(Esse-ázil)
Qyńyr qyz
Bizdiń kýrstyń basqa kýrstardan ózindik ereksheligi boldy. Jas alshaqtyǵy jaǵynan eshkimge upaı bergen emespiz. On alty jasar Janar Abyzova men otyz beske kelgen Amanǵalı Daırabaevtyń jasyna deıingi qyz-jigitter oqýǵa birge tústi. Daıyndyq kýrsy arqyly túsken kýrsymyzdaǵy qos traktorshynyń biri Mıýa Baınazardyń minezi óktem. Ony kórgende, ingendeı qaıqańdaımyz. Jaqpaı qalsań, saýsaǵymen ilip tartyp shaqyryp alady. «Beri kel, be-ri ke-e-l-l!». Barmaı kór. Byt-shytyńdy shyǵarady. Traktordyń shtýrvalyn syǵymdap ustaǵan qoldaryna bir tússeń bitti.
Ońdyrmaıdy. Ilbip baramyz. Sodan qyp-qyzyl «razborkasyn» bastaıdy. «Áı, sen ne aıtyp júrsiń eı? Ana kózildirigińdi untap jibereıin be, a-a!». Myryń-myryń etip, áreń qutylamyz. Ózimiz de qarap júrmeımiz. Birde Kegenniń atyshýly aqyn qyzy Nurmıra Álisherova shyǵaryp bergen myna óleńdi sózi osyǵan uqsas áldebir áýenge salyp, balkonda gıtaramen bar daýsymyzben shyrqap turǵanbyz. Shyrqap tur degen aty, bizdiń daýys bir qaıbir jóndi daýys deısiń...
Qartaıyp qaldyń ba, álde Mıýa apam,
Qashty ma, fıgýrańnyń qııýy, apam.
Birinshi kýrstaǵy kóılekterdiń,
Qıyndap ketti búgin sııýy, apam...
Bir qarasam, ár sózime jyrqyldap kúlip turǵan qasymdaǵy kóńildi kórermenderim siltideı tynyp qalypty. Tynyp qalǵanyń ne, zym-zııa joǵalǵan... Qarasam, qarsy aldymda eki búıirin taıanyp, Mıýa apam tur. O toba... Qolymdaǵy gıtaranyń dáý shanaǵyn basyma qaptaı jazdady. Alpamsadaı Amanǵalı aǵamnyń artyna tyǵylyp aman qaldym-aý deımin sol joly...
«Talantyń tasyp bara jatsa, nege men týraly jaqsy óleń jazbaısyń eı, sen?». Sodan jatyp alyp, jaqsy óleń jazýǵa talpynam. Ol qurǵyr jazylyp bolmaıdy. Jibi túzý lırıkalyq óleńge joqpyn ǵoı men. Kerilip-sozylyp, uıqas taba almaı, uıqysyrap jatqanymda Mıýa apamnyń tegi Álimniń ishinde Tórtqara ekeni esime tústi. O-o, boldy, óleń daıyn. Eki-aq jol.
Boıynda daýyl menen órt qana bar,
Jýrfakta Tórtqaradan tórt bala bar.
Qatyp ketti. Ózimiz Tórtqaramyz, ózimiz tórteýmiz. Odan artyq ne kerek? Tórteýdiń birinshisi, ıaǵnı, kóshbastaýshysy – Mıýa apam, ekinshisi – aqtóbelik Álibek Tatanov, úshinshisi – biz... Tórtinshisi ońaılyqpen tabyla qoımaǵan soń... kúnde jýrfaktan shyqpaıtyn fılolog dosym Qara Serikti qosyp jiberdim. Uıqas úshin adam nege bolsa da barady eken. Endi jýrfakta joq tórtinshi Tórtqarany qaıdan tabam?
Ata-babasynyń rýhyn eske salǵan soń, azdap qany qyzdy ma, bul eki jol óleń Mıýa apama ádepkide eptep unaǵan sııaqty edi. Mańdaıy jipsip, emirenip, biraz otyrdy da, sálden soń esin jıyp, astaryndaǵy ıýmordy sezip qoıyp, «Tórtqaralaryńmen qosa qury!» – dep qýyp shyqty.
