ەسسە
«قوبىراتىپ تۇنiمەن كوپ قاعازىن...»
باياعىدا-اق وت ەدى،
بارىنە تەز جەتەدى.
باسپالداقتىڭ بەسەۋىن،
ءبىر-اق اتتاپ وتەدى...
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
ءار داۋiردە بەلگiلi بiر قالامگەردiڭ تىنىسى اشىلادى. سول سەكiلدi بەلگiلi بiر كەزەڭدە وتە تانىمالدىعىمەن ەرەكشەلەنەتiن جۋرناليستەر دە بولادى. بiراز ۋاقىت بويى ەل اۋزىنان تۇسپەگەن الەۋەتتى ارiپتەستەرiمiزدiڭ بiرi – مۇراتبەك توقتاعازين. سوناۋ سەكسەنiنشi جىلداردىڭ باسىندا ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەندە ونى تانىمايتىن قاتارلاسى جوق ەدi. سەبەبi بويى بiر تۇتام سەمەيلiك مەكتەپ وقۋشىسى ەكi البومعا جەلiمدەپ، جۇزدەن اسا ماقالاسىن الا كەلدi. قولىندا ايگiلi «قازاقستان پيونەرi» گازەتiنiڭ تiلشiسi» دەگەن كۋالiگi بار. ونىسىن بايقاۋسىزدا قالتاسىنان ءتۇسiرiپ العان بولىپ، اۋىق-اۋىق جۇرتقا كورسەتiپ قويادى. ءوزi جەردiڭ قۇرتىنداي بولعانىمەن، ءسوزi دەگەن iرi. ماڭعازدانىپ سويلەيدi. وقۋعا تۇسپەي قالام دەگەن قاۋپi مۇلدە جوق. «كەشە فاريزا اپايعا كiرiپ شىقتىم. مۇحتار شاحانوۆ اعاي قايدا وتىرادى ەكەن؟ ورالحان بوكەەۆكە جولىعۋىم كەرەك ەدi? سەندەر كiمسiڭدەر ءوزi? ارالارىڭدا بiزدiڭ گازەتتiڭ انۋاربەك اۋەلبەكوۆ دەگەن تiلشiسi بار ما؟». ءجۇز ماقالا تۇگiلi ءجۇز جول جازباي وقۋعا تۇسۋگە تالپىنعان بiزدiڭ بiراز تۇستاسىمىز اتىشۋلى توقتاعازيننەن كادiمگiدەي ىعادى. اتاقتى بالا تiلشiمەن تەرەزەسi تەڭەسiپ، قىلقيىپ قۇشاقتاسىپ امانداسىپ جاتقان انۋاربەككە ەلدiڭ ءبارi قىزىعا قارايدى. سىناقتاردىڭ بارiنەن سەكiرiپ ءوتiپ، توقتاعازين ءتۇستi وقۋعا. ءتۇستi دە دوڭگەلەنتە جونەلدi. رەداكتسيا مەن ەكi ورتاعا كۇنiگە ءجۇز قاتىنايتىن شىعار. سونداي بiر تىنىمسىز بالا. ساباققا دا ءولiمiن سالادى. جانىعىپ جۇرگەن بiرەۋ. بiراق بالا تiلشiنiڭ سونىسىمەن بەدەلi اسپانداپ تۇر. سالاقۇلاش ماقالالارىن «لەنينشiل جاس» پەن «سوتسياليستiك قازاقستان» كەزەك-كەزەك باسادى دا جاتادى. ماقالاسى جارىق كورگەن كۇنi ءماز بولادى. «بۇگiن گازەت جاقسى شىعىپتى!»، – دەپ جاتاقحانانىڭ بار بولمەسiن ارالاپ شىعادى. ءوزi جيiرەك باراتىن رەداكتسيالارىنا كەيiن بiزدi دە سۇيرەپ باراتىن بولدى.
ستۋدەنت كەزiمiزدە كازگۋ-دiڭ قالاشىعىندا تۇراتىن جۋرناليستەر مەن فيلولوگتار تۇگەل بiلەتiن مىناداي ەكi-اق جول ولەڭ بولدى:
قوبىراتىپ تۇنiمەن كوپ قاعازىن،
وتىرادى مۇراتبەك توقتاعازين.
بۇل ولەڭ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ەرتەلi-كەش جۇگiرەتiن دە جۇرەتiن بالا مۇراتبەكتiڭ سول كەزدەگi كەيپiن ءدال تانىتاتىن. تاڭەرتەڭ قۇلقىن سارiدەن تۇرىپ الىپ، جازۋ ۇستەلiنە وتىرادى. ساباققا بارىپ كەلiپ، قايتا جازادى. كۇنiمەن، تۇنiمەن جازادى. ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا بالا شارشاي باستايدى. سوندا دا ۇستەلدەن تۇرمايدى. قولىندا قالامى، ۇيقىلى-وياۋ، باسى سالبىراپ، ماڭگiرiپ وتىرادى. ول كەزدەگi ءۇشiنشi كۋرستىڭ ستۋدەنتi, كەيiنگi مينيسترiمiز التىنبەك سارسەنباەۆ بiرiنشi كۋرستىڭ بوتاتiرسەك بوزبالاسىنا جانى اشىپ، اۋىق-اۋىق كەلiپ، «مىنانى جاتقىزىڭدار، ايتپەسە زورىعىپ كەتەدi»، – دەپ، ەسكەرتiپ قويادى. ءسويتiپ، بiز توقتاعازيننiڭ جازۋىن جابىلىپ، جالىنىپ ءجۇرiپ توقتاتىپ، ۇيىقتاۋعا ازەر كوندiرەمiز. «ۋھ، ءبارiمiز جان-جاقتان قاۋمالاپ ءجۇرiپ، ايۋدى اپانىنا كiرگiزدiك-اۋ!» – دەيدi جiگiتتەردiڭ بiرi. ول ۇيىقتاسا، شامدى ءسوندiرiپ، بiز دە توسەككە قيسايامىز.
سول جىلدارى ستۋدەنت اقىنداردىڭ ايتىسى ەندi عانا جاندانا باستاعان بولاتىن. كۋرستىڭ اتىنان ايتىساتىن اقىنداردىڭ ءبارi توقتاعازيندi جىرعا قوسادى. كiمiڭ بار دەگەندە اۋىزعا تۇسەتiن مىقتىمىز سونىڭ ءوزi. Iشiمiزدەگi كiشiمiز سول بولعان سوڭ، قالجىڭمەن قاجايمىز دا جۇرەمiز.
كەمشiلiك سەنەن دە بار، مەنەن دە بار،
جۇرت وتىر جاڭالىققا ەلەڭدەپ ءار.
«لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ بەتiن بەرمەس،
بiزدەردە توقتاعازين دەگەن دە بار!
بۇل – جوعارعى كۋرستاعى Fابدوللا بۇلانوۆقا بiزدiڭ كۋرستاعى باۋىرجان ۇسەنوۆتiڭ ايتقانى.
بiزدەردە ماقسات – بيiك، مۇرات – كەرiم.
جۇرەمiز قارجى قورىن قۇراپ تەگiن.
