(Esse-äzıl)
Qyŋyr qyz
Bizdiŋ kurstyŋ basqa kurstardan özindik erekşeligi boldy. Jas alşaqtyǧy jaǧynan eşkimge ūpai bergen emespiz. On alty jasar Janar Abyzova men otyz beske kelgen Amanǧali Dairabaevtyŋ jasyna deiingi qyz-jigitter oquǧa birge tüsti. Daiyndyq kursy arqyly tüsken kursymyzdaǧy qos traktorşynyŋ biri Miua Bainazardyŋ minezi öktem. Ony körgende, ingendei qaiqaŋdaimyz. Jaqpai qalsaŋ, sausaǧymen ilip tartyp şaqyryp alady. «Beri kel, be-ri ke-e-l-l!». Barmai kör. Byt-şytyŋdy şyǧarady. Traktordyŋ şturvalyn syǧymdap ūstaǧan qoldaryna bir tüsseŋ bitti.Oŋdyrmaidy. Ilbip baramyz. Sodan qyp-qyzyl «razborkasyn» bastaidy. «Äi, sen ne aityp jürsiŋ ei? Ana közildirigiŋdi ūntap jibereiin be, a-a!». Myryŋ-myryŋ etip, äreŋ qūtylamyz. Özimiz de qarap jürmeimiz. Birde Kegenniŋ atyşuly aqyn qyzy Nūrmira Älişerova şyǧaryp bergen myna öleŋdi sözi osyǧan ūqsas äldebir äuenge salyp, balkonda gitaramen bar dausymyzben şyrqap tūrǧanbyz. Şyrqap tūr degen aty, bizdiŋ dauys bir qaibir jöndi dauys deisiŋ...Qartaiyp qaldyŋ ba, älde Miua apam, Qaşty ma, figuraŋnyŋ qiiuy, apam. Birinşi kurstaǧy köilekterdiŋ, Qiyndap ketti bügin siiuy, apam... Bir qarasam, är sözime jyrqyldap külip tūrǧan qasymdaǧy köŋildi körermenderim siltidei tynyp qalypty. Tynyp qalǧanyŋ ne, zym-ziia joǧalǧan... Qarasam, qarsy aldymda eki büiirin taianyp, Miua apam tūr. O toba... Qolymdaǧy gitaranyŋ däu şanaǧyn basyma qaptai jazdady. Alpamsadai Amanǧali aǧamnyŋ artyna tyǧylyp aman qaldym-au deimin sol joly... «Talantyŋ tasyp bara jatsa, nege men turaly jaqsy öleŋ jazbaisyŋ ei, sen?». Sodan jatyp alyp, jaqsy öleŋ jazuǧa talpynam. Ol qūrǧyr jazylyp bolmaidy. Jibi tüzu lirikalyq öleŋge joqpyn ǧoi men. Kerilip-sozylyp, ūiqas taba almai, ūiqysyrap jatqanymda Miua apamnyŋ tegı Älimniŋ işinde Törtqara ekeni esime tüsti. O-o, boldy, öleŋ daiyn. Eki-aq jol. Boiynda dauyl menen ört qana bar, Jurfakta Törtqaradan tört bala bar. Qatyp ketti. Özimiz Törtqaramyz, özimiz törteumiz. Odan artyq ne kerek? Törteudiŋ birinşisi, iaǧni, köşbastauşysy – Miua apam, ekinşisi – aqtöbelik Älibek Tatanov, üşinşisi – bız... Törtinşisi oŋailyqpen tabyla qoimaǧan soŋ... künde jurfaktan şyqpaityn filolog dosym Qara Serikti qosyp jiberdim. Ūiqas üşin adam nege bolsa da barady eken. Endi jurfakta joq törtinşi Törtqarany qaidan tabam? Ata-babasynyŋ ruhyn eske salǧan soŋ, azdap qany qyzdy ma, būl eki jol öleŋ Miua apama ädepkide eptep ūnaǧan siiaqty edi. Maŋdaiy jipsip, emirenip, biraz otyrdy da, sälden soŋ esin jiyp, astaryndaǧy iumordy sezip qoiyp, «Törtqaralaryŋmen qosa qūry!» – dep quyp şyqty.
