir ol jerde júr...

Jurtqa qaıyry mol. Adam oıyna kelmeıtin nárseni isteıdi. Taldyqorǵan oblysy taraǵan soń, qyzmetinen qaǵylyp, Jetisýda jetimsirep júrgen Talǵat Batyrhandy elordaǵa aldyrdy. Jumagúl Saýhatqa qolqa salyp, qalalyq gazet redaktorynyń orynbasarlyǵyna bir-aq qonjıtty. Ózi jýrfaktyń doenti bolsa da, bas redaktorlar klýbynyń vıe-prezıdenti. Bas redaktor bolmasa, olardy qalaı ıgerip júr deısiz be?! Oıbaı, munyń ózi de qyzylkóz bas redaktordyń biri. Tek bul elordada turady.., al basqaratyn gazeti Shymkentten shyǵady... Al "naızaǵaıǵa nan pisirip alatyn" alaquıyn bas redaktor Shymkentti sońǵy ret ótken ǵasyrda kórdi-aý deımin... Táýir jumys istep jatyr da... Áıtpese shıraq shymkenttikter qaıdaǵy bir kóldeneń kók attyǵa aqparat quralyn senip tapsyrýshy ma edi?! Iá, epti adamǵa daýa joq... Jer túbindegi afrıkalyqtar jaǵdaıyn aıtyp, jaqsylap qolqa salsa da, bizdiń Muratbek gazet-jýrnalyn basqaryp beredi.

Aıtpaqshy, bul áýlette taǵy bir namysqoı, birbetkeı Toqtaǵazın ósip keledi. Ol – Muratbektiń úlken uly Baýbek. Til-aýzymyz tasqa, ójettiń ójeti. Astanadaǵy №4 mektep-gımnazııany úzdik bitirgen soń aldyna úlken maqsat qoıdy. Jatpaı-turmaı daıyndalyp, Prezıdenttiń «Bolashaq» stıpendııasyn ıelendi. Sol baıaǵy Toqtaǵazınderdiń úrdisi. Quddy Oralhan Bókeıdiń «Toqadan qalǵan tuıaq» atty áıgili áńgimesindegideı, túri de, minez-qulqy da ákesinen aýmaıdy-aý, aýmaıdy. Qashan sharshap, qulaǵansha kitaptan bas kótermeıdi. Aqyry Amerıka Qurama Shtattarynan ýnıversıtet bitirip keldi. Qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde tógildirip sóıleıdi. Baýbekten keıingi Baýyrjan men Beksultan da óte zerdeli. Soǵan qarap tynymsyz Toqtaǵazınderdiń áli de talaı bıikti ıgergenshe tolas tappaıtynyna kóz jetkizesiz.

Áıteýir bizdiń biletinimiz, taýdyń tóbesine shyqqansha toqtamaıtyn qadirli dosymyzdyń Belarýs elinen doktorlyq dıssertaııa qorǵap keletin kúni alys emes!

* * *

Búgin – Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Muratbek Toqtaǵazınniń týǵan kúni! Erdiń jasy – elý segizge jetkeniń qutty bolsyn! «Elorda men Mınskiniń arasyn, Jalǵastyryp jolǵa shyǵyp barasyń!», – dep jaǵymyz talǵansha jyrlap otyratyn kúnder tezirek kelsin!

Baýyrjan OMARULY

Pikirler