فەستيۆالگە اۋداردى ەلۋ سومىن،
اكتيۆيست توقتاعازين مۇراتبەگiم.
بiزگە دە، سەندەرگە دە جاراسىپتى ءان،
توسكە وزىپ، تالاي بالام دارا شىققان.
مۇراتبەك گدر-دا ءان شىرقاعان،
ايعانىم اسپاي ءجۇر عوي قالاشىقتان!
بۇل – بiزدiڭ سول كەزدەگi تانىمال ساتيريك ايتىسكەر، كەيiننەن بەلگiلi سۋرەتشiگە اينالعان ەرسايىن جاپاققا ايتقانىمىز. ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءبارi دالەلدi. ۇزدiك وقيتىن مۇراتبەك ستيپەندياسىنىڭ بiر تيىنىن قالدىرماي، ماسكەۋدە وتەتiن جاستار مەن ستۋدەنتتەردiڭ بۇكiلدۇنيەجۇزiلiك فەستيۆالiنiڭ قورىنا اۋدارىپ جiبەرiپ، ءوزi بiر اي بويى اش جۇرگەن. بۇرىنعى وداقتىڭ بەدەلدi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇزدiك ستۋدەنتتەرiنەن قۇرالعان حالىقارالىق ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ قۇرامىندا گەرمانياعا بارىپ، جۇمىس iستەپ قايتقانى دا راس. ارينە، مۇراتبەكتiڭ بارىلداعان جارىقشاق داۋسى ەرسايىن اقىننىڭ كۋرستاسى – قازگۋ قالاشىعىنىڭ بۇلبۇلى ايعانىم مۇساەۆانىڭ اسەم داۋىسىمەن سالىستىرعاندا تۇككە تۇرمايدى. بiراق بiزدiڭ كۋرستاسىمىز سول ادامنىڭ قۇتىن قاشىراتىن ءارi ۇرەي شاقىراتىن زور ۇنiمەن سوناۋ بەرليندە، ودەر وزەنiنiڭ بويىندا «سىرعالى جەڭگەي سىرتىڭنان، Fاشىق ەدiم بىلتىردان»، – دەپ دارىلداپ ءان سالسا، نەگە ايتپايمىز؟ گەرمانيادان بوس قايتپادى. بiرنەشە ماقالالارعا جۇك بولارلىق دەرەكتەر الا كەلiپتi. اسiرەسە، جۇرت ءۇشiنشi كۋرس ستۋدەنتiنiڭ اتاقتى «ازاتتىق سولداتى» تۋرالى «ميلليوندار جۇرەگiندەگi مونۋمەنت» اتتى تانىمدىق ماقالاسىنا ءتانتi بولدى. ال ماسكەۋگە بارىپ-كەلۋ دەگەنiڭ جوعارى دارەجەلi ستيپەنديا الاتىن ءارi ماقالا جازىپ، اي سايىن بۋدا-بۋدا اقشا ۇستاپ جۇرەتiن مۇراتبەككە تۇك ەمەس ەدi.
جانكەشتiلiكتiڭ بەينەسiن تانىتاتىن توقتاعازيننiڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنا ەرەسەك ستۋدەنتتەردiڭ ءوزi نازار اۋدارا باستادى. جوعارعى كۋرستا وقيتىن ستۋدەنت اپكەلەرiمiز: «وسى سەندەرمەن بiرگە وقيتىن توقتاعازين دەگەن كiم ءوزi? جاتاقحانانىڭ ءتورت-بەس باسپالداعىن بiر-اق اتتاپ جۇرەتiن انا بiر بالا ما؟» – دەپ سۇرايتىن. ول ءومiر جولىندا دا ءتورت-بەس باسپالداقتى بiر-اق اتتاپ وسە باستادى. سوندىقتان كەيبiرەۋلەرگە ۇناعان جوق. ول جاپ-جاس بولسا دا، جۋرناليستيكاعا الاپات كۇش-قۋات اكەلدi. ءتارتiبi تەمiردەي، دiنi قاتتى دەكان تەمiربەك قوجاكەەۆ مۇراتبەكتiڭ ءار iسiنە رازى بولاتىن.
«ايتىپ جۇرۋگە ۋاقىتىم جوق...»
تۇيىق ەمەس ول دا اسا،
توپتى جارار تولعاسا.
تويدىڭ ءسانى كەلەر مە،
توقتاعازين بولماسا!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
ستۋدەنت بولسا دا، كۇن ۇزاققا گازەت-جۋرنال جاقتا جۇرەدى. بارادى دا قۇلاش-قۇلاش تاپسىرما الىپ كەلەدى. ەرتەڭىنە سونى ورىنداپ بولىپ، قۇلدىراڭداپ وتىرىپ، رەداكتسياعا جەتكىزىپ تاستايدى. ارعى كۇنى ونىسى گازەت بەتىندە جارق ەتە قالادى. سونداي جاۋاپتى دۇنيەلەردى باسىلىمدارداعى ايبارلى اعايلار مەن اقىلدى اپايلار جۋرفاكتىڭ شيبورباي ستۋدەنتىنە قالاي عانا سەنىپ تاپسىرادى، بۇل ءبىز ءۇشىن جۇمباق. ءوزىنىڭ تانىمايتىن ادامى جوق. «ءاي، سورلى، كەشكە دەيىن نە ىستەيسىڭ جاتاقتا؟ ءجۇر، «لەنينشىل جاسقا» بارايىق، جانبولات اۋپباەۆپەن تانىستىرامىن»، – دەيدى بىزگە. «كەتشى-ەي، اۋپباەۆ سەنى قايتسىن؟!». «ءوي، ول – مەنىڭ جەزدەم، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءلاززات دەگەن ادەمى قىزىنا ۇيلەنگەن». وسى، مىنە، مىقتىلاردىڭ ءبارى ايتەۋىر سونىڭ ءبىر جاقىنى...