Únemi osy. Bólmeles dosym Talǵat Batyrhan ekeýmiz birdeńeni búldirip alyp, «Tom men Djerrı» mýltfılmindegi dáý mysyqtan qashqan eki zyptýryn tyshqan sekildi bas saýǵalaımyz da júremiz. Tek Mıýa apam Tom sııaqty aqkóńil emes, ustap alsa, ákeńdi tanytady. Qarnymyz ashqanda, Mıýa apamnyń mantylary pisetin ýaqytta saıtandaı sap ete qalamyz. Qansha degenmen eki-úsh jas úlkendigi bar ápkemiz emes pe, mundaıda Mıýa apam bizdi qýmaıdy. Kún uzaqqa nár tatpaǵan Kórkemtaı sekildi kókqaryn balanyń keıpine túsip, beıshara qalyp tanytyp otyrǵan bizge qarap qoıyp, únsiz ǵana tamaǵyn beredi. Mantymen asqazanymyzdy nyǵyzdap alǵan biz qaıta qutyramyz.
Stýdent kezinde óz aıtqanynan qaıtpaıtyn qyńyr qyz boldy. Mıýa osy birbetkeıliginiń paıdasyn da kórdi. Bizdi shybyn qurly kórmeıtin bilikti oqytýshylar onymen sanasty. Bul da olarmen ózin teń ustap sóılesetin.
Erekshe emshi
Stýdent qyzdyń eptegen emshiligi boldy. Eptegen emes-aý, qatelespesem, Mıýa apam qalashyqtyń bas emshisi boldy-aý deımin. Aýrý-syrqaý degeniń jataqhanamyzǵa aǵylyp kelip jatady. Talǵat ekeýmiz syrqattardy vahtada otyratyn Tetıa Nastıanyń janynan kútip alyp, emshiniń bólmesine qaraı baǵyttap jiberemiz. Syrtynan qansha kúlip júrsek te baıqaımyz, bizdiń emshimiz haltýrık emshige uqsamaıdy.
Ákesi Syr boıyna belgili synyqshy bolǵan eken. Emshimiz basqa syrqattardan qoly bosaǵanda, ara-tura ózimizdiń kýrstastarymyzdy da emdep qoıady. Birde onyń aldyna oqý tobymyzdyń starostasy, qyp-qyzyl kommýnıst Nurjamal Baısaqalovanyń ózi keldi. Ánsheıinde emshi-semshige sene bermeıtin ateıst apaıymyz aýyrǵan soń shybyn-shirkeı bolyp, Mıýanyń bólmesine óz erkimen kirip ketti. Bedeldi paıentti qabyldap jatqan emshiniń árbir áreketin baǵyp biz júrmiz. Mıýa Baınazar starosta Baısaqalovanyń arqasyna qaptatyp banki qoıa bastady. Erigip júrgen eki «assıstent» starostanyń beline baryp jaıǵasatyn bankilerdi súrtip, tazalap berip jatyrmyz. Bizge emshige kómekshi bolý baqytynan góri osy tarıhı kórinistiń kýágeri bolý áldeqaıda mańyzdyraq edi. Bir kezde taıaqshasyn spırtke malyp alyp, gúmp etkizip, bankini ornalastyryp júrgen Mıýanyń qımylyna qarap jatqan Baısaqalova shaıtan túrtip, kúlip jibergeni... Sonda Mıýa apam, starostanyń qyr arqasyna jaǵalaı qonǵan banki bitkendi pytyrlatyp julyp alyp, «Bar, qaıqaı!» – dedi ǵoı. Aýyryp kelip, abyroısyzdyqqa ushyraǵan starosta súıretilip ornynan áreń kóterildi. Kúlem dep kúlli em-domnan qaǵylǵan Baısaqalovanyń sońynan ere ketkimiz kelip tursa da, Mıýa apamnan bata almaǵan biz «ambýlatorııada» qalyp qoıdyq. Sodan soń eki apamnyń arasy kópke deıin ońbaı júrdi. Biraq kúnde bir aýdıtorııada tirshilik keship júrgen soń qaıda barýshy edi, kóp uzamaı, kýrstyń qos «kempiri» qaıta tabysty.
Mıýa apam keıin oqýdy bitirgen soń, Qyzylordaǵa attandy. Syr boıynda júrip, emshiligin jalǵastyrdy ma, joq pa, bilmeımin. Biraq meniń biletinim, ol ákimderdi de emdeýmen aınalysty. Qalamymen emdedi. Halyqty mensinbeıtin keýdemsoq qasıetten ada qyldy, shamasy kelgenshe jemqorlyqtan aryltýǵa tyrysty. Aımaqtarda qordalanǵan qoǵamnyń keselderin sylyp tastap otyrdy.
