Jýyrda bir balalardyń áleýmettik úıinde (jartylaı jetim nemese áke-sheshisiniń áleýmettik jaǵdaıy tómen, ishimdikke salynǵan otbasy balalary turady) bolýdyń sáti tústi (Almaty). Jas ánshilermen birge ulttyq mýzykany nasıhattamaq oıymyz ádirem qaldy (olardy shaqyryp, ýaqyttaryn alǵanym úshin keshirim suraımyn). Óıtkeni, sart-surt ánderdiń ádettegishe mysy basyp ketti.
Bir mezgilde sol jerge barǵan áldebir aýqatty kompanııa men almatylyq ýnıversıtettiń stýdentteri jeńil-jelpi dúnıelermen balaqaılardy "qýantyp-aq" tastady. Satur-sutyrǵa bir elitken soń ulttyq ónerdiń qadiri qasharyn uqqan bizdiń ónerpazdar keıin qaraı shegine berdi. Kishipeıildik tanytamyz dep tizgindi qoldan berip alǵanymyzdy kesh uqtym... Endi tek qoshtasyp keri qaıtý ǵana qaldy.
***
Aıtpaqshy, arasynda balalar án salyp, taqpaq aıtyp ónerlerin kórsetti. Óte áserli. Sosyn dinı ánder de aıtty. Áńgime din degennen shyǵady... Tárbıeshilermen, aspazshylarmen áńgimelestik. Olar balalardy din arqyly tárbıeleıtindikterin alǵa tartty. Ondaǵy áıel bitkenniń barlyǵy da hıdjap kıip, oramalmen tumshalanǵan. Memlekettik mekeme sanalatyn mundaı oryndarda dinı nasıhat jasalýy qanshalyqty zańdy? Jalpy balany dinmen tárbıeleý qanshalyqty durys? Onyń ómirlik qaǵıdalary, tanym-túsinigi qalyptaspaı jatyp dinmen "basyn qatyrý" erteńgi shynaıy bilimnen, zaıyrly qoǵammen "araz" dúmshe moldalardy týdyrmaı ma? Ata babamyz balany ejelden ulttyq qundylyqtarmen tárbıelegen bolatyn. Besik jyrynan bastap, batyrlar jyryna deıingi aralyqta qanshama qazynaly halyq muralary bar ekenin balalar úıindegiler bile bermeıtin tárizdi.
Ul balalarǵa arnap arnaıy demeýshiler qos qabatty jataqhana salyp beripti. Ishi saltanatty saraıdaı (qyzdar nege tys qaldy eken?). Bul batpan quıryqtyń artynda kimder tur degen saýal sanamyzda saırap shyǵa keldi. Bálkim, biz qatelesip te turǵan shyǵarmyz. Biraq, ishki túısik áldeneniń durys baǵytta emes ekenin sezdirdi. Bir kezderi dinı aǵymdar abaqty-túrmelerge kirip, qylmyskerlerdi óz ıdeıalaryna baǵyndyryp edi. Onyń aqyry Aqtaýdaǵy túrme ishindegi atys-shabyspen bitti. Sodan keıin ǵana túrme ishinde jappaı salynǵan meshitter jabyldy. Ýnıversıtet pen kolledj jataqhanalaryna teris aǵymdar qurban aıt, oraza merekelerinde dastarhan jasap, aýyldan aýyzdaryn ashyp kelgen ashqursaq jastardyń sanasyn ýlap júrgeni burynnan belgili jaıt. Dinı aǵym jetekshilerimen úlken aýdıtorııalarda kezdesýler uıymdastyratyn jaǵdaılaryn da estip-bilip júrmiz. Jastarǵa aǵymdar týraly túsindirip jatqan eshkim joq. Ásirese, sport salasynda júrgen jastar dinı sektalardyń quryǵyna tez túsip jatqandyǵyn ańǵarý qıyn emes. Qylmyskerler men sportshylardyń «jumaqpen», «qor qyzymen» bastaryn aınaldyryp, «robat-mashına», qanisher ásker retinde qoldanýdy kózdeıtin tárizdi. Sonymen qatar, elimizde jekemenshik dinı balabaqshalar barshylyq ekeni kópshilikke aıan... Al endi aǵymdar balalar úıi men jetimhanalarǵa aýyz salǵan sııaqty. Nege deseńiz, ata-ana meıirimin sezinbegen jetim balalar "shash al dese, bas alatyn" naǵyz qajetti qural emes pe? Onyń ústine, ómirge ókpeli balalar jan álemine qajetti jylylyqty aǵymdardan alyp otyrǵan soń olar úshin "ot keship", "janpıdaǵa" barý sóz bolyp pa? Qara basymyzdyń qamyn emes, erteńgi balalarymyzdyń bolashaǵyn oılasaq, jetimder men balalar úılerin dinı aǵymdardan saqtaýymyz kerek. Oǵan tıisti memlekettik organdar jumylýy kerek dep esepteımin. Barlyq jetimder men balalar úıi dinı turǵydan qadaǵalanýy qajet. Bul bir jaǵynan balalardy zııandy aqparattardan qorǵaý bolyp tabylady.
Keńes úkimeti tusynda bizdiń ulttyq qundylyqtarymyz taǵdyr tálkegine ushyrady. Ata-baba dástúrin ustaǵan qazynaly qarttar kózden bulbul usha bastady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary dinı aǵymdar eldiń rýhanı sýsap otyrǵandyǵyn paıdalanyp, osynaý rýhanı suranysty dinmen toltyrýǵa tyrysty. Sektalar óz ıdeıalaryn túrli qylmystar, ishimdik, nashaqorlyqqa qarsy kúres retinde nasıhattady. Sonyń saldarynan bir ottan qashqan jastar ekinshi bir otqa túsip, ózderiniń tól tarıhı sanasy men dúnıetanymynan aırylyp qalyp jatty. Ultty joıý úshin áýeli onyń ulttyq erekshelikterin qurtý kerek ekenin biletin aǵymdar myńjyldyqtar boıy súzgiden ótken halyq murasyna aýyz saldy. Salt-dástúrlerimiz bizdiń jerimizdiń erekshe tabıǵatyna, ultymyzdyń tabıǵı bolmysyna saı suryptalyp, rýhanı ilim-bilim retinde ábden ornyqqan. Osynaý tereń ilim-bilimniń fılosofııalyq syryn osy kúnge deıin ashyp kórsete almaı, ózimiz tanı almaı kelemiz. Bar baılyǵymyzdy baǵalamaı aǵymdardyń dogmalaryna aldanyp, óz tamyrymyzǵa ózimiz balta shaýyp jatqandyǵymyzdy túsine bermeımiz.
Bir kezderi "Ulttyq mádenıet" pánin bilim baǵdarlamalaryna engizý máselesin kótergen edik. Jahandaný, túrli ıdeologııalyq qaqtyǵystar ýaqytynda qazaqty ult retinde saqtaıtyn, tek ıslamdyq qana emes, túrli-túrli jahandyq dinı aǵymdarǵa qarsy qorǵanysh bolatyn salt-dástúrlerimiz ekenin umytpasaq eken.
Arman ÁÝBÁKIR
