Bıtpegen nemese bıtıre almaǧan, bıtırgımız kelmegen şaruanyŋ bärın uaqyttyŋ enşısıne qaldyra beretın mäimöŋke mınezden arylyp, mezgıl mekenınen enşımızdı alatyn sättı jıberıp almaiyqşy!
Yqylym zamannan berı qazaqtyŋ qaǧanaǧy qaryq, saǧanaǧy saryq bolǧan bır uaqyt – täuelsızdık alǧan şaǧy. Būǧan aqtaŋdaqqa toly tarih kuä. Al osy täuelsızdıkke bız qalai jettık? Täuelsız el bolu jolynda törtkül düniege tarydai şaşylǧan qazaqtyŋ taǧdyry talai tarazyǧa tüsken şaqta ögızdı de öltırmei, arbany da syndyrmai, bar qiyndyqtan aman alyp şyqqan jäne bärınıŋ basyn qosqan ūly küş – ol – qazaqtyŋ tılı. Şyndyq osy. Būl jerde el basyna kün tuǧanda etıgımen su keşken ata-baba erlıgın joqqa şyǧaryp, tübegeilı tärk etuden aulaqpyz. Bıraq bır närse anyq, ol – qai uaqyt bolmasyn, qazaqty osy künge jetkızgen ūly ruhty biık bolmystyŋ artynda qazynaly qart – Qazaq tılı – Ana tılımızdıŋ tūrǧany.
Ūltymyz ūly mūratyna jetıp, täuelsızdık taŋy atqanyna endı ǧana otyz jyl toldy. Otyz jyl degen adam ömırımen ölşegende ūzaqtau körıngenımen, ūlt ǧūmyry tūrǧysynan alǧanda tym qysqa, qas qaǧym sät. Adam aitsa nanǧysyz nebır zūlmatty bastan keşken qazaq osy künge aman jetse, ol itjandylyǧynan emes, ūltymyzdyŋ bar bolmysyn qūşaǧyna syiǧyzǧan Ana tılı men ölmeitın, eşteŋemen ölşeuge kelmeitın asqaq ruhynyŋ jankeştılıgınen. Nege ana tıldı aldymen aityp otyrmyn? Öitkenı qaida, qaşan bolsa da, ūlt ruhynyŋ tıregı – tılı. Kez kelgen ūltty ruhynan aiyryp, tıptı jer betınen joiyp jıberu üşın onyŋ tılıne şekteu qoiyp «şabuyl jasap», jan-jaqtan qysym qylsa jetıp jatyr... Osy tūrǧydan alǧanda almaǧaiyp uaqyttyŋ alasapyrandarynda şyŋdalyp, tört qūbylasy teŋ bolmasa da, älemdık tılderden kem bolmai bızge tügel jetken (būl künge jetpegen, tıptı ūmyt bolǧan tıl qanşama?!) asyl qazynamyzdyŋ qadırıne jete alyp jürmız be degen zıl batpan sūraq kökeidı tesedı de tūrady. Oǧan sebep te joq emes.
Ata zaŋǧa aiparadai qylyp «Memlekettık tıl – qazaq tılı» dep jazyp qoiǧanymyzben, älı künge deiın ıs jüzınde orys tıldıŋ yŋǧaiyna jyǧylyp, ol az bolǧandai aǧylşyn tılıne qarap auzymyzdyŋ suy qūri beretını taǧy bar. Tıptı üş tıldılıktı därıptegende «şeptı būzyp, şekten şyǧyp» balabaqşaǧa deiın mındettep, aǧylşynşa, orysşa, qazaqşa (qazırgı tıl üiretu retı osyndai) oqyta bastadyq. Nege? Basty sebep, jattandy bolǧan bodandyqtyŋ jetpıs jyly ǧana emes, bıreudıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq körıp, özımızdıŋ asyldy mansūqtai beretın körseqyzarlyǧymyzdan. Onyŋ üstıne bodandyq qamytyna boiy üirengen keibır alǧy buynnyŋ ūrpaq aldyndaǧy paryzy men boryşyn öteuge kelgende kejegesınen keiın tartyp tūratyn enjarlyǧynan. Mūnyŋ bärı büge-şıgesıne deiın otbasyndaǧy tälım-tärbieden körınıs tauyp, tamyry tereŋge ketken jymysqy oidyŋ nemese ne bolsa da kezınde körermız degen nemqūrailylyqtyŋ kesırı. Ondai otbasynyŋ ūrpaǧy da öz ūltynyŋ tılıne pysqyrmaityn, özınıŋ kım ekenın bılmeitın, tegın tanymaityn mäŋgürtke bolary haq. Mūndaida qazaq «Qanyna tartpaǧannyŋ qary synsyn» dep qysqa qaiyrady. Bıraq osy mäselenıŋ tegın tektep, tübın tüptesek ūlttyŋ bolaşaǧyna şabylatyn jai balta emes, aibaltanyŋ jatqanyn anyq köremız.