Ünemi osy. Bölmeles dosym Talǧat Batyrhan ekeumiz birdeŋeni büldirip alyp, «Tom men Djerri» multfilmindegi däu mysyqtan qaşqan eki zypturyn tyşqan sekildi bas sauǧalaimyz da jüremiz. Tek Miua apam Tom siiaqty aqköŋil emes, ūstap alsa, äkeŋdi tanytady. Qarnymyz aşqanda, Miua apamnyŋ mantylary pisetin uaqytta saitandai sap ete qalamyz. Qanşa degenmen eki-üş jas ülkendigi bar äpkemiz emes pe, mūndaida Miua apam bizdi qumaidy. Kün ūzaqqa när tatpaǧan Körkemtai sekildi kökqaryn balanyŋ keipine tüsip, beişara qalyp tanytyp otyrǧan bizge qarap qoiyp, ünsiz ǧana tamaǧyn beredi. Mantymen asqazanymyzdy nyǧyzdap alǧan biz qaita qūtyramyz.Student kezinde öz aitqanynan qaitpaityn qyŋyr qyz boldy. Miua osy birbetkeiliginiŋ paidasyn da kördi. Bizdi şybyn qūrly körmeitin bilikti oqytuşylar onymen sanasty. Būl da olarmen özin teŋ ūstap söilesetin.
Erekşe emşi
Student qyzdyŋ eptegen emşiligi boldy. Eptegen emes-au, qatelespesem, Miua apam qalaşyqtyŋ bas emşisi boldy-au deimin. Auru-syrqau degeniŋ jataqhanamyzǧa aǧylyp kelip jatady. Talǧat ekeumiz syrqattardy vahtada otyratyn Tetia Nastianyŋ janynan kütip alyp, emşiniŋ bölmesine qarai baǧyttap jiberemiz. Syrtynan qanşa külip jürsek te baiqaimyz, bizdiŋ emşimiz halturşik emşige ūqsamaidy.
Äkesi Syr boiyna belgili synyqşy bolǧan eken. Emşimiz basqa syrqattardan qoly bosaǧanda, ara-tūra özimizdiŋ kurstastarymyzdy da emdep qoiady. Birde onyŋ aldyna oqu tobymyzdyŋ starostasy, qyp-qyzyl kommunist Nūrjamal Baisaqalovanyŋ özi keldi. Änşeiinde emşi-semşige sene bermeitin ateist apaiymyz auyrǧan soŋ şybyn-şirkei bolyp, Miuanyŋ bölmesine öz erkimen kirip ketti. Bedeldi pasientti qabyldap jatqan emşiniŋ ärbir äreketin baǧyp biz jürmiz. Miua Bainazar starosta Baisaqalovanyŋ arqasyna qaptatyp banki qoia bastady. Erigip jürgen eki «assistent» starostanyŋ beline baryp jaiǧasatyn bankilerdi sürtip, tazalap berip jatyrmyz. Bizge emşige kömekşi bolu baqytynan göri osy tarihi körinistiŋ kuägeri bolu äldeqaida maŋyzdyraq edi. Bir kezde taiaqşasyn spirtke malyp alyp, gümp etkizip, bankini ornalastyryp jürgen Miuanyŋ qimylyna qarap jatqan Baisaqalova şaitan türtip, külip jibergeni... Sonda Miua apam, starostanyŋ qyr arqasyna jaǧalai qonǧan banki bitkendi pytyrlatyp jūlyp alyp, «Bar, qaiqai!» – dedi ǧoi. Auyryp kelip, abyroisyzdyqqa ūşyraǧan starosta süiretilip ornynan äreŋ köterildi. Külem dep külli em-domnan qaǧylǧan Baisaqalovanyŋ soŋynan ere ketkimiz kelip tūrsa da, Miua apamnan bata almaǧan biz «ambulatoriiada» qalyp qoidyq. Sodan soŋ eki apamnyŋ arasy köpke deiin oŋbai jürdi. Biraq künde bir auditoriiada tirşilik keşip jürgen soŋ qaida baruşy edi, köp ūzamai, kurstyŋ qos «kempiri» qaita tabysty.Miua apam keiin oqudy bitirgen soŋ, Qyzylordaǧa attandy. Syr boiynda jürip, emşiligin jalǧastyrdy ma, joq pa, bilmeimin. Biraq meniŋ biletinim, ol äkimderdi de emdeumen ainalysty. Qalamymen emdedi. Halyqty mensinbeitin keudemsoq qasietten ada qyldy, şamasy kelgenşe jemqorlyqtan aryltuǧa tyrysty. Aimaqtarda qordalanǧan qoǧamnyŋ keselderin sylyp tastap otyrdy.
