بۇگىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋعان كۇنى. اقىن، قوعام قايراتكەرى 85 جاسقا تولدى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى تۋرالى نە بىلەمىز؟ "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانىنداعى تۇراقتى وكىلى تۋرالى تولىق مالىمەتتەردى جيناقتادى.
ءتىلى وزگە، ويى وڭ، ۇلتى قازاق جازۋشىلار كوپ. بىرەگەيى – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ءبىر باسىنا اقىندىق ونەرىن، جازۋشىلىق ماشىعىن، قوعاممەن بايلانىسىن، سىندارلى ساياساتتاعى جولىن قاتار الىپ جۇرگەن «قازاقتىڭ اينالايىنى»!
ءبىزدىڭ ءتىل ادەمى. سوزدەرى وزگەگە ۇقسامايدى. «اينالايىننىڭ» ءمانىن بارشا الەمگە پاش ەتكەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا، حالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
بۇزىلماس نار قامالداي كورىنگەن كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا «اساۋ الپىسىنشىلار» ارقاۋ بولعان. «از ي يا» كىتابىنىڭ شىعۋى دا كەزدەيسوك دۇنيە ەمەس ەكەندىگىن سول كەزدەگى ءباسپاسوز كوميتەتىنىڭ توراعاسى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ ەستىرتكەن ەدى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ بەستسەللەرگە اينالعان «كوشپەندىلەرى»، ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» قازاق وتانىنىڭ وراعى ولجاسقا وردا بۇزارداي شابىت بەرگەن.
ارانداي اقىرعان ورىس ازاماتتارى جينالعان، بوستاندىق جوق زاماندا باسى داۋعا قالعان «ارعىماعى» مەجەگە دەيىن شاۋىپ، الامانعا ءتۇستى.
شاپپاي تۇلپار كىسىنەمەس اتپىن دەپ،
شابايىقشى شاڭ قوندىرماي ەتىنە.
شابايىقشى كوپ جىل تىنىش جاتتىڭ دەپ.
مومىن قىردىڭ بىلش-بىلش ۇرىپ بەتىنە.
ء(ابىش كەكىلباەۆ اۋدارماسى)
شاڭ بوراتىپ شاپپاعان شىنايى ارعىماعى اقىندىق جولدا شىڭدالدى. سالىنعان تۇساۋ مەن قۇرىلعان قۇرىقتىڭ كوپتىگىنە قاراماي، سەنىم ارتقان «ارعىماعى» ارقاداعى اۋىر جۇكتى جەڭىلدەتپەسە، ارتتىرمادى. ورىس اقىنى، جۋرناليست لەونيد مارتىنوۆ:
«ولجاس سۇلەيمەنوۆ – ورىسشا جازعانىنا قاراماستان بار بولمىسىمەن قازاق اقىنى»،- دەپ وڭ پىكىرىن اعىنان جارىلىپ، سوناۋ «ليتگازەتاعا» جاريالاعان دەسەدى.
راسىمەن، ۇلتى قازاق بولا تۇرا نەلىكتەن ەڭبەكتەرى ورىس تىلىندە جارىق كورەدى؟ 1960 جىلداردان باستاپ حالىقتىڭ باس سۇققان باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دە ولجەكەڭنىڭ ءتىلى ەدى. 25 جاسىندا-اق تالايدى ۇزەڭگى جىرلارىمەن تاڭقالدىرا العان، سايمانى ساقاداي سايگۇلىكتىڭ شابىس شاڭى نە ءۇشىن ورمەگى ۇزىن ورىس تىلىندە شىقتى؟
1731 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ اعاتتىقپەن رەسەيگە قوسىلۋىنان بەرى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىتىمىز باسقا ەلدىڭ بودانىندا ءوتتى. 1922 جىلى كەڭەس وداعى قۇرىلىپ، «رۋحاني قۇلدىق» سانانى شارپىعان كەزدەر باستالدى. ادامنىڭ قاي ەلدە، كىم بوپ تۋارى جاتىردا جاتقاندا-اق بەلگىلى بولادى ەمەس پە؟ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دە وزگە ەمەس ءوز ەلىمىزدىڭ، قازاق قانىنان جارالعان، ناعىز ءدۇداراز زاماندا دۇنيەگە كەلۋى دە تەگىن ەمەس. ءار پەندەنى اللا وزىندىك ميسسياسىمەن جاراتادى مىس. سۇلەيمەنوۆتىڭ بويىنداعى باتىلدىق، سىن ايتۋعا مەزگىلسىز، ساياسات ساعاتىنا قاراماستان، سەرگەلدەڭ جولعا ءتۇسىپ، جىرىن سەرىك ەتكەندەگى ءومىر جولى - ونىڭ جالعان ۋاقىتتاعى شىندىقتى شىر ەتىپ ايتقان ءتول ميسسياسى.