Osyndaida Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Naiman – Ana» äŋgımesı erıksız oiǧa oralady. Erkıne qoimai jaŋa soiylǧan maldyŋ jas terısınen kepeş kigızgen soŋ ol kepkenşe jany közıne körınıp, ruhy bidaidai quyrylǧan beişara qūldyŋ adamdyq bolmysynan ajyrap bara jatqandaǧy qorqynyşty küiı köz aldyŋda kölbeŋdeidı. Qūlyndaǧy dauysy şyqqan şarasyz küiın tez ūmytyp, qasyna adam jolatpaq tügılı, basyna qol tigızbeitın beibaqty sen aiaǧanmen, endıgı jerde ol senı tanyǧan bylai tūrsyn, janyna jaqyndatpaidy da. Ana tılımızge qatysty mäselede bız de osyndai küi keşıp otyrǧanymyzdy aiqailap aitpasaq ta, ıştei moiyndauǧa tura keledı. Aǧa buynnyŋ bärıne küie jaqpaq oiymyz joq, el üşın şyryldap, ana tıldıŋ amanatyn arqalap jürgen azamattar at töbelındei ǧana bolsa da, bar! Ol ras. Bıraq şyndyqty aitpauǧa da qaqymyz joq.
Osy oraida ana tılımızge qatysty taǧy bır şetın mäselenı aita ketkım keledı, öitkenı «aitpasa sözdıŋ atasy öledı». Qazırgı ata-analardy, (jai mysal retınde) şarty türde qazaq tıldı jäne özge tıldı dep ekı topqa bölıp qarasaq, balasyn balabaqşaǧa bergen, qazaqy qalpynan ajyraǧysy kelmeitın ata-ananyŋ balamnyŋ tılın tüsıne almai jürmın degen zor mūŋy bar. Sız ben bız mūnyŋ talaiyna kuä bolyp jürmız. Qazır köptegen bala ainalasyna oiyn bır tılde (ana tılımızde ǧana emes, üiretılıp jatqan kez kelgen üş tıldıŋ bıreuınde) jäne anyq jetkıze almaidy. Keşe alǧaşqy sabaǧyn
«Ana tılıŋ – aryŋ būl,
Ūiatyŋ bop tūr bette
Özge tıldıŋ bärın bıl,
Öz tılıŋdı qūmette!» dep bastaityn bastauyştyŋ balasy ūlttyq bolmysy oianyp, ruhy oianar şaqta bolsyn, bolmasyn üş tılde sabaq oquǧa mäjbür. Ökınıştısı sol, mūny da maqtan körıp taǧy bır dübara buyndy öz erkımızben ösırıp otyrmyz. Oi-sanasy älı qalyptastpaǧan byldyr tıldı balanyŋ ūltyna degen ūly sezımderın oiatu üşın ana tılımen susyndatqannyŋ ornyna, bır jolda baqandai üş tıldı üiretıp jatyrmyz. Söz retı kelgen eken, mūndai «myqty täjıribe» bızde ǧana ekenın de aita keteiık. Sondyqtan onyŋ oiy da qoiyrtpaq, tılı de dübara, tüp sanasy da tüsınıksız. Al özı qazaq bola tūra qazaqşa bılmegenı bylai tūrsyn, balasynyŋ da qazaqşa bılmeitının aityp maqtanatyn özgetıldı bır top bar. Ökınışke qarai būlar qazaq tılınıŋ de, qazaqtyŋ da bolaşaǧy şamaly, tıptı joq dep oilaidy. Sondyqtan qaǧynan jerıp, balalaryn özgetıldı balabaqşa men mektepterge berıp, balasynyŋ bolaşaǧyn qazaqtyŋ elınen, tılınen emes, ögeielden, özge tılden, jat jerden köredı. Mıne, bızdıŋ qazırgı qasıretımız de osy.