Aqköŋil ana
Er minezdi Miua apam jas şaǧynda sylqym boijetkenniŋ obrazyna enip körgen emes. Student kezinen boiau-soiauǧa äues bolǧan joq. Qysqa köilek degendi... atamaŋyz. Tabiǧi bolmysy qalai bolsa, solai eseidi. Biraq keide syŋǧyrlap bir küledi deisiŋ. Qatal minezin bilmeitin talai jigit dauysyn telefonnan estise esi keter edi. Biz baiqamadyq pa, älde tekti apamyz köldeneŋ kök attyny közimizge körsetpedi me, student kezimizde Miua apamyzdy jigit-jeleŋ köp töŋirektegen joq. «Erteli-keş qasymda somadai bolyp sender jürgen soŋ kim jolauşy edi», – deitin ol.Oqu bitirgen soŋ teŋin tapty. Jurnalist jigit Nūrǧazymen bas qosty. Biraq Nūrǧazynyŋ ǧūmyry qysqa boldy. Büginde qyzy Bibifatima, ūly Berdibek üşeui bir şaŋyraqtyŋ tütinin tüzu ūşyryp, tirlik keşip jatyr. Özin ana retinde öte baqytty sezinedi. Jūmystan üiine jetkenşe asyǧady. Aldynan qos qūlynşaǧy tūra ūmtylǧanda bar dünieni ūmytyp ketedi.Issaparda jürgende balalaryn qatty saǧynady. Birde qyzyna salqyn tigizip alyp, balalar auruhanasynda jatty. Auruhananyŋ bölmeleri suyq, balalardyŋ tösegi kir-kir. Balany juyndyratyn bölme joq. Jörgekti juyp jaiyp qoisaŋ, medbike betiŋe laqtyrady. «Bölmeni kögertip jiberesiŋ», – deidi. Därigerge şaǧymdanyp edi, ol: «Ūnamasa, būl jerde ne ǧyp jatyrsyŋ, täuir auruhanaǧa ket», – dedi. «E, tilşi meniŋ özime istep otyrǧandary mynau, halyqtyŋ köretini tipti soraqy eken ǧoi», – dep, äli aurudan aiyqpaǧan balasyn körpege orap, ketip qaldy. Köp ūzamai «Jas Alaşqa» «Auruhana ma, älde abaqty ma?» degen syn maqalasy jaryq kördi. Därigerler sabylysqa tüsti. Sol kezdegi oblys äkimi būlqan-talqan boldy. Qazir balalary eseiip qaldy. Ekeui de şeşesi sekildi öjet. Solardyŋ är qylyǧyna marqaiyp otyrady.
Birbetkei Bainazar
Qyzylorda oblysynda «Audanǧa Miua Bainazarova kele jatyr!» – degen söz «Ahtung! Saqtanyŋdar, äuede – Pokryşkin!» degen siiaqty estiledi. Äkimderdiŋ köpşiligi jurnalisten kädimgidei yǧady. Öitkeni onyŋ alǧan betinen qaitpaitynyn jaqsy biledi. Sondyqtan küni būryn tilşiniŋ jolyna qarap, şaruaşylyqtardy birge aralauǧa qamdanyp, tas tüiin bolyp äzir otyrady. Äkimder jurnalisterdiŋ bärine būlai yqylas tanytpaidy. Jeŋil-jelpi jazatyn keibireulerdi közderine de ilmeidi. Biraq «Jas Alaşta» üzbei jariialanyp tūratyn Miuanyŋ maqalalary jergılıktı biliktegilerdiŋ köpşiligin tynyş ūiyqtatpaidy. Mūndai abyroi-bedel oǧan oŋailyqpen kelgen joq. Ūzaq jyl Qyzylorda oblystyq radiosynda qyzmet istedi. Keiin Qazaq radiosynyŋ Qyzylorda oblysyndaǧy menşikti tilşisi bolyp bekitildi. Mine, osy kezden bastap jurnalist qyzdyŋ aiy oŋynan tudy. Aimaqtaǧy keleŋsizdikterdi mälimdegen syn materialdar ūsyndy, qyzyqty habarlar äzirledi. Oblys