Aqkóńil ana
Er minezdi Mıýa apam jas shaǵynda sylqym boıjetkenniń obrazyna enip kórgen emes. Stýdent kezinen boıaý-soıaýǵa áýes bolǵan joq. Qysqa kóılek degendi... atamańyz. Tabıǵı bolmysy qalaı bolsa, solaı eseıdi. Biraq keıde syńǵyrlap bir kúledi deısiń. Qatal minezin bilmeıtin talaı jigit daýysyn telefonnan estise esi keter edi. Biz baıqamadyq pa, álde tekti apamyz kóldeneń kók attyny kózimizge kórsetpedi me, stýdent kezimizde Mıýa apamyzdy jigit-jeleń kóp tóńirektegen joq. «Erteli-kesh qasymda somadaı bolyp sender júrgen soń kim jolaýshy edi», – deıtin ol.
Oqý bitirgen soń teńin tapty. Jýrnalıst jigit Nurǵazymen bas qosty. Biraq Nurǵazynyń ǵumyry qysqa boldy. Búginde qyzy Bıbifatıma, uly Berdibek úsheýi bir shańyraqtyń tútinin túzý ushyryp, tirlik keship jatyr. Ózin ana retinde óte baqytty sezinedi. Jumystan úıine jetkenshe asyǵady. Aldynan qos qulynshaǵy tura umtylǵanda bar dúnıeni umytyp ketedi.
Issaparda júrgende balalaryn qatty saǵynady.
Birde qyzyna salqyn tıgizip alyp, balalar aýrýhanasynda jatty. Aýrýhananyń bólmeleri sýyq, balalardyń tósegi kir-kir. Balany jýyndyratyn bólme joq. Jórgekti jýyp jaıyp qoısań, medbıke betińe laqtyrady. «Bólmeni kógertip jiberesiń», – deıdi. Dárigerge shaǵymdanyp edi, ol: «Unamasa, bul jerde ne ǵyp jatyrsyń, táýir aýrýhanaǵa ket», – dedi. «E, tilshi meniń ózime istep otyrǵandary mynaý, halyqtyń kóretini tipti soraqy eken ǵoı», – dep, áli aýrýdan aıyqpaǵan balasyn kórpege orap, ketip qaldy. Kóp uzamaı «Jas Alashqa» «Aýrýhana ma, álde abaqty ma?» degen syn maqalasy jaryq kórdi. Dárigerler sabylysqa tústi. Sol kezdegi oblys ákimi bulqan-talqan boldy.
Qazir balalary eseıip qaldy. Ekeýi de sheshesi sekildi ójet. Solardyń ár qylyǵyna marqaıyp otyrady.
Birbetkeı Baınazar
Qyzylorda oblysynda «Aýdanǵa Mıýa Baınazarova kele jatyr!» – degen sóz «Ahtýng! Saqtanyńdar, áýede – Pokryshkın!» degen sııaqty estiledi. Ákimderdiń kópshiligi jýrnalısten kádimgideı yǵady. Óıtkeni onyń alǵan betinen qaıtpaıtynyn jaqsy biledi. Sondyqtan kúni buryn tilshiniń jolyna qarap, sharýashylyqtardy birge aralaýǵa qamdanyp, tas túıin bolyp ázir otyrady. Ákimder jýrnalısterdiń bárine bulaı yqylas tanytpaıdy. Jeńil-jelpi jazatyn keıbireýlerdi kózderine de ilmeıdi. Biraq «Jas Alashta» úzbeı jarııalanyp turatyn Mıýanyń maqalalary jergilikti bıliktegilerdiń kópshiligin tynysh uıyqtatpaıdy. Mundaı abyroı-bedel oǵan ońaılyqpen kelgen joq. Uzaq jyl Qyzylorda oblystyq radıosynda qyzmet istedi. Keıin Qazaq radıosynyń Qyzylorda oblysyndaǵy menshikti tilshisi bolyp bekitildi. Mine, osy kezden bastap jýrnalıst qyzdyń aıy ońynan týdy. Aımaqtaǵy keleńsizdikterdi málimdegen syn materıaldar usyndy, qyzyqty habarlar ázirledi. Oblys turǵyndaryna Qazaq radıosynyń efıri arqyly oı-pikirlerin erkin aıtýǵa múmkindik týǵyzdy.