Dūrys, älemdık damu ürdısınen qalmai örkenietke jetu – bärımızdıŋ basty armanymyz. Alaida sol biıkke ana tılımızdıŋ asyl qazynasyn arqalap jetsek qandai ǧanibet?!... Alaida qūdaiǧa qūlşylyq etu üşın arabşa bılu kerek, ǧylym-bılımdı igeru üşın tek aǧylşynşa, orysşa, jalpy özge tılderdı ǧana bılu kerek degen soqyr sana bızge qaidan qalyptasty? Ainalaiyn-au, adamdardy ūlt pen ūlysqa bölıp, oǧan tıl bergen Qūdaidyŋ özı emes pe edı! Endeşe ol nege qazaqşa ūqpaidy? Bılım-ǧylymdy qazaqşa igeruge ne kedergı? Sonda barlyq ılım-bılım özge tılde ǧana bolsa, qazaqty da däl solardai dara ūlt qylyp jaratyp, ordaly el qylyp, qazynaly tıl berıp, ony Ana tılım degızgen Qūdai qatelestı me?! Däl osy jerde ǧalamnyŋ ǧajaiyptaryn ūqtyryp, örkenietke jetkızer tehnologiiany üireter qazaqşa kıtaptar joq, maman jetıspeidı dep ötırık uäj aityp, şulap şyǧa keludıŋ eş retı joq. Bız qazaqşa söilespesek, körgen-bılgenımızdı qazaqşa hatqa jazyp qaldyrmasaq, balanyŋ tılın ana tılınde syndyrmasaq, oǧan qazaq tılın üiretpesek, onyŋ oi-sanasyn qazaqşa qalyptastyra almasaq bızge qajet ǧylym-bılımdı qazaqşa üiretetın kıtap pen bılım-ǧylym aspannan tüse me, jerden şyǧa ma? Örkeniettı pälenşe degen eldegı älen degen ǧūlamanyŋ bälen degen kıtaby bar nemese tügen degen ǧalymy bırdeŋe degen tehnologiia oilap tauypty dep tük paidasy joq ötırık-şyndy köpırıp otyrmai (būl da bır qasıret), bolaşaq ūrpaqtyŋ aldyndaǧy bır paryzymyz retınde, eŋ bolmasa, solardy özımız qazaqşalauǧa bolmai ma? Audarma salasyndaǧy aituly mamandar osyny myqtap qolǧa alsa, ony el bolyp qoldasa qazaq tılınıŋ şūraiy kez kelgen audarmanyŋ şyraiyn kırgızetınıne eş şübäm joq. Bıraq būǧan da «bolmaidy» men «joq-joqqa» etı ölıp ketken süieksıŋdı ädetımız moiyn būrǧyzbaidy. Mūny da moiyndaǧanymyz abzal.
Qazaq jaman, qazaq jalqau degen jattandy jaman sözdı de balanyŋ qūlaǧyna qūiyp, sanasyn būzyp jaman jäne kerenau tartqyzyp, kök jalqau qylyp jürgen özımız. İä, būl bız keremetpız dep qūr maqtana bereiık degen söz emes, tek äreketke bailanǧan berekettıŋ bar ekenın ūqtyrmaitynymyzdy aitqym keledı. Būl – bızdıŋ basty kemşılıgımız. Äitpese qazaq tılınıŋ şūraiy kez kelgen ǧylym men bılımnıŋ şyraiyn kırgızuge jetetınıne eş kümän joq jäne osyny jas buynnyŋ sanasyna sıŋıre bılsek, ana tılımızdıŋ alar asauy da, şyǧar biıgı de, tūrar tūǧyry da asqaq ärı nyq bolary haq. Täuelsızdıktıŋ şyn tıregı de, eldıŋ şyn tılegı de Ana tılımızdıŋ asqaq aibyny ekenı sözsız. Bıraq osyny ūǧatyn uaqyttyŋ bırazynan oŋbai ūtylyp qalǧan joqpyz ba degen sumaqai oi jylt etkende tülkı būlaŋ uaqyttyŋ jalt berıp, eşteŋege moiyn būrǧyzbaityny jasyryn emes. Osy jerde bır aitpaǧymyz – mynau: barlyq bıtpegen nemese bıtıre almaǧan, bıtırgımız kelmegen şaruanyŋ bärın uaqyttyŋ enşısıne qaldyra beretın mäimöŋke mınezden arylyp, mezgıl mekenınen enşımızdı alatyn sättı jıberıp almaiyqşy.