tūrǧyndaryna Qazaq radiosynyŋ efiri arqyly oi-pikirlerin erkin aituǧa mümkindik tuǧyzdy. Köp ūzamai «Jas Alaştyŋ» tabaldyryǧynan attady. Būl osy basylymnyŋ naǧyz halyqtyq gazetke ainalǧan kezi edi. «Jas Alaştyŋ» Qyzylorda oblysyndaǧy menşikti tilşisi Miua Bainazar naǧyz birbetkei minez körsetti. Eşkimmen yqqan joq. Bireulerdiŋ aldynda būqqan joq. Bäzbir äriptesteri sekildi aitqanǧa könip, aidauǧa jüruden aulaq boldy. Keleŋsiz körinistermen aiausyz küresti. Oblys oblys bolǧaly basşylar mūndai «ymyraǧa kelmeitin» tilşini bilgen emes edi. Äkimderdiŋ aldy mūny sotqa bere bastady. Sottasulardyŋ aiaǧy jurnalist qyzdyŋ jeŋisimen aiaqtalyp otyrdy. Sottasuǧa täuekel etpegen äkimder bas redaktorǧa telefon şalyp, aimaqta sondai bir mazasyz tilşiniŋ paida bolyp, kün körsetpei jatqanyn aityp, şaǧyna bastady. Al «Jas Alaştyŋ» bas redaktory Nūrtöre Jüsip tilşisin bilik ökilderiniŋ aldyna jyǧyp bergendi jön sanamady. Qaita onyŋ syn sadaǧynyŋ üşkirlenip, adymynyŋ keŋeiuine öris aşty. Öitkeni Miua sekildi tabiǧatynan tabandy tilşiler sirek edi.Miua naryq zamanyna sai tynbaityn tilşi retinde közge tüsti. Basylymnyŋ özi qyzmet isteitin öŋirdegi taralymyn arttyrdy, jarnamalyq jariialanymdardyŋ ülgilerin engizdi. Eŋ bastysy, qoǧamdaǧy közboiauşylyqpen tynymsyz küresti. Ol eldiŋ bärine birdei ūnaityn tilşi bolǧan joq. Ondai boludy qajet dep eseptemeidi de. Äkimderdiŋ yǧyna jyǧylyp, sipai qamşylaityn maqalalar jazyp jüretin jalpaqşeşei jurnalist bolǧannan göri qalamynyŋ quaty, tiliniŋ uyty bar qaisar minezdi qalamger bolǧandy jön sanady.Jüreginiŋ tügi bar jurnalistke qoiylatyn saual köp. Sondai sūraqtyŋ bireuin biz de qoiǧymyz keldi. Otarlauşylarǧa ilesip, öz halqyn talaǧan jandaişaptardyŋ keipin tanytqan Dulat aqyn: «Özi eldi qorqytyp, özi de sodan qorqady-ai», – deitin edi. Sol esimizge tüsip, «Senen ǧoi eldegı äkımqaralardyŋ birqatary yǧady. Al sen öziŋ olardan qorqasyŋ ba?» – dep sūradyq. Basqa bireu bolsa, «Nege qorqam?» – dep şap ete tüser edi. – Qorqam, – dedi ol. – Nege qoryqpaiyn? Meniŋ de bala-şaǧam bar. Būlar nege bolsa da baratyn körinedi ǧoi... 2004 jyly oblys äkimin synap, «Jas Alaşqa» maqala jazdym. Orynbasary üige telefon şalyp, keşki saǧat 9-ǧa äkimşilikke şaqyrdy. Negizi orynbasar jaman jigit emes. Maqalada onyŋ aty atalǧan joq edi. Şamasy äkim ony da qyspaqqa alǧan siiaqty. Biraq nege ekenın bilmeimin, sol joly qatty qoryqtym.
Ekinşi ret qoryqqanym, byltyr... Öziŋ bilesiŋ ǧoi... Jūmys bölmemniŋ terezesinen oq atyp ketkende şe... Äi, sen nege külesiŋ?... Meni ünemi qorqyp jüredi eken dep oilama? Būl Miua oŋailyqpen jasymaidy. Talaiyŋdy qorqytyp baryp tynyştalarmyn men. O nesi, küledi ǧoi...