Kóp uzamaı «Jas Alashtyń» tabaldyryǵynan attady. Bul osy basylymnyń naǵyz halyqtyq gazetke aınalǵan kezi edi. «Jas Alashtyń» Qyzylorda oblysyndaǵy menshikti tilshisi Mıýa Baınazar naǵyz birbetkeı minez kórsetti. Eshkimmen yqqan joq. Bireýlerdiń aldynda buqqan joq. Bázbir áriptesteri sekildi aıtqanǵa kónip, aıdaýǵa júrýden aýlaq boldy. Keleńsiz kórinistermen aıaýsyz kúresti. Oblys oblys bolǵaly basshylar mundaı «ymyraǵa kelmeıtin» tilshini bilgen emes edi. Ákimderdiń aldy muny sotqa bere bastady. Sottasýlardyń aıaǵy jýrnalıst qyzdyń jeńisimen aıaqtalyp otyrdy. Sottasýǵa táýekel etpegen ákimder bas redaktorǵa telefon shalyp, aımaqta sondaı bir mazasyz tilshiniń paıda bolyp, kún kórsetpeı jatqanyn aıtyp, shaǵyna bastady. Al «Jas Alashtyń» bas redaktory Nurtóre Júsip tilshisin bılik ókilderiniń aldyna jyǵyp bergendi jón sanamady. Qaıta onyń syn sadaǵynyń úshkirlenip, adymynyń keńeıýine óris ashty. Óıtkeni Mıýa sekildi tabıǵatynan tabandy tilshiler sırek edi.
Mıýa naryq zamanyna saı tynbaıtyn tilshi retinde kózge tústi. Basylymnyń ózi qyzmet isteıtin óńirdegi taralymyn arttyrdy, jarnamalyq jarııalanymdardyń úlgilerin engizdi. Eń bastysy, qoǵamdaǵy kózboıaýshylyqpen tynymsyz kúresti.
Ol eldiń bárine birdeı unaıtyn tilshi bolǵan joq. Ondaı bolýdy qajet dep eseptemeıdi de. Ákimderdiń yǵyna jyǵylyp, sıpaı qamshylaıtyn maqalalar jazyp júretin jalpaqshesheı jýrnalıst bolǵannan góri qalamynyń qýaty, tiliniń ýyty bar qaısar minezdi qalamger bolǵandy jón sanady.
Júreginiń túgi bar jýrnalıstke qoıylatyn saýal kóp. Sondaı suraqtyń bireýin biz de qoıǵymyz keldi. Otarlaýshylarǵa ilesip, óz halqyn talaǵan jandaıshaptardyń keıpin tanytqan Dýlat aqyn: «Ózi eldi qorqytyp, ózi de sodan qorqady-aı», – deıtin edi. Sol esimizge túsip, «Senen ǵoı eldegi ákimqaralardyń birqatary yǵady. Al sen óziń olardan qorqasyń ba?» – dep suradyq. Basqa bireý bolsa, «Nege qorqam?» – dep shap ete túser edi.
– Qorqam, – dedi ol. – Nege qoryqpaıyn? Meniń de bala-shaǵam bar. Bular nege bolsa da baratyn kórinedi ǵoı... 2004 jyly oblys ákimin synap, «Jas Alashqa» maqala jazdym. Orynbasary úıge telefon shalyp, keshki saǵat 9-ǵa ákimshilikke shaqyrdy. Negizi orynbasar jaman jigit emes. Maqalada onyń aty atalǵan joq edi. Shamasy ákim ony da qyspaqqa alǵan sııaqty. Biraq nege ekenin bilmeımin, sol joly qatty qoryqtym.
Ekinshi ret qoryqqanym, byltyr... Óziń bilesiń ǵoı... Jumys bólmemniń terezesinen oq atyp ketkende she... Áı, sen nege kúlesiń?... Meni únemi qorqyp júredi eken dep oılama? Bul Mıýa ońaılyqpen jasymaıdy. Talaıyńdy qorqytyp baryp tynyshtalarmyn men. O nesi, kúledi ǵoı...