Qazaq ünınıŋ jarşysy, tılınıŋ joqşysy bolǧan Alaş qairatkerlerınıŋ eŋbekterın aqtarsaq, bügıngı taŋda bız beker aitys jasap jürgen talai mäselenıŋ şeşımı tabylyp, barlyǧynyŋ tüiını tarqatylǧan. Onda qazaqtyŋ tılı men bolaşaǧyna qatysty tüitkıldı mäselelerdıŋ barlyǧy köterılıp, oramdy oi, örelı ösietter aitylǧan. Basqa-basqa, däl tılımızge kelgen ısten görı sözge üiır bop ketken bızdıŋ aityp, talqylap jürgenderımız solardyŋ bır pūşpaǧy ǧana. Sondyqtan älı künge deiın qazaq tılıne qatysty barlyq mäselede öjettık tanytyp, ötkır şeşım şyǧarǧannyŋ ornyna, itıs-tartysqa salyp, «aqqu, şortan häm şaiannyŋ» küiın keşıp jürmız. Bız baspasözde, äleumettık jelıde, kez kelgen aqparat qūraldarynda qyzyl keŋırdektesıp tek saldardy talqylap jürgendıkten, joǧaryda aitylǧan mäselelerdıŋ tüiının tarqatyp, şeşımın tauyp, naqty ıske köşetın uaqyttan da köp ūtylyp qaldyq. Osy qalpymyzben zar ilep, zapar şegıp, özara mūŋymyzdy şaǧyp otyra bersek älı qanşa uaqyt joǧaltarymyzdy Qūdai bılsın... Olai deuımızge sız ben bızge aian jüz sebep bar...
Memlekettık tıl turaly zaŋ bar, ıs-qaǧazdaryn qazaqşa jürgızu üşın şyǧarylǧan qauly-qarar da az emes. Ana tılge qatysty mäselenı sala mamandary ǧana emes, auzy dualy atqamınerler de tereŋnen qauzap, qoldan kelgenşe qozǧap jatady. Bıraq nege ıske kelgende tabanymyzdan tartyp toban aiaqtanyp qalamyz? Nege eldıgımızdıŋ tıregı bolǧan ana tılımızdıŋ tuyn tıktep, tūǧyryn nyqtauǧa enjarlyq tanytatynymyz? Basqasyn aitpaǧanda, nege qazaq tılıne qyryn qaraityn qazaq köbeidı?... Nege sonda san ǧasyr boiy zaryǧyp jetken täuelsızdıgımızdı alyp, börkımızdı aspanǧa atqan şaqta erteŋ otar tılde oilap, orysşa söilep, aǧylşynşa sairap ata tegımızden ajyraimyz dep quandyq pa?! Ärine, joq!
Endeşe ǧalamdanu ürdısı qarqyndy jürıp jatqan tūrlausyz uaqyttyŋ jetegınde jūtylyp ketpei, bolaşaqta tört qūbylasy tügel Qazaq elı bolyp qalu üşın äuelı Ana tıldıŋ aibynyn asyryp, orta deŋgeiınde qaldyrmai, şyn mänındegı orda tılı därejesıne jetkızu, bütın tılımız ben bükıl dılımızdı bolaşaq ūrpaqqa büldırmei jetkızu – bızdıŋ basty paryzymyz. Būl mäselenı ärqaisysymyz ärdaiym oilanuǧa tiıstımız.
Janbota SŪLTANMŪRATQYZY,
tılşı
Ūqsas jaŋalyqtar
