Búgin Oljas Súleımenovtyń týǵan kúni. Aqyn, qoǵam qaıratkeri 85 jasqa toldy. Qazaqstannyń Halyq jazýshysy týraly ne bilemiz? "Adyrna" ulttyq portalynyń tilshisi Qazaqstannyń Iýnesko janyndaǵy turaqty ókili týraly tolyq málimetterdi jınaqtady.
Tili ózge, oıy oń, ulty qazaq jazýshylar kóp. Biregeıi – Oljas Súleımenov. Bir basyna aqyndyq ónerin, jazýshylyq mashyǵyn, qoǵammen baılanysyn, syndarly saıasattaǵy jolyn qatar alyp júrgen «qazaqtyń aınalaıyny»!
Bizdiń til ádemi. Sózderi ózgege uqsamaıdy. «Aınalaıynnyń» mánin barsha álemge pash etken Oljas Súleımenov qazaq ultynyń qalyptasýyna, halyq jaǵdaıynyń jaqsarýyna úlken úles qosty.
Buzylmas nar qamaldaı kóringen KSRO-nyń qulaýyna «asaý alpysynshylar» arqaý bolǵan. «Az ı Ia» kitabynyń shyǵýy da kezdeısok dúnıe emes ekendigin sol kezdegi baspasóz komıtetiniń tóraǵasy Sherıazdan Eleýkenov estirtken edi. Ilııas Esenberlınniń bestsellerge aınalǵan «Kóshpendileri», Maǵaýınniń «Kók munary» qazaq Otanynyń oraǵy Oljasqa orda buzardaı shabyt bergen.
Arandaı aqyrǵan orys azamattary jınalǵan, bostandyq joq zamanda basy daýǵa qalǵan «Arǵymaǵy» mejege deıin shaýyp, alamanǵa tústi.
Shappaı tulpar kisinemes atpyn dep,
Shabaıyqshy shań qondyrmaı etine.
Shabaıyqshy kóp jyl tynysh jattyń dep.
Momyn qyrdyń bylsh-bylsh uryp betine.
(Ábish Kekilbaev aýdarmasy)
Shań boratyp shappaǵan shynaıy arǵymaǵy aqyndyq jolda shyńdaldy. Salynǵan tusaý men qurylǵan quryqtyń kóptigine qaramaı, senim artqan «arǵymaǵy» arqadaǵy aýyr júkti jeńildetpese, arttyrmady. Orys aqyny, jýrnalıst Leonıd Martynov:
«Oljas Súleımenov – oryssha jazǵanyna qaramastan bar bolmysymen qazaq aqyny»,- dep oń pikirin aǵynan jarylyp, sonaý «Lıtgazetaǵa» jarııalaǵan desedi.
Rasymen, ulty qazaq bola tura nelikten eńbekteri orys tilinde jaryq kóredi? 1960 jyldardan bastap halyqtyń bas suqqan basty máseleleriniń biri de Oljekeńniń tili edi. 25 jasynda-aq talaıdy úzeńgi jyrlarymen tańqaldyra alǵan, saımany saqadaı sáıgúliktiń shabys shańy ne úshin órmegi uzyn orys tilinde shyqty?
1731 jyly Kishi júzdiń aǵattyqpen Reseıge qosylýynan beri úsh ǵasyrǵa jýyq ýaqytymyz basqa eldiń bodanynda ótti. 1922 jyly Keńes Odaǵy qurylyp, «rýhanı quldyq» sanany sharpyǵan kezder bastaldy. Adamnyń qaı elde, kim bop týary jatyrda jatqanda-aq belgili bolady emes pe? Oljas Súleımenovtiń de ózge emes óz elimizdiń, qazaq qanynan jaralǵan, naǵyz dúdaraz zamanda dúnıege kelýi de tegin emes. Ár pendeni Alla ózindik mıssııasymen jaratady mys. Súleımenovtiń boıyndaǵy batyldyq, syn aıtýǵa mezgilsiz, saıasat saǵatyna qaramastan, sergeldeń jolǵa túsip, jyryn serik etkendegi ómir joly - onyń jalǵan ýaqyttaǵy shyndyqty shyr etip aıtqan tól mıssııasy.
1992 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Sherhat Murtaza elbasy Nursultan Nazarbaevpen júrgizgen júıeli suhbatynda qazaq tiliniń keshegi men búgini, qos tildi memleket taqyrybyndaǵy máseleler tóńireginde áńgime qozǵaldy. Sol kezdegi Nursultan Ábishulynyń bergen jaýabynan úzindi:
«Oryssha jazatyn jazýshynyń júregi qazaq. Onyń biri – Oljas Súleımenov. Ulttyq tilimiz qazaq tili bop máńgi qala bermek, alaıda orys tilin qoldanystan alyp tastaý múmkin emes. Oryssha jazyp, sóıleıtinderdiń barlyǵyn jaman deýge kelmeıdi. Kerisinshe, qazaqty túrtkil dúnıege tánti etip, tanytýdyń birden bir joly – orys tilindegi shyǵarmalar».
Onyń ár orys tilinde jazylǵan jyry men shyǵarmasynyń artynda qalyń qazaq bar. Halqynyń hali men ultynyń ulyqtaýǵa turarlyq is-áreketin orys azamattaryna orys tilinde jetkizý – ońtaıly ádis. Ózgeniń ár tal sózine qazaqılyqty sıdyra bilgen ot aýyzdy, oraq tildi Oljas Súleımenovtiń el umytpas, eren eńbek jumsap jazylǵan týyndylarynyń biri «Az ı Ia».