Muqalmaıtyn Mıýa
Qaljyńymyz jarasatyn bolǵan soń kúlemiz de... Sadyqbek kókemniń áıgili shyǵarmasynyń jelisimen ózimiz «Atylǵan qyz týraly ańyz» dep atap ketken sol oqıǵa qalaı bolyp edi ózi? Birinshi qyrkúıek kúni bala bitkenniń bári sabaqqa baryp, arqa-jarqa bolyp jatqan kezde Mıýa Baınazardyń qyzmet ornyndaǵy jumys kabınetiniń terezesine bireý oq atypty. Shamasy, eshkimniń yńǵaıyna kónbeıtin jýrnalısti úrkitkisi kelgen. Oq terezeniń jaqtaýyna tıgen. Bul habar barlyq jýrnalısterge jaısyz áser qaldyrdy. «Jas Alash» jalpaq jurtqa dabyl qaqty. El ishi gý-gý áńgime... Astanadaǵy áriptesterdiń arasynda kúbir-sybyr áńgime aıtyla bastaǵannan-aq, Mıýaǵa telefon shaldym. Ol kezde «Astana habarynda» qyzmet isteıtin edim.
– Qalaısyń, Mıýa apa? Densaýlyǵyń qalaı? Myna biz gazetke «Apamdy atyp ketti!» degen maqala daıyndap jatyrmyz... Kim saǵan myltyq kezenýge júregi daýalap júrgen?
– Áı, seniń de oıynyń qalmaıdy eken, – dep kijinedi ol myń shaqyrym jerde turyp. – Jurttyń záresi ushyp otyrsa... Jetim qala ma dep balalarymdy aıaımyn. Seniki ne qutyrý osy, a? Ózińdi atsa, kórer em... Áıteýir, shúkir, el ishinde azamattar bar eken... Solar janyma telohranıtel qosyp berdi. Kesheden beri kóleńkem sekildi qasymnan qalmaı júr ǵoı...
Men ne deıin... Kóz aldyma Mıýanyń janyndaǵy alpamsadaı tánsaqshy elestep, shaıtan kúlki qysyp, únsiz býlyǵa túsemin.
– Endi bylaı, óziń de qarap júrmeısiń... Ákimderde neń bar? Biraz jasqa keldiń. Jurtpen ilinispeı júrseıshi... Sonda seni kim atady? Jaraıdy endi. Aman qalsań bopty.
Telohranıteliń qutty bolsyn, bizden sálem aıt, – dep ázil-shyny aralas jubatyp jatyrmyn...
Mıýa apam búkil Syr boıyn ádemi syńǵyrǵa bólep, shek-silesi qatyp kúledi. Sodan soń jańa ǵana jany júdep turǵan Mıýa kenet qaıratyna mindi.
– E, meıli. Osy jasqa kelgende Mıýa muqalsa ne bolady? Muqym jurt buqqanymdy kórgen emes. Kórmeı-aq qoısyn. Atsa, atsyn, shapsa, shapsyn...
«Atylǵan» qyz týraly ańyzdyń aqıqaty osy. Shynynda da bul Mıýany myltyqpen qorqytam deý bekershilik eken. Muqalýdyń ornyna qaırala, qorqýdyń oryna qaırattana, jasýdyń ornyna jarqyraı tústi. «Jas Alashtyń» jalaýly naızasyn qolyna alyp, aqparat maıdanyndaǵy aıqastyń bel ortasyna qaıta keldi. Ár siltegeni múlt ketpeıdi. Qaraýylǵa iliktirgenin at-matymen aýnatyp túsiredi. Sirá, budan keıin jýrnalısti jasytam dep jaqtaýǵa tıgizgen jalǵyz oqtyń ıesi endi qaıtyp táýekel ete qoımas....
Aıtpaqshy, Mıýa apam kúnuzaqqa qasynan shyqpaıtyn tánsaqshyny kóp uzamaı-aq sol janashyr azamattardyń ózderine basy bútin qaıtaryp bergen. Ómiri bireýdiń kóleńkesinde júrip kórmegen adamǵa birtúrli eken...
2007 j.
* * *
Qadirli Mıýa apam bıylǵy mereke qarsańynda «Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi» degen abyroıly ataqqa ıe boldy! Maqtanamyz Mıýamen! Báıgeńiz kóbeıe bersin!
Sondaı-aq, qolyna biri qalam, ekinshisi mıkrofon, úshinshisi gadjet ustaǵan barlyq áriptesterimizdi meıramymen quttyqtaımyz!
(Alǵashqy sýretti ilgeride Bolat aǵa Omarálıev túsirgen).
Baýyrjan OMARULY
