Soŋǧy jyldary qoqysty kädege jaratu älemdegı eŋ özektı mäselelerdıŋ bırıne ainaldy. Alaida, mäsele äldeqaida kürdelı: älemnıŋ ärtürlı elderınde rūqsat etılmegen qoqys poligondary jiıleude. Mūndai poligondar tek zaŋsyz ǧana emes, sonymen qatar örttıŋ, topyraqtyŋ, özenderdıŋ jäne jer asty sularynyŋ lastanuynyŋ sebebı bolyp tabylady. Qoqys organikalyq jäne beiorganikalyq qaldyqtardan tūrady. Auamen jäne ylǧalmen bailanysqan kezde ydyrau belsendırıledı, onyŋ barysynda toksinder şyǧarylady. Olar jer men jer asty sularyna enıp, topyraq eroziiasyn tudyrady. Ülken poligondarda tonna qaldyqtar jinalady, olardyŋ köpşılıgı sintetikalyq bolyp tabylady. Mūndai QTQ sūryptauǧa jatpaidy jäne tiıstı türde kädege jaratylmaidy. Ol ziiandy zattardy şyǧaryp, ūzaq uaqyt ydyrauǧa qatysatyn qoqys üiındısıne tüsedı. Iаǧni, olar qorşaǧan ortaǧa tüzetılmeitın ziian keltırude.
Osyndai auqymy keŋ, qoqysqa tolǧan alaŋdardyŋ bırı - 92 ga jerdı basyp jatqan Sinfen (Xinfeng) poligony. Guanchjouda 10 millionnan astam adam tūrady. Kün saiyn qalada Sinfen poligonyna tüsetın 8 myŋ tonna qaldyq paida bolady. Būl poligondy fransuz kompaniiasy “Veolia” basqarady. Būl Aziiadaǧy eŋ ülken poligondardyŋ bırı bolyp tabylady, onyŋ qūrylysyna 100 million dollar bölındı. Sinfende jūmys ısteitın ört söndıru zauyty künıne 2 myŋ tonnaǧa juyq qoqysty öŋdep, biogaz ben elektr quatyn öndıredı. “Veolia” alynǧan energiianyŋ jartysyn alady, al ekınşı jartysy qalanyŋ qajettılıkterıne jūmsalady. Ony poligonnyŋ uaqytşa paidalanuşysy bola otyryp, fransuzdar (Veolia kompaniiasy) salǧan. 2014 jylǧa qarai alyp qala 15 myŋ tonna qoqys şyǧara bastady.
Ündıstan jylyna şamamen 60 million tonna qaldyq şyǧarady. Onyŋ 2,7 million tonnasy Mumbaida. Deonar qoqys poligony - būl eldegı eŋ köne, kün saiyn 8000 tonna qoqysty qaita öŋdeidı. Qazır qoqys taulary 30 metrge jetıp, sol jerde jinalǧan metan 2016 jyldyŋ basynda auqymdy örtke sebep boldy. Niu-Deli tūrǧyndary kün saiyn şamamen 9 myŋ tonna qoqys şyǧarady. Barlyq qaldyqtar jalpy alaŋy 128 gektardy qūraityn Narela Bavana, Bhalsva, Ohla jäne Gazipur poligondaryna jetkızıledı. Narela Bavanadan basqa barlyq poligondar öte eskı jäne ūzaq uaqyt boiy öz maqsattaryn oryndamaǧan, degenmen olar jūmysyn jalǧastyruda. Olardaǧy qoqys taularynyŋ biıktıgı şamamen 40 m qūraidy. 2013 jyly qosymşa qoqys poligonyn ornalastyru üşın qala şetınde 74 gektar jer bölındı. Ündıstanda metannyŋ 20% -y qoqystardan alynady. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, eger Deli barlyq qaldyqtardy qaita öŋdei alsa, ol şamamen 25 megavatt elektr quatyn öndırer edı.
Kün şuaqty Kaliforniiadaǧy Puente-Hillz poligony bügınde ülken Tynyq mūhity poligony reitingınıŋ köşbasşysy bolyp tabylady. Künıne 1600-ge juyq jük kölıgı poligonǧa 10 000 tonnadan astam qaldyq pen qoqys äkeldı. Poligonnyŋ eŋ biık şyŋy – 150 metr, al jalpy audany 700 akr. Salystyrmaly türde qaraityn bolsaq, Kanadadaǧy eŋ ülken poligon bar-joǧy 240 akr. 1957 jyly aşylǧan Puente Hills poligony 56 jyl jūmys ıstegennen keiın, 2013 jyldyŋ 31 qazanynda jabyldy.
Qaldyqtardy kömu oryndary jaqyn jerde tūratyn tūrǧyndarǧa qauıp töndıredı. Mūndai adamdarda sozylmaly aurular, onkologiia jiı damidy. Qalalyq poligondardyŋ taǧy bır qauıptılıgı ärtürlı patogendık bakteriialardyŋ tasymaldauşysy bolady.
Poligondardyŋ terıs äserı negızınen jergılıktı sipatta bolady. Bıraq ekologtardyŋ pıkırınşe, barlyq poligondar atmosferalyq prosesterge äser etetın zattardyŋ közı bolyp tabylady. Ädette, qaldyqtar tastalatyn aumaq ünemı topyraq qabatymen jabylady. Būl ziiandy zattardyŋ topyraqtyŋ tereŋ qabattaryna jäne jer asty sularyna tüsu qaupın joiady.
Qaldyqtar poligony-kez-kelgen tırı organizm üşın qolaisyz prosester jüretın oryn. Älemdegı poligondar sany halyq sanynyŋ ösuıne jäne tūtynylatyn tauarlardyŋ ösuıne bailanysty köbeiıp otyrady. Köptegen aimaqtarda jaǧdai öte maŋyzdy jäne ekologiialyq apatqa jaqyn.
Güldana Ermekqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