Lıngvıstıkalyq máseleler men qazaqtyń sonaý túrki dáýirinen kele jatqan tyń tarıhymen qosa, Keńes Úkimeti kezinde oryn alǵan olqylyqtarǵa saraptama retinde jazylǵan bul kitaby, sol kezdiń saıası kózqarasyna saı kelmedi. 1975 jyly myń danamen jaryq kórgen kitap – áli kúnge deıin el aýzynda. KSRO qazaqtaryna berilgen 1 paıyz til bostandyǵy bolmasa da, bosqyndyqtan qoryqpaı, bestsellerdi dúnıege ákeledi.
«Atamzamanǵy túrkiler» kitabynda da baıyrǵy túrki sózderiniń qazirgi tańdaǵy myń ózgeriske ushyrap qoldanylýy jazylady. Alaıda túp tórkini túrki sózi ekenin moıyndaýdan jaltaratyn orys sózdigin synǵa alady. Avtor «Atamzamanǵy túrkiler» kitabynda «Slovar tıýrkızmov», ejelgi túrki sózderin bir muqabaǵa jınaqtaǵan adamdarǵa alǵys aıtyp, ár orys shyǵarmasynda kezdeskeninen mysal keltiredi.
«Altyn erden koı erge aýysyp otyrdy», - dál osy sóılemdegi koı sózi qyrǵyzdyń – koshchy – seriktes, jalshy degeninen shyqqan. Al eń basty ańǵaratyn dúnıe, dál osyndaı túrkızmder «Igor jasaǵy týraly jyrdy» aýdarýshylar qoldanǵan.
Avtordyń qaı týyndysyn oqysaq ta, túrki tiliniń tereńge jaıylǵan máselesi kóteriledi. Endeshe, «Az ı Ia-ǵa» oralaıyq. Keńes odaǵynyń kezinde orys akademıkterine unamaǵan bul kitapqa olar da ózindik oıyn jetkizdi.
Akademık Dmıtrıı Lıhachev «Slovo o polký Igoreve» ı kýltýra ego vremenı» atty monografııasynyń bir bóligin Oljas Súleımenovke syn retinde arnaıdy.
«…Túrki halyqtarynyń álemdik mádenıet tarıhynan alatyn orny kitapta taptyq emes, ǵylymǵa jýyspaıtyn turǵydan qaralady; orys jerin biriktirýge shaqyrǵan patrıottyq shyǵarma dep eki júz jyl boıy biraýyzdan baǵalanyp kelgen «Igor polky týraly jyrdyń» ıdeıalyq mazmunyn O.Súleımenovtiń qaıta qaramaq bolǵan dámegóı áreketi de bos áýreshilik; ǵylymı dáıeksiz, qate qorytyndylar ınternaıonaldyq tárbıe isine kómektespeıdi; asa mańyzdy taqyrypqa avtordyń jeńil-jelpi, dıletanttyq turǵydan qaraǵanyn kórsetedi», dep ashý yza aralas min taǵylady. Orys kózqarasyna qarsy shyǵýdyń arty sol kezdegi qýǵyn-súrginge aparyp soǵary anyq edi. Avtorǵa arasha túsken Qonaev bolatyn. Keıin, «Jazdym, jańyldym, shalys bastym» degen orys ǵalymdarynan keshirim suraǵan haty da jaryq kórgen edi. Munyń ózi de kishipeıildilik, múmkin pendeshilik...
«Ultshyldyqty dáriptegen» aıyby taǵylyp, tipti kitap satylymyna da shekteý qoıylǵan. Tórkindetip táýelsizdik tuǵyryn alǵannan keıin de kitap keleńsiz pikirlerden arylmaıdy.
Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 2006 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetine jarııalaǵan "Slovo o moem drýge Oljase" atty maqalasynda kitap satylymy týraly pikir bildirgen.
"1976 jyldyń maýsymynda óziniń qyryq jyldyǵynan keıin aqyn Qazaqstan kompartııasynyń ortalyq komıtetinen qorlaıtyn hat aldy. Al kitap enzýralyq vedomstvonyń nusqaýy boıynsha kitaphanalardan alynyp, ony tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil odaqta satýǵa tyıym salyndy. Qazirgi zaman termınologııasyn qoldansaq, bul eń kúshti PR-akııa boldy, kitap bestseller bolyp, Máskeýdiń ózinde qymbat baǵaǵa satyldy", – dep jazdy Nazarbaev.
Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi Ámirhan Balqybek te azattyq alǵan jyldardaǵy alańsyz oqýǵa turarlyq «Az ı ıa» kitaby men Súleımenovtyń eleýsiz qalǵan jaqtaryn da, qoǵamdaǵy jańsaq pikirlerge bir túıinmen mysal keltirdi:
«Basqań toqtap, ǵalym aıtsyn» degen qısyq uǵym bar ǵoı. «Oljekeń bar bolǵany aqyn, bolmasa aýdarmashy, ary ketkende qoǵam qaıratkeri. Ol nege lıngvıstıkaǵa, nege arǵy tarıhqa barady?» degen sekildi qasań túsinikter bar. Oljekeńniń kóterip júrgen taqyryptary óte kúrdeli. Adamzat tarıhynyń túp negizin izdeý, sonyń negizinde túrkiniń de túp tórkinin izdeý. Oǵan bara alatyn ǵalymdar qazaqta joqqa tán».
Qoryta kele, óz qanynyń tarıhyn ǵana emes, qazaqtyń qalyptasýyna sonaý túrkilerdiń yqpalyn eskerip, eleýsiz qaldyrmaı tilin zerttegen túrkolog, aqyn, jazýshy Oljas Súleımenov birtýar tulǵa. Aty ańyzǵa aınalaryna shúbá joq. Biraq dáripteý, ulyqtaý bizdiń mindet hám paryz...
Injý ÓMIRZAQ,
"Adyrna" ulttyq portaly