سۇيرەتىلىپ سوڭىنان ىلەسەم. ول تاناۋى شۋىلداپ ءجۇرىپ بەس-التى ەسىككە كىرەدى. مەن دە ودان قاپتالداسىپ قالمايمىن. ايبىندى اعايلارمەن تەرەزەسىن تەڭ ۇستاپ ەركىن سويلەسەدى. «بىردەڭە شىعاتىن بالا»، – دەپ ءبىزدى دە تانىستىرىپ قويۋدى ۇمىتپايدى. تاعى دا تاپسىرما الامىز. تۇنىمەن كىرپىك ىلمەيتىن بولدىق ەندى. ۇركەر اۋىپ، ۇيقى قىسقاندا تىنىمسىز توقتاعازيندى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ وتىرام. تاڭەرتەڭ باسىمىز قازانداي بولىپ، تەتيا ناستيانىڭ اۋىلىنان كەلەتىن 68-اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، «لەنينشىل جاسقا» تارتامىز. سونى ءوزى اپارىپ بەرسە دە بولادى عوي... جوق، قانىڭدى قاسىقتاپ ءىشىپ، قاسىنا ەرتىپ كەتەدى. بىراق ەندى الگى اپارعان دۇنيەڭدى اتى ءماشھۇر اعايلار مەن تياناقتى تاتەيلەر كوپ جوندەمەي، بىردەن نومىرگە جونەلتىپ جاتقانىن كورگەندە كەۋدەڭدى قۋانىش كەرنەيدى. سوسىن سوڭىنا سالپاقتاپ ەرىپ جۇرگەن سەرىگىڭنىڭ جەردىڭ جىرتىعىن جامايتىن وتكىردىڭ وتكىرى ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. ءبىز بولساق، ايۋداي اقىرعان گازەت باسشىلارى تۇگىلى مۇرنىنا قۇرت تۇسپەگەن پراكتيكانتپەن دە دۇرىستاپ سويلەسە الماي، مياۋلاپ قايتىپ كەلەر ەدىك. ال بۇل تاس جارىپ، تاۋ توڭكەرەدى. ەرتەڭىنە جازعان ماقالامىز «لەنينشىل جاستىڭ» اينالدىرعان ءتورت بەتىنىڭ ءبىر بەتىن ەركىن جايلاپ جاتادى. ال، قۋان، ال سەكىر... سەن بالا قيالىڭمەن اۋرە بولىپ، جىمىڭداپ جاتقاندا، ول كەلەسى تاپسىرماعا تاس-ءتۇيىن دايىن وتىرادى. ءبىزدىڭ جاس كۇنىمىزدە مىناداي ءبىر جاڭىلتپاش ۇلگىسىندەگى سىقاق ولەڭ بار-دى. «اۋەلى مەن ونى سۇيرەپ باردىم، ادەپكىدە سيرەك باردى. كەيىن جيىرەك باردى. قازىر ول مەنى سۇيرەپ بارادى». سول سياقتى مەن دە توقتاعازيندى ونشا جاقتىرماي جۇرسەم دە، «جاتتالىپ، اق مۋركانىڭ اۋزىندا اتى، تەلمىرىپ تاستا وتىرىپ جازعان حاتى»، – دەپ تومپاڭداپ ىزىنەن قالمايتىن بولدىم. وسى كۇنگى تىلمەن ايتقاندا، ول مەنىڭ العاشقى پروديۋسەرىمە اينالدى. اقيقاتى وسى، ءبىزدى جازۋ الەمىندەگى بەلسەندى حارەكەتشىلدىككە سول الىپ كەلدى. بىراق پارمەندى پروديۋسەرىمە ارادا كوپ جىل وتكەندە ءوزىم پروديۋسەر بولام دەپ كىم ويلاپتى...
قارىمدى قالامگەر، ۇلاعاتتى ۇستاز سەيداحمەت اعا تۋرالى جازعان «ءبىز بىلمەيتىن بەردىقۇلوۆ» دەگەن ماقالامدا مۇراتبەك دوسىما قاتىستى مىناداي ءبىر دەتال بار. جۇرتتى ۇزىلدىرمەي ءۇزىندى الا سالايىق:
«بەسiنشi كۋرستى بiتiرەتiن جىلى سالا قۇلاش قابىرعا گازەتiن شىعاراتىن بولدىق. ۇزىندىعى ون ەكi مەتر قارابايىر «بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ» رەداكتورى – كۋرسىمىزدا كوپ جازۋ جاعىنان ەشكiمگە ۇپاي بەرمەي تۇرعان مۇراتبەك توقتاعازين. ءوزi كەرەمەت پىسىق. بiر ۇيىقتاپ ويانادى دا، عالامات يدەيالاردى ومiرگە اكەلەدi. «قىزىق بولسىن، – دەدi بiر كۇنi, – قازاقستاننىڭ ەڭ مىقتى باسىلىمدارىنىڭ باس رەداكتورلارىنا سول مەكەمەنiڭ فيرمالىق بلانكاسىنا بiزدiڭ گازەتكە ارناپ تiلەك جازدىرىپ اكەلەيiن بە؟».
– ولار سەنi قايتسiن! جازدىرا المايسىڭ!
– جازدىرام!
دۇنيەدە قايراۋدان ارتىق قۋات بەرەتiن نارسە جوق. ونىڭ ۇستiنە بۇل مۇراتبەك – iستەيمiن دەگەنiن iستەيتiن جۇلىمىردىڭ جۇلىمىرى. سودان ول ساباقتى جيىپ قويىپ، تاناۋى شۋىلداپ، گازەت-جۋرنالداردىڭ شوعىرلانعان جەرi – ماكسيم گوركي كوشەسiندەگi, 50-شi ءۇيدi بەتكە الىپ تارتىپ وتىردى. كەشكە قاراي سول ەكپiنiمەن بەسiنشi جاتاقحانانىڭ باسپالداقتارىنىڭ بەس-التاۋىن بiر-اق اتتاپ، بولمەمiزگە ورالدى. كەلە سالا بiرنەشە باسىلىمنىڭ فيرمالىق بلانكاسىن كوز الدىمىزعا كولبەڭدەتتi. «ءوي، مىنا جىندى شىنىمەن الىپ كەلiپتi!»، – دەپ، بۇگiنگi كۇنگi «استانا اقشامى» گازەتi باس رەداكتورىنىڭ بiرiنشi ورىنباسارى، ول كەزدەگi بوتاتiرسەك بوزبالا تالعات باتىرحانوۆ قاعازدارعا جارماستى.
بىلاي بولىپتى. بiزدiڭ «الىپ كەلە المايسىڭ» دەگەن قايراۋ سوزiمiزگە نامىستانعان مۇراتبەك سالىپ وتىرىپ «سوتسياليستiك قازاقستاننان» بiر-اق شىعادى. سىرتتان بiر قۇشاق جەل الا كiرگەن دوسىمىزعا بايسالدى بالعابەك قىدىربەكۇلى: «اينالايىن، دۇرىس، بiراق iستەپ جۇرگەندەرiڭ بالانىڭ ويىنى عوي، جارايدى، بارا عوي…»، – دەيدi. «قوي، ۇلكەنiنەن باستاعانىم دۇرىس بولمادى، ەندi كiشكەنتايىنا بارايىن». «قازاقستان پيونەرiنiڭ» باس رەداكتورى ءۋاليحان قاليجانوۆ سوزگە كەلمەيدi. سويداقتاتىپ جازىپ بەرەدi. «بiلiم جانە ەڭبەكتiڭ» باس رەداكتورى اقسەلەۋ سەيدiمبەكوۆ: «گازەتتەرiڭنiڭ اتى «ەپيلوگ» دەيسiڭ بە، iم-م-م… ورىسشالاۋ ەكەن. دەگەنمەن، تiلەك جازىپ بەرەيiن»، – دەيدi. ەندiگi باعىت – قاي كەزدە دە قالامى مۇقالىپ كورمەگەن «لەنينشiل جاس». اتاق-داڭقى دۇرiلدەپ تۇرعان سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ قابىرعا گازەتiنiڭ ادۋىندى رەداكتورىن سىپايىلىقپەن قابىلدايدى. بۇل سىپايىلىققا بويى ۇيرەنگەن سوڭ مۇراتبەك:
– اعا، ءۋاليحان اعا دا، اقسەلەۋ اعا دا جازدى. ەندi سiز دە جازىڭىز، – دەيدi باتىلدانىپ. بەردiقۇلوۆ باسىن كوتەرiپ الىپ، بiر قارايدى.