1992 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحات مۇرتازا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن جۇرگىزگەن جۇيەلى سۇحباتىندا قازاق ءتىلىنىڭ كەشەگى مەن بۇگىنى، قوس ءتىلدى مەملەكەت تاقىرىبىنداعى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالدى. سول كەزدەگى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بەرگەن جاۋابىنان ءۇزىندى:
«ورىسشا جازاتىن جازۋشىنىڭ جۇرەگى قازاق. ونىڭ ءبىرى – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ۇلتتىق ءتىلىمىز قازاق ءتىلى بوپ ماڭگى قالا بەرمەك، الايدا ورىس ءتىلىن قولدانىستان الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ورىسشا جازىپ، سويلەيتىندەردىڭ بارلىعىن جامان دەۋگە كەلمەيدى. كەرىسىنشە، قازاقتى تۇرتكىل دۇنيەگە ءتانتى ەتىپ، تانىتۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – ورىس تىلىندەگى شىعارمالار».
ونىڭ ءار ورىس تىلىندە جازىلعان جىرى مەن شىعارماسىنىڭ ارتىندا قالىڭ قازاق بار. حالقىنىڭ ءحالى مەن ۇلتىنىڭ ۇلىقتاۋعا تۇرارلىق ءىس-ارەكەتىن ورىس ازاماتتارىنا ورىس تىلىندە جەتكىزۋ – وڭتايلى ءادىس. وزگەنىڭ ءار تال سوزىنە قازاقيلىقتى سيدىرا بىلگەن وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەل ۇمىتپاس، ەرەن ەڭبەك جۇمساپ جازىلعان تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى «از ي يا».
لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەر مەن قازاقتىڭ سوناۋ تۇركى داۋىرىنەن كەلە جاتقان تىڭ تاريحىمەن قوسا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ورىن العان ولقىلىقتارعا ساراپتاما رەتىندە جازىلعان بۇل كىتابى، سول كەزدىڭ ساياسي كوزقاراسىنا ساي كەلمەدى. 1975 جىلى مىڭ دانامەن جارىق كورگەن كىتاپ – ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا. كسرو قازاقتارىنا بەرىلگەن 1 پايىز ءتىل بوستاندىعى بولماسا دا، بوسقىندىقتان قورىقپاي، بەستسەللەردى دۇنيەگە اكەلەدى.
«اتامزامانعى تۇركىلەر» كىتابىندا دا بايىرعى تۇركى سوزدەرىنىڭ قازىرگى تاڭداعى مىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ قولدانىلۋى جازىلادى. الايدا ءتۇپ توركىنى تۇركى ءسوزى ەكەنىن مويىنداۋدان جالتاراتىن ورىس سوزدىگىن سىنعا الادى. اۆتور «اتامزامانعى تۇركىلەر» كىتابىندا «سلوۆار تيۋركيزموۆ»، ەجەلگى تۇركى سوزدەرىن ءبىر مۇقاباعا جيناقتاعان ادامدارعا العىس ايتىپ، ءار ورىس شىعارماسىندا كەزدەسكەنىنەن مىسال كەلتىرەدى.
«التىن ەردەن كوششي ەرگە اۋىسىپ وتىردى»، - ءدال وسى سويلەمدەگى كوششي ءسوزى قىرعىزدىڭ – كوشچى – سەرىكتەس، جالشى دەگەنىنەن شىققان. ال ەڭ باستى اڭعاراتىن دۇنيە، ءدال وسىنداي تۇركيزمدەر «يگور جاساعى تۋرالى جىردى» اۋدارۋشىلار قولدانعان.
اۆتوردىڭ قاي تۋىندىسىن وقىساق تا، تۇركى ءتىلىنىڭ تەرەڭگە جايىلعان ماسەلەسى كوتەرىلەدى. ەندەشە، «از ي يا-عا» ورالايىق. كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە ورىس اكادەميكتەرىنە ۇناماعان بۇل كىتاپقا ولار دا وزىندىك ويىن جەتكىزدى.
اكادەميك دميتري ليحاچەۆ «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» ي كۋلتۋرا ەگو ۆرەمەني» اتتى مونوگرافياسىنىڭ ءبىر بولىگىن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە سىن رەتىندە ارنايدى.