Mūqalmaityn Miua
Qaljyŋymyz jarasatyn bolǧan soŋ külemiz de... Sadyqbek kökemniŋ äigili şyǧarmasynyŋ jelisimen özimiz «Atylǧan qyz turaly aŋyz» dep atap ketken sol oqiǧa qalai bolyp edi özi? Birinşi qyrküiek küni bala bitkenniŋ bäri sabaqqa baryp, arqa-jarqa bolyp jatqan kezde Miua Bainazardyŋ qyzmet ornyndaǧy jūmys kabinetiniŋ terezesine bireu oq atypty. Şamasy, eşkimniŋ yŋǧaiyna könbeitin jurnalisti ürkitkisi kelgen. Oq terezeniŋ jaqtauyna tigen. Būl habar barlyq jurnalisterge jaisyz äser qaldyrdy. «Jas Alaş» jalpaq jūrtqa dabyl qaqty. El işi gu-gu äŋgime... Astanadaǧy äriptesterdiŋ arasynda kübir-sybyr äŋgime aityla bastaǧannan-aq, Miuaǧa telefon şaldym. Ol kezde «Astana habarynda» qyzmet isteitin edim. – Qalaisyŋ, Miua apa? Densaulyǧyŋ qalai? Myna biz gazetke «Apamdy atyp ketti!» degen maqala daiyndap jatyrmyz... Kim saǧan myltyq kezenuge jüregi daualap jürgen? – Äi, seniŋ de oiynyŋ qalmaidy eken, – dep kijinedi ol myŋ şaqyrym jerde tūryp. – Jūrttyŋ zäresi ūşyp otyrsa... Jetim qala ma dep balalarymdy aiaimyn. Seniki ne qūtyru osy, a? Öziŋdi atsa, körer em... Äiteuir, şükir, el işinde azamattar bar eken... Solar janyma telohranitel qosyp berdi. Keşeden beri köleŋkem sekildi qasymnan qalmai jür ǧoi... Men ne deiin... Köz aldyma Miuanyŋ janyndaǧy alpamsadai tänsaqşy elestep, şaitan külki qysyp, ünsiz bulyǧa tüsemin. – Endi bylai, öziŋ de qarap jürmeisiŋ... Äkımderde neŋ bar? Biraz jasqa keldiŋ. Jūrtpen ilinispei jürseişi... Sonda seni kim atady? Jaraidy endi. Aman qalsaŋ bopty. Telohraniteliŋ qūtty bolsyn, bizden sälem ait, – dep äzil-şyny aralas jūbatyp jatyrmyn... Miua apam bükil Syr boiyn ädemi syŋǧyrǧa bölep, şek-silesi qatyp küledi. Sodan soŋ jaŋa ǧana jany jüdep tūrǧan Miua kenet qairatyna mindi. – E, meili. Osy jasqa kelgende Miua mūqalsa ne bolady? Mūqym jūrt būqqanymdy körgen emes. Körmei-aq qoisyn. Atsa, atsyn, şapsa, şapsyn... «Atylǧan» qyz turaly aŋyzdyŋ aqiqaty osy. Şynynda da būl Miuany myltyqpen qorqytam deu bekerşilik eken. Mūqaludyŋ ornyna qairala, qorqudyŋ oryna qairattana, jasudyŋ ornyna jarqyrai tüsti. «Jas Alaştyŋ» jalauly naizasyn qolyna alyp, aqparat maidanyndaǧy aiqastyŋ bel ortasyna qaita keldi. Är siltegeni mült ketpeidi. Qarauylǧa iliktirgenin at-matymen aunatyp tüsiredi. Sirä, būdan keiin jurnalisti jasytam dep jaqtauǧa tigizgen jalǧyz oqtyŋ iesi endi qaityp täuekel ete qoimas....Aitpaqşy, Miua apam künūzaqqa qasynan şyqpaityn tänsaqşyny köp ūzamai-aq sol janaşyr azamattardyŋ özderine basy bütin qaitaryp bergen. Ömiri bireudiŋ köleŋkesinde jürip körmegen adamǧa birtürli eken... 2007 j.
* * *
Qadırlı Miua apam biylǧy mereke qarsaŋynda «Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı» degen abyroily ataqqa ie boldy! Maqtanamyz Miuamen! Bäigeŋız köbeie bersın! Sondai-aq, qolyna bırı qalam, ekınşısı mikrofon, üşınşısı gadjet ūstaǧan barlyq ärıptesterımızdı meiramymen qūttyqtaimyz! (Alǧaşqy surettı ılgerıde Bolat aǧa Omaräliev tüsırgen).Bauyrjan OMARŪLY