– اعا، جاڭاعى ءسوزiمدi اقسەلەۋ اعاعا ايتپاي-اق قويىڭىزشى، – دەيدi مۇراتبەك ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەيپiن تانىتىپ. بەردiقۇلوۆ جاقتىرماي تاعى بiر قارايدى. سوسىن قاعازىنا قايتا ءۇڭiلiپ جازىپ جاتىپ:
– وعان بارىپ ايتىپ جۇرۋگە ۋاقىتىم جوق، – دەيدi. كەيiن بەردiقۇلوۆتىڭ وسى ءسوزi ستۋدەنتتەر اراسىندا جيi ايتىلاتىن ماتەلگە اينالىپ كەتتi».
مۇراتبەك توقتاعازين وقۋ بiتiرگەن سوڭ، «سوتسياليستiك قازاقستاندا» قالۋعا ازiرلەنiپ جاتتى. اتىشۋلى «سق»-دا مۇراتبەكتi بiلمەيتiن ادام جوق ەدi. تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ تۇرعان قارشاداي عانا قارا بالاعا سۇيسiنە مە، ايتەۋiر اعالارىمىزدىڭ ءبارi دە مۇراتبەككە جىلى قاباق تانىتتى. ول كەزدەگi مۇراتبەكتiڭ بەدەلiنە جان بالاسىنىڭ ءبارi قىزىعادى. سول توقتاعازيننiڭ وقۋ بiتiرە سالا، «سق»-دا سىقيىپ وتىراتىنىنا كۇمان جوق-تى. «سق»-داعىلار ناقتى ۋادە بەرمەسە دە، بەيمازا بالانىڭ ءوز ۇجىمدارىنا كەلۋiنە ونشا قارسى بولماعان سياقتى. انە-مiنە دەپ وتىرعاندا بiر كۇنi ستۋدەنتتەر اۋديتورياسىنا كەلiستi ەكi جiگiت اعاسى كiرiپ كەلدi دە، مۇراتبەكتiڭ بۇكiل ءومiرiن وزگەرتiپ جiبەردi. ەكەۋi دە اقسارى، نايزاداي تiپ-تiك. بiرەۋiن تانىدىق. «بiلiم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى اقسەلەۋ سەيدiمبەكوۆ. «جانiبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەگەن ەپيگراممانىڭ دۇرiلدەپ تۇرعان كەزi. ەكiنشiسiن اقاڭ ءوزi تانىستىردى. تسەلينوگراد وبلىستىق «كوممۋنيزم نۇرى» گازەتi باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى جومارت ابدiحالىقوۆ ەكەن. ەكەۋi دە بيپازداپ سويلەيدi. سوزگە بiرiنەن-بiرi وتكەن شەشەن. اعىلا جونەلدi. شەتiمiزدەن ەري باستادىق. Iشكi الەمiمiزدi الاي-تۇلەي ەتكەن ادەمi اڭگiمەلەردەن ۇققانىمىز، جۋرناليست قانشا جەردەن عۇلاما بولسا دا، ءومiر جولىن الىستاعى ايماقتارعا بارىپ ەڭبەك ەتۋدەن باستاۋى كەرەك ەكەن. شەراعاڭ دا ءسويتiپتi, سەيداعاڭ دا ءسويتiپتi, فاريزا اپامىز دا، مۇحتار اعامىز دا تۋرا سولاي iستەپتi. مىنا الدىمىزدا سويلەپ وتىرعان شەشەن اعالارىمىز دا وسى جولدان وتكەن. ال سوندا الماتىعا قالامىز دەپ ارماندا بولىپ جۇرگەن مىنا بiزگە نە بولعان ءوزi!؟ اقسەلەۋ اعا ءسوزiنiڭ اياعىن بىلاي بiتiردi: «قىسقاسى، بiز بيىل وقۋ بiتiرەتiن، بiرi «سوتسياليستiك قازاقستاندى»، بiرi «لەنينشiل جاستى» كوزدەپ وتىرعان مىنا ەكi جiگiتتi تسەلينوگرادتىڭ وبلىستىق گازەتiنە شاقىرا كەلدiك. ءۇي دە بولادى، كۇي دە بولادى!». اعالار ايتىپ وتىرعان ەكەۋدiڭ بiرi مۇراتبەك ەدi دە، ەكiنشiسi مەن ەدiم.
مەن بiر-اق ساتتە ميىمدى جاۋلاعان رومانتيكانىڭ قۇرساۋىنان تەز شىعىپ، ەسiمدi جيىپ الدىم دا، الماتىدا قالىپ قويدىم. ال مۇراتبەك ەلگە بەلگiلi ەكi اعاسىنىڭ ءسوزiن جىقپاي، ارقانى بەتكە الدى. سول كەتكەننەن مول كەتتi. ادەتتە، سىرتقا كەتكەن جۋرناليستەر بiرەر جىلدان سوڭ استاناعا قايتىپ ورالاتىن. ول قوزعالعان جوق. قايتا سونىڭ سوڭىنان كەيiن كۇللi استانا كوشiپ باردى...
«ەرتەڭ «ەگەمەنگە شىعارام...»
اپپاق ونىڭ جۇرەگى،
ارمانعا ەرىپ جۇرەدى.
اسپانداعى پويىزدى،
ايتادى دا كۇلەدى!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
مۇراتبەك قارىمدى قالامى ارقىلى ارقا توسiندەگi ۇلى دۇبiرگە ءۇن قوستى. تىڭگەرلەردiڭ ورتاسىندا تۇنەپ، القاپتىڭ تىنىسىن تانىتتى. ەڭبەك ادامدارىنىڭ بەينەسiن شىنايى كورسەتۋگە تىرىستى. جەتiستiكتەردi دارiپتەپ، كەمشiن تۇستار كەزدەسسە، سىننىڭ ساداعىن كەزەدi. وبلىستىق گازەتتە قىزمەت iستەپ جۇرسە دە، ءوزi بۇرىنان ارالاس-قۇرالاستىعى بار رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق.
قۇرداستارى «مۇراتبەك بيلiككە بiر تابان iلiكتiرسە بولدى، كوپ ۇزاماي وسە باستايدى»، – دەپ قالجىڭ ايتادى. شىنىندا دا، سولاي ەدi. تiپتi «مۇراتبەكتi كپسس ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس حاتشىسى ەتiپ سايلاسا دا، بiر-ەكi كۇن قينالىپ iستەپ كەتەر ەدi»، – دەپ ازiلدەيتiنبiز. ستۋدەنت كەزiندە ۋنيۆەرسيتەت كومسومول كوميتەتiنiڭ مۇشەسi بولدى. اقمولاعا كەلگەن سوڭ وبلىستىق كومسومول كوميتەتiنiڭ بيۋرو مۇشەلiگiنە سايلاندى. ول جىلدارى ورiمدەي جاس جۋرناليستiڭ مۇنداي دەڭگەيگە كوتەرiلۋi وتە قيىن ەدi. ءسويتiپ جۇرگەندە، قالالىق كەڭەسكە دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلدى.