«…تۇركى حالىقتارىنىڭ الەمدىك مادەنيەت تاريحىنان الاتىن ورنى كىتاپتا تاپتىق ەمەس، عىلىمعا جۋىسپايتىن تۇرعىدان قارالادى; ورىس جەرىن بىرىكتىرۋگە شاقىرعان پاتريوتتىق شىعارما دەپ ەكى ءجۇز جىل بويى ءبىراۋىزدان باعالانىپ كەلگەن «يگور پولكى تۋرالى جىردىڭ» يدەيالىق مازمۇنىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ قايتا قاراماق بولعان دامەگوي ارەكەتى دە بوس اۋرەشىلىك; عىلىمي دايەكسىز، قاتە قورىتىندىلار ينتەرناتسيونالدىق تاربيە ىسىنە كومەكتەسپەيدى; اسا ماڭىزدى تاقىرىپقا اۆتوردىڭ جەڭىل-جەلپى، ديلەتانتتىق تۇرعىدان قاراعانىن كورسەتەدى»، دەپ اشۋ ىزا ارالاس ءمىن تاعىلادى. ورىس كوزقاراسىنا قارسى شىعۋدىڭ ارتى سول كەزدەگى قۋعىن-سۇرگىنگە اپارىپ سوعارى انىق ەدى. اۆتورعا اراشا تۇسكەن قوناەۆ بولاتىن. كەيىن، «جازدىم، جاڭىلدىم، شالىس باستىم» دەگەن ورىس عالىمدارىنان كەشىرىم سۇراعان حاتى دا جارىق كورگەن ەدى. مۇنىڭ ءوزى دە كىشىپەيىلدىلىك، مۇمكىن پەندەشىلىك...
«ۇلتشىلدىقتى دارىپتەگەن» ايىبى تاعىلىپ، ءتىپتى كىتاپ ساتىلىمىنا دا شەكتەۋ قويىلعان. توركىندەتىپ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن العاننان كەيىن دە كىتاپ كەلەڭسىز پىكىرلەردەن ارىلمايدى.
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ 2006 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جاريالاعان "سلوۆو و موەم درۋگە ولجاسە" اتتى ماقالاسىندا كىتاپ ساتىلىمى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن.
"1976 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ءوزىنىڭ قىرىق جىلدىعىنان كەيىن اقىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن قورلايتىن حات الدى. ال كىتاپ تسەنزۋرالىق ۆەدومستۆونىڭ نۇسقاۋى بويىنشا كىتاپحانالاردان الىنىپ، ونى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل وداقتا ساتۋعا تىيىم سالىندى. قازىرگى زامان تەرمينولوگياسىن قولدانساق، بۇل ەڭ كۇشتى PR-اكتسيا بولدى، كىتاپ بەستسەللەر بولىپ، ماسكەۋدىڭ وزىندە قىمبات باعاعا ساتىلدى", – دەپ جازدى نازارباەۆ.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءامىرحان بالقىبەك تە ازاتتىق العان جىلدارداعى الاڭسىز وقۋعا تۇرارلىق «از ي يا» كىتابى مەن سۇلەيمەنوۆتىڭ ەلەۋسىز قالعان جاقتارىن دا، قوعامداعى جاڭساق پىكىرلەرگە ءبىر تۇيىنمەن مىسال كەلتىردى:
«باسقاڭ توقتاپ، عالىم ايتسىن» دەگەن قيسىق ۇعىم بار عوي. «ولجەكەڭ بار بولعانى اقىن، بولماسا اۋدارماشى، ارى كەتكەندە قوعام قايراتكەرى. ول نەگە لينگۆيستيكاعا، نەگە ارعى تاريحقا بارادى؟» دەگەن سەكىلدى قاساڭ تۇسىنىكتەر بار. ولجەكەڭنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن تاقىرىپتارى وتە كۇردەلى. ادامزات تاريحىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن ىزدەۋ، سونىڭ نەگىزىندە تۇركىنىڭ دە ءتۇپ توركىنىن ىزدەۋ. وعان بارا الاتىن عالىمدار قازاقتا جوققا ءتان».
قورىتا كەلە، ءوز قانىنىڭ تاريحىن عانا ەمەس، قازاقتىڭ قالىپتاسۋىنا سوناۋ تۇركىلەردىڭ ىقپالىن ەسكەرىپ، ەلەۋسىز قالدىرماي ءتىلىن زەرتتەگەن تۇركولوگ، اقىن، جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءبىرتۋار تۇلعا. اتى اڭىزعا اينالارىنا ءشۇبا جوق. بىراق دارىپتەۋ، ۇلىقتاۋ ءبىزدىڭ مىندەت ءھام پارىز...
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