بۇل دا سيرەك كەزدەسەتiن جايت. ادەتتە، باسىلىمنىڭ باسشىلارى عانا دەپۋتاتتىققا سايلاناتىن. ال بۇل بولسا بار بولعانى وبلىستىق گازەتتiڭ جاپ-جاس قىزمەتكەرi. بiر كۇنi ونى وبلىستىق گازەتتiڭ باس رەداكتورى وكتيابر الiبەكوۆ شاقىردى. بولمەسiندە ءوزiنiڭ ورىنباسارى جومارت ابدiحالىقوۆ ەكەۋi وتىر ەكەن. «شىراعىم! – دەدi وكتيابر اعا. – بiز تالاي رەت دەپۋتات بولىپ كوردiك. ەندiگi ءۇمiت – جاستاردا. مىنا جومارت اعاڭ ەكەۋمiز اقىلداسىپ، سەنi قالالىق كەڭەستiڭ دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنعالى وتىرمىز».
سودان ءۇش ادام كانديدات بولىپ باسەكەگە ءتۇستi. جاستار سارايىنىڭ ديرەكتورى، ناسوس زاۋىتىنىڭ جۇمىسشىسى جانە جيىرما بەس جاستاعى مۇراتبەك. سايلاۋشىلاردىڭ سەكسەن پايىزى – باسقا ۇلت وكiلدەرi. ەكiنشi تۋردا جاستار سارايىنىڭ ديرەكتورى ەكەۋi قايتا سايىسقا ءتۇستi. اقىرى جەڭiپ شىقتى. بۇدان كەيiن ونسىز دا تىپىرشىپ، قولدى-اياققا تۇرمايتىن جاس جۋرناليست ابدەن كۇشiنە مiندi. سايلاۋشىلاردىڭ اماناتىن ورىنداۋعا قۇلشىنا كiرiستi. ەلدiڭ ارىز-شاعىمىن تىڭداپ الىپ، مەكەمەلەردiڭ باسشىلارىنا بارادى. دەپۋتات ەكەنiن ايتادى. جۋرناليست ەكەنiن ەسكە سالا كەتۋدi دە ۇمىتپايدى. ورىندالماسا، قىپ-قىزىل شاتاق شىعارادى. باسقا كەلمەسە دە، سول قولىنان كەلەدi. ءوزi قالالىق كەڭەستەگi ەڭ جاس دەپۋتات بولدى.
بۇل – ەلدە رۋحاني سانانىڭ ويانىپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ كوتەرiلگەن شاعى ەدi. حالىقارالىق «قازاق تiلi» قوعامىنان بiرنەشە جىل بۇرىن قۇرىلعان «تiل جانە مادەنيەت» قوعامى ۇلتجاندى جاستاردى توڭiرەگiنە توپتاستىردى. سول جىلداردا الدان سمايىل، جۇماتاي سابىرجانۇلى، جىلقىباي جاعىپاروۆ سىندى جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردiڭ قالامگەرلiككە قوسا قايراتكەرلiك مiندەتتi دە ارقالاعانىن ۇمىتپاعان ءجون. ارقا توسiنەن بار قازاققا ءۇن قاتقان «قاراوتكەل» گازەتi رۋحاني سامارقاۋلىقتىڭ بەتiن تiلگiلەپ جاتتى. گازەت وبلىستاعى بارلىق باسشىلاردىڭ تiزiمiن جاريالادى. حالىق ولاردىڭ iشiندە قازاقتاردىڭ سانى وتە از ەكەنiن كوردi. ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتiن ماقالالار كوپتەپ ۇسىنىلا باستادى. مiنە، وسى تۇستا جiگەرلi جاس جiگiت اعالارىنىڭ سوڭىنان iلەستi. بۇل جىلداردا اقمولا اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلەنi قالا زيالىلارى بiرتiندەپ قوعامنىڭ ساناسىنا ءسiڭiردى. ال وسى يدەيانى iسكە اسىرۋعا قالالىق كەڭەستەگi جاس دەپۋتاتتىڭ مۇمكiندiگi مول ەدi.
ايتسە دە، بۇل شارۋا وڭايعا تۇسپەدi. ويتكەنi دەپۋتاتتاردىڭ ون بەس پايىزى عانا قازاقتار. ونىڭ iشiندە باس كوتەرەتiندەرi ساۋساقپەن سانارلىق قانا. قالاداعى جالعىز قازاق مەكتەبiنiڭ ديرەكتورى جۇمابيكە ارپەنوۆا، قالالىق كەڭەستiڭ توراعاسى يران ءجۇنiسوۆ قوس قولىن كوتەرiپ قولدادى. سونداي-اق قولدامايتىندار دا جەتكiلiكتi بولدى. ولاردىڭ ايتار ءۋاجi مىقتى. «مۇنى وزگەرتۋ ءۇشiن ميلليونداعان قارجى كەرەك. ونى قالانىڭ بيۋدجەتi كوتەرمەيدi»، – دەيدi. جاس دەپۋتات يران جۇنiسوۆكە كەلەدi. «مەن كەشە عانا گوركيدiڭ اتىن اۋىستىرعان نيجني نوۆگورودقا بارىپ قايتايىن. ماسەلەنi جان-جاقتى زەرتتەپ كورەيiن»، – دەيدi. ەرتەڭiنە بۋىنىپ-ءتۇيiنiپ، ساپارعا شىعىپ كەتەدi. سويتسە، بiر جارىم ميلليوننان استام تۇرعىنى بار نيجني نوۆگورودتىڭ اتىن وزگەرتۋگە 359 مىڭ سوم عانا جۇمسالىپتى. ەندەشە، حالقىنىڭ سانى التى ەسە از شاعىن قالانىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋعا كەيبiر دەپۋتاتتار ايتىپ جۇرگەندەي جەتi-سەگiز ميلليون سوم كەتپەيتiنi انىق بولدى.
ەكi ورتادا بالا كەزiنەن باۋىرعا تارتىپ كەلە جاتقان ەرجۇمان سمايىل اعاسى قىزمەتكە شاقىردى. مۇراتبەك «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» تسەلينوگراد وبلىسىنداعى مەنشiكتi تiلشiسi بولىپ بەكiتiلدi. بۇل بۇگiنگi «ەگەمەندi» ايباتتى شەراعاڭ مەن قايراتتى ەراعاڭنىڭ باسقاراتىن كەزi. اقمولا اتاۋى ءۇشiن ايقاسقا «ەگەمەننiڭ» قالىڭ قولى قوسىلدى. وسى تۇستا ءارi گازەت تiلشiسi, ءارi دەپۋتات – جاس ساربازدىڭ ۇران سالعان ءۇنi ايرىقشا شىقتى. ونىڭ ۇستiنە ول قالالىق كەڭەستiڭ اقمولا اتاۋىن قايتارۋ ماسەلەسi جونiندەگi قوعامدىق پiكiردi زەرتتەۋ كوميسسياسىنىڭ قوسالقى توراعاسى ەدi. سەسسيادا ءسوز سويلەپ، قارسى داۋىس بەرگەندەردiڭ سالدارىنان توراعانىڭ وتكىزە الماي، «قۇلاتىپ» العان ماسەلەسiن قۇلاعىنان كوتەرiپ، كۇن تارتiبiنە قايتا قوسقان كەزi دە بولدى.
مۇراتبەكتiڭ «اقمولا اتاۋى ءۇشiن ايقاس» اتتى ماقالاسى «سوتسياليستiك قازاقستاندا» جارىق كورگەننەن كەيiن قالالىق كەڭەس قاپتاعان حات ءنوپiرiنiڭ استىندا قالدى. رەداكتسيا ءتورت-بەس مارتە ارنايى توپتاما جاريالادى. ماسەلەنiڭ وڭ شەشiمiن تابۋى ءۇشiن مۇراتبەككە كەيبiر دەپۋتاتتاردى كوندiرۋگە تۋرا كەلدi. «قازاقتىڭ جەرiندە جۇرسiڭدەر عوي. قازانىمىزعا اس سالىپ بەرiڭدەر دەپ وتىرعانىمىز جوق. تاريحي اتاۋىمىزدى قايتارىپ بەرۋگە كومەكتەسiڭدەر»، – دەدi. ولاردىڭ بiرازىمەن جۇمابيكە ارپەنوۆا دا سويلەستi.
– اقىرى جەڭiپ شىقتىق، – دەيدi مۇراتبەك. – شەشiمدi وبلىستىق كەڭەسكە جiبەردiك. ودان ءارi الماتىعا جول تارتۋعا تيiس. بiراق وبلىستىڭ سول كەزدەگi باسشىسى ا.گ.براۋن قۇجاتتى بiراز ۇستادى. مەن وعان كۇندە «ۆەرتۋشكامەن» تەلەفون سوعامىن. «قارسى ەمەسپiن، – دەيدi ول. – ايتسە دە، ءار نارسەنiڭ ءوز ۋاقىتى كەلەدi». «جوق، سiز قارسى بولىپ وتىرسىز عوي، – دەيمiن مەن. – كۇنi ەرتەڭ «ەگەمەنگە» سiز تۋرالى سىن ماقالا جاريالايمىن. بiرiنشi بەتكە شىعادى!». ءوستiپ قوقيلانىپ قويامىن. سونداعى سەنiپ وتىرعانىم – الدىمەن باتىل باس رەداكتورىم شەرحان مۇرتازا، سودان سوڭ دەپۋتاتتىق مانداتىم. اقىرى ماقالانى جازىپ تىندىم. ول كەزدە وبلىستىڭ بiرiنشi باسشىسى تۋرالى جاس تiلشiنiڭ سىن ماقالا جازۋى ارىستاننىڭ اۋزىنا باسىڭدى تىققانمەن بiردەي بولاتىن. براۋننىڭ اسقار تەگجانوۆ دەگەن كومەكشiسi بار ەدi. سول حابارلاستى. «ماكە، نە iستەدiڭ سەن؟» – دەيدi. «نە iستەيiن؟ سىنادىم! ماعان ءۇي بەرمەدi, ماشينە بەرمەدi دەپ سىناپ وتىرعانىم جوق. اتا-بابامنىڭ شوقپاردىڭ كۇشiمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاعان جەرiنiڭ اتاۋىن قايتارۋعا مۇمكiندiك بەرەتiن قۇجاتتى نەگە تيiستi جەرگە جiبەرمەي، جامباسقا باسىپ وتىرادى؟». «جارايدى، اندرەي گەورگيەۆيچ سويلەسكiسi كەلiپ وتىر». بۇل بۋىرقانىپ تۇرعان بۇرىنعى براۋن ەمەس ەدi. بىلاي دەدi: «مۇراتبەك بالقىبەكوۆيچ! بiز ەكەۋمiزدiڭ ارامىز جامان ەمەس ەدi عوي. بۇكiل رەسپۋبليكاعا ايماڭداي قىلعانىڭ نە؟». «ەندi بiزدiڭ وتiنiشiمiزگە قۇلاق اسپاي قويساڭىز قايتەمiز؟ قۇجاتتى ءالi دە ۇستايتىن بولساڭىز، تاعى دا جازام، – دەدiم باتىلدانىپ. – ەرتەڭ ساعات ۇشكە دەيiن جiبەرگەنiڭiز دۇرىس بولار». براۋننىڭ بۋىنىن بوساتىپ، قارشاداي مەنiمەن ساناستىرىپ قويعان ەڭسەلi «ەگەمەنiمنiڭ» قۇدiرەتi ەدi. قۇجات سول ۋادەلەسكەن كۇنi جiبەرiلدi. بۇل شەشiمنiڭ حاتتاماسى الماتىداعى مەملەكەتتiك ونوماستيكا كوميسسياسىنا تۇسەدi. ونىڭ توراعاسى، قازاق رۋحانياتىنىڭ قارا نارى، ۇلتجاندى اعامىز مىرزاتاي جولداسبەكوۆ قۇجات تۇسكەن بويدا بار شارۋاسىن جيناپ قويىپ، كوميسسيانى جينايدى. ول كiسiنiڭ كۇتiپ وتىرعانى دا سول ەكەن. ءسويتiپ، ەكi-اق كۇندە بەكiتiپ بەردi عوي مىرزەكەڭ.
مۇراتبەك كەيiننەن گازەتتiڭ استاناداعى تiلشiلەر قوسىنىن باسقاردى. تالاي ادامنىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇستi. اۋىلدىڭ اپەرباقان باسشىلارىن جونگە سالدى. جاپا شەككەندەرمەن بiرگە بارىپ، سوتقا قاتىسقان كەزi دە بولدى. قالا اكiمدiگi جاريالاعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى استاناسىنىڭ ۇزدiك جۋرناليسi» اتتى بايگەنiڭ باس جۇلدەسiن جەڭiپ الدى. ءوزi ون جىلداي قىزمەت iستەگەن «ەگەمەن قازاقستان» رەداكتسياسىنىڭ استاناعا كوشۋiنە ازدى-كوپتi ۇلەس قوستى. ەڭ باستىسى، اقپاراتتىڭ اق مىلتىعىن مىعىم ۇستادى.
«ءبىر بالا عىلىم ىزدەيدى...»
وتكىرلەردىڭ وتكىرى،
ءوزىنىڭ دە كوپ قىرى.
كانديداتى قازاقتىڭ،
بەلارۋستىڭ دوكتورى.
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
قازiرگi جاس بۋىن مۇراتبەك توقتاعازيندi الىمدى اقپاراتشى رەتىندە كوپ بiلە بەرمەيدi. ولاي بولاتىن سەبەبi دە بار. انا بiر جىلى كەيبiر اعالارىمەن كەلiسە الماي، بiر-اق كۇندە قازاق جۋرناليستيكاسىنان قازاق بيزنەسiنە اۋىسىپ كەتكەن. ءوزiنiڭ دە مiنەزi وڭىپ تۇرعان جوق. جاستاي جەتiستiككە جەتiپ جاتتى. ەپتەپ تانىمالدىقتىڭ جەلi ۇرعان بولۋى دا مۇمكiن. مۇراتبەك ەلدiڭ بارiنە بiردەي ۇنايتىن جۋرناليستەردiڭ قاتارىنا جاتپايدى. بiرەۋلەر ونىڭ iشكi دۇنيەسiنە ۇڭiلمەي باعا بەرەدi. بiر باسىندا سان قىرلى قاسيەت بار. پىسىق. بiربەتكەي. ولەرمەن. پىسىق بولعان سوڭ، قىزمەتi تەز ءوستi. بiربەتكەي بولعان سوڭ، ونى ۇناتا بەرمەيتiندەر دە جەتكiلiكتi ەدi. ولەرمەن بولسا دا، وزگەنiڭ نەسiبەسiنە ورتاقتاسقان جوق. ءوز قازانىن قايناتتى.
جۋرناليستيكادان ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العان جiگiت كاسiپكەرلiكتi دە دوڭگەلەنتiپ اكەتتi. شارۋاسى جايلى، نەسiبەسi قوماقتى. نامىسىن جانىپ ءجۇرiپ، تابىسىن مولايتىپ الدى. سودان ءبىر كۇن ايتتى: «بيتكە وكپەلەپ، تونىمدى وتقا جاعىپپىن. جۋرناليستيكاعا كايتىپ ورالسام با دەپ ءجۇرمiن». «دۇرىس بولار ەدi. ول ورالسا، ەبiنiڭ جەلiندەي الاپات لەپ قوسا كەلەر ەدi»، – دەدىك.
قازاق جۋرناليستەرiنiڭ ءبارiنiڭ باپكەرi بولعان سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ بiر قولتاڭباسىنىڭ سوڭىنا «وتىز جىل جۋرناليستيكانىڭ قۇلاق كەستi قۇلى» دەپ قول قويىپ ەدi. سول كiسi ايتقانداي، قاي iستە دە مالتىعۋدى بiلمەيتiن مۇراتبەك توقتاعازين – جۋرناليستيكانىڭ وتىمەن كiرiپ، كۇلiمەن شىققان قالامگەر. ءباسپاسوزدiڭ باسقا سوزدەن ايىرماسى كوپ ەكەنiن سان رەت دالەلدەگەن جiگiتتەردiڭ بiرi. زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي قالتالى ءباسپاسوز بەن بالتالى ءباسپاسوز بiر-بiرiنە ارا-تۇرا كوز الارتىپ تۇراتىن قازiرگiدەي كەزەڭدە توقتاعازيندەردiڭ جۋرناليستيكاداعى جورعا ءجۇرiسiن ساعىناتىنىمىز راس. «ول ورالسا، ارiپتەستەرiنiڭ بiرازىنا اقپاراتتىڭ اق مىلتىعىمەن نىسانانى قالاي كوزدەۋدi ۇيرەتەر ەدi. ايتپەسە، كەيiنگi كەزدە ءمۇلت كەتەتiن بولىپ ءجۇرمiز بە قالاي؟...» دەپ توپشىلاعانىمىز راس.
ورالدى! بىراق اقپاراتتىڭ قايناعان قازانىنا ەمەس، عىلىمنىڭ عيبراتتى ورداسىنا كەلدى. عىلىم بولعاندا دا جۋرناليستيكانىڭ توڭىرەگىنەن الىس ەمەس كيەلى شاڭىراققا قونىس تەپتى. بىلاي بولعان-دى. بۇل كەزدە ءبىز قىرىققا جەتپەي عىلىمي ەڭبەك قورعاپ العان، جالاڭداعان جاس دوكتور ەدىك. ءبىر كۇنى ءبىر وي كەلدى. تىنىمسىز توقتاعازيننىڭ تۇلا بويىنا سىيماي جۇرگەن الاپات كۇشىن نەگە زەرتتەۋ ىسىنە پايدالانباسقا؟! ءسويتىپ، وعان ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى عىلىمي تاقىرىپ بەكىتىپ بەردىك. سودان بۇل بىردەن جالپاق پاپكاسىن قولتىقتاپ، الماتىعا قارت قالامگەرگە سالەم بەرۋگە كەتتى. كىم-كىمدى دە قۇرمەتپەن قارسى الاتىن ازاعاڭ سول كۇنى بىرەۋلەر تەلەفون سوقسا، «ماعان استانادان ءبىر عالىم جىگىت كەلىپ وتىر ەدى، كەيىنىرەك حابارلاسشى»، – دەپتى.
وسىلايشا تاقىرىپ بەكىتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق عالىم اتانعان مۇراتبەك باستى قامشىنى. كىتاپحاناعا بارىپ، كۇنى بويى كىتاپ كەمىردى. دامىل تاپپاي، دەرەك پەن دايەك ىزدەدى. بىرگە وقىعان جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى بۇرىنعى كەيبىر ىزدەنۋشىلەرىمىز قۇيرىعىن ۇستاتپاي كەتسە، بۇل ءوزىمىزدى قۋالاپ، تىنىم تاپتىرمايتىن بولدى. «نە دەگەن عىلىمعا ىنتازار، بەيمازا بالا؟ ءىلىم-بىلىمگە ابدەن شولدەپ ولۋگە قاراعان ەكەن» دەستىك. عىلىمي جەتەكشى رەتىندە قولدى-اياققا تۇرمايتىن ەتى ءتىرى ەلگەزەك ىزدەنۋشىمىزگە اقىل-كەڭەس بەرىپ ۇلگەرە الماي جاتتىق. ول دا «اراسىندا قۇس اتىپ قويام» دەمەكشى، ارا-تۇرا ەكى كەشتىڭ اراسىندا «تالگونىڭ» قۋىقتاي تار كۋپەسىنە جايعاسىپ، الماتىعا تارتىپ وتىرادى. ازاعاڭمەن اڭگىمەلەسەدى. كەيىپكەرىمەن كەزدەسىپ بولعان سوڭ، ارحيۆ اقتارادى. مالىمەت تەرەدى. ەرتەڭىنە ەنتىگىپ ەلورداعا جەتەدى. قويشى ايتەۋىر، ءبىر جىلدا اپاي-توپايىن شىعارىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ جىقتى. «ەندى قاشان قورعايمىن، وسىلاي جۇرە بەرەم بە؟»، – دەپ بىزگە اۋىق-اۋىق ايبات شەگىپ، ايقايلاپ كەتەدى. شىنىن ايتقاندا، قايسىمىزدىڭ جەتەكشى، قايسىمىزدىڭ ىزدەنۋشى ەكەنىمىزدى تۇسىنبەي قالدىق.
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ءارى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى ديحان قامزابەكۇلى تىپىرشىپ تۇرعان توقتاعازيندى بىردەن بايگەگە قوستى. ول كوپ ۇزاماي عىلىمي ەڭبەگىن قورعاپ شىقتى. «ءبىر-ەكى-اق جىل ەپتەپ قانا جان قيناپ، ءبىزدىڭ مۋركا بولىپ الدى كانديدات» دەپ ولەڭدەتىپ ءجۇرىپ بۇل شارۋانى دا بىتىردىك-اۋ...
سودان ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنە وقىتۋشىلىققا كەلىپ، بولاشاق جۋرناليستەرگە ءدارىس بەرە باستادى. قازىر وسى وقۋ ورنىنىڭ پروفەسسورى. ءوزى دە جەتەكشى بولىپ، شاكىرتتەرىنە عىلىمي ەڭبەك قورعاتۋدىڭ قامىندا ءجۇر. ال كەيىپكەرىمىزدىڭ ءوزى كانديداتتىقپەن شەكتەلۋدى ءجون كورگەن جوق. ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن بەلارۋس مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىنا تۇسكەن. تاقىرىبى، جاڭىلىسپاسام، ەپيستوليارلىق جانردىڭ بىرنەشە ەلدەگى دامۋ ۇلگىلەرى دەگەنگە كەلەدى. ستۋدەنت كەزىندە قىزداردان حاتتى وتە كوپ الۋشى ەدى، سوعان كورىنگەن شىعار، اقىرى حاتتاردى زەرتتەيتىن ءىلىم پەشەنەسىنە جازىلىپتى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى اياقتاپ، ەندى قورعاۋعا شىعا بەرگەندە مىنا ءبىر پاندەمياسى قۇرعىر جولدى جاۋىپ تاستادى. قاۋىپ سەيىلسە، دەرەۋ بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ، مينسكىگە قاراي ميتىڭداعالى وتىر.
بۇرىن ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ تەمەكى تارتاتىن. «ءبىر بالا عىلىم ىزدەيدى، ءبىر بالا شىلىم ىزدەيدى» دەگەن ايگىلى شىمشىمانى قايتا-قايتا ايتىپ ءجۇرىپ، شىلىمقورلىعىن ازەر توقتاتتىق. «ەكەۋىنىڭ بىرەۋى بولسايشى»، – دەگەن امانتاي ءشارىپتىڭ ايتقانىن قىلدى-اۋ ايتەۋىر.
عىلىمعا ميىمەن كەتىپ قالعاندىكى مە، كىم ءبىلسىن، الۋان ءتۇرلى يدەيالار مۇراتبەكتىڭ باسىندا جۇرەدى. ءبىر جىلدارى الدەبىر ەلدەردە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن اسپالى جولمەن جۇرەتىن اۋەدەگى پويىز ماسەلەسىن كوتەرۋشىلەر قوزعالىسىنا قوسىلىپ، قىزىل تاناۋ بولعانى بار. سول جىلداردا ول «جەردەگى پويىزدان اسپانداعى ۆاگون ارتىق» دەگەن ءوزى شىعارعان ماتەلدى بەرىك ۇستاندى. ءبارىمىز جابىلىپ ءجۇرىپ، عىلىمنىڭ شالىعى ۇرعان دوسىمىزدى ءويتىپ-ءبۇيتىپ، اسپالى جولدان ءداستۇرلى جولعا ءازىر تۇسىردىك. سودان بەرى ايتەۋىر ول جەردە ءجۇر...
جۇرتقا قايىرى مول. ادام ويىنا كەلمەيتىن نارسەنى ىستەيدى. تالدىقورعان وبلىسى تاراعان سوڭ، قىزمەتىنەن قاعىلىپ، جەتىسۋدا جەتىمسىرەپ جۇرگەن تالعات باتىرحاندى ەلورداعا الدىردى. جۇماگۇل ساۋحاتقا قولقا سالىپ، قالالىق گازەت رەداكتورىنىڭ ورىنباسارلىعىنا ءبىر-اق قونجيتتى. ءوزى جۋرفاكتىڭ دوتسەنتى بولسا دا، باس رەداكتورلار كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى. باس رەداكتور بولماسا، ولاردى قالاي يگەرىپ ءجۇر دەيسىز بە؟! ويباي، مۇنىڭ ءوزى دە قىزىلكوز باس رەداكتوردىڭ ءبىرى. تەك بۇل ەلوردادا تۇرادى..، ال باسقاراتىن گازەتى شىمكەنتتەن شىعادى... ال "نايزاعايعا نان ءپىسىرىپ الاتىن" الاقۇيىن باس رەداكتور شىمكەنتتى سوڭعى رەت وتكەن عاسىردا كوردى-اۋ دەيمىن... ءتاۋىر جۇمىس ىستەپ جاتىر دا... ايتپەسە شيراق شىمكەنتتىكتەر قايداعى ءبىر كولدەنەڭ كوك اتتىعا اقپارات قۇرالىن سەنىپ تاپسىرۋشى ما ەدى؟! ءيا، ەپتى ادامعا داۋا جوق... جەر تۇبىندەگى افريكالىقتار جاعدايىن ايتىپ، جاقسىلاپ قولقا سالسا دا، ءبىزدىڭ مۇراتبەك گازەت-جۋرنالىن باسقارىپ بەرەدى.
ايتپاقشى، بۇل اۋلەتتە تاعى بiر نامىسقوي، بiربەتكەي توقتاعازين ءوسiپ كەلەدi. ول – مۇراتبەكتiڭ ۇلكەن ۇلى باۋبەك. تiل-اۋزىمىز تاسقا، وجەتتiڭ وجەتi. استاناداعى №4 مەكتەپ-گيمنازيانى ۇزدiك بiتiرگەن سوڭ الدىنا ۇلكەن ماقسات قويدى. جاتپاي-تۇرماي دايىندالىپ، پرەزيدەنتتiڭ «بولاشاق» ستيپەندياسىن يەلەندi. سول باياعى توقتاعازيندەردiڭ ءۇردiسi. قۇددى ورالحان بوكەيدiڭ «توقادان قالعان تۇياق» اتتى ايگiلi اڭگiمەسiندەگiدەي، ءتۇرi دە، مiنەز-قۇلقى دا اكەسiنەن اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى. قاشان شارشاپ، قۇلاعانشا كiتاپتان باس كوتەرمەيدi. اقىرى امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلدى. قازاق، ورىس، اعىلشىن تiلدەرiندە توگiلدiرiپ سويلەيدi. باۋبەكتەن كەيىنگى باۋىرجان مەن بەكسۇلتان دا وتە زەردەلى. سوعان قاراپ تىنىمسىز توقتاعازيندەردىڭ ءالى دە تالاي بيىكتى يگەرگەنشە تولاس تاپپايتىنىنا كوز جەتكىزەسىز.
ايتەۋىر ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، تاۋدىڭ توبەسىنە شىققانشا توقتامايتىن قادىرلى دوسىمىزدىڭ بەلارۋس ەلىنەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ كەلەتىن كۇنى الىس ەمەس!
* * *
بۇگىن – ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇراتبەك توقتاعازيننىڭ تۋعان كۇنى! ەردىڭ جاسى – ەلۋ سەگىزگە جەتكەنىڭ قۇتتى بولسىن! «ەلوردا مەن مينسكىنىڭ اراسىن، جالعاستىرىپ جولعا شىعىپ باراسىڭ!»، – دەپ جاعىمىز تالعانشا جىرلاپ وتىراتىن كۇندەر تەزىرەك كەلسